-сурет. Жылдың айлары бойынша жолаушы ағынының өзгеруі

мұндағы Q_max – он екі ай ішіндегі ең үлкен жолаушы ағынының мәні;

2.5-кестеде берілген деректерден және 2.8-суреттегі гистограммадан:

екенін көруге болады, ол тоғызыншы және оныншы айларға сәйкес келеді.

Жыл бойындағы жолаушы ағынының орташа мәнін табу үшін он екі айдағы жолаушы ағынының мәндерінің барлығын қосып, шыққан нәтижені бір жылдағы айлар санына, яғни 12-ге бөлеміз:

Q_ср= (285+290+300+340+350+400+320+300+410+410+380+285):12=

=4080:12=340 мың жолаушы.

Енді η_н =Q_max/Q_ср өрнегіне сан мәндерін қоя отырып, жылдың айлары бойынша жолаушы ағынының біркелкі еместік коэффицентін есептеп табамыз:
η_н = Q_max/Q_ср = 410 000/340 000 = 1,21.

Жауабы: η_н =1,21.

2. ҚОҒАМДЫҚ ЖОЛАУШЫ ТАСЫМАЛДАУ КӨЛІГІ

1. Қалалық жолаушы тасымалдау көлігінің даму кезеңдері

Қалалық жолаушы тасымалдау көлігінің дамуын төмендегі бес кезеңге бөлуге болады:

• 
  ат күшімен тарту кезеңі;
  
• 
  бу машинасымен тарту кезеңі;
  
• 
  электр қуатымен тарту кезеңі;
  
• 
  автомобильдендіру кезеңі;
  
• 
  жолаушы тасымалын басқаруда ақпараттық жүйелер қолданылатын қазіргі кезең.
  

1. 
   Ат күшімен тарту кезеңі ХVII ғасырдың соңғы ширегінде басталып, ХIХ ғасырдың ортасына дейін жалғасты (Нью-Йорк, Петербор, Мәскеу).
   
2. 
   Бу машинасымен тарту кезеңі 1863 жылы Лондонда құрылған жердің астындағы тоннелмен жүретін темір жол көлігінің пайда болуымен басталды. Бу машинасымен тарту күшімен жүретін бұл көлік түрі Metropolitan Rail-Way (астаналық темір жол) деп аталды. Метро көше жолдарының жүктелуін азайту үшін жасалды.
   
3. 
   Электр қуатымен тарту кезеңі электр қозғалтқышын және электр қуатын алыс қашықтыққа жеткізу әдісін ойлап тапқаннан кейін басталды. Ресейдегі алғашқы трамвай 1892 жылы Киевте, одан кейін 1894 жылы Қазанда, 1896 жылы Төменгі Новгородта, 1899 жылы Мәскеуде іске қосылды. 1882 жылы Германияда Берлин–Шпандау линиясында алғашқы троллейбус іске қосылып, сынап көрілді. Мәскеуде бірінші троллейбус 1933 жылы пайда болды.
   
4. 
   Автомобильдендіру кезеңі, яғни іштен жанатын қозғалтқышпен жүретін автомобиль көлігінің пайда болу кезеңі, 1920 жылдардан басталды. Бірақ оның даму қарқыны АҚШ тан басқа елдерде өте төмен болды. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін 1950 жылдарда автомобильдендіру көптеген елдерде қарқынды дами бастады.
   
5. 
   Қазіргі кезеңдегі қалалық жолаушы тасымалдауды басқаруда ақпараттық жүйелерді қолдану қажеттігі туып отыр. Өйткені қалалар жоғары қарқынмен өсуде, көшеде жылжымалы құрамның саны күрт артуда, жаңа маршруттар жасақтау және т. Б. Мәселер туындауда. Осының нәтижесінде шұғыл шешім қабылдау үшін есепке алынатын және талданатын ақпараттардың көлемі айтарлықтай артуда. Бұл ақпараттар көлемін арнайы бағдарламалар мен компьютер жәрдемінде ғана өңдеуге болады. Компьютерлік технологиясыз қалалық жолаушы тасымалдаудың одан әрі дамуы мүмкін емес.
   

2. Жолаушы тасымалдау көлігінің түрлері

Автомобильдік жолаушы көлігі еліміздің бірыңғай көлік жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. К ө л і к ж ү й е с і деп, технологиялық, техникалық, ақпараттық, құқықтық және экономикалық қатынастар жүйесімен біріккен қатынас жолдарының, тасымалдау құралдарының, техникалык құрылымдар мен механизмдердің, басқару және байланыс құралдарының, көліктің барлық түрін үйлестіруді айтады.

Өз кезегінде көліктік жүйе теміржол, мұхит, теңіз, ауа, автомобиль, газ- мұнай құбырын және көліктің өнеркәсіптік түрлерін қамтиды. Қалалық көліктің жолаушылар тасымалдауда алатын орны ерекше.

Көліктің әрбір түрі орналасуы, техникалық жарақталуы, тасымалдау мүмкіндігі, жылжымалы құрамның әртүрлілігі бойынша тек өзіне ғана тән болған, ерекшелікке ие.

Көліктің қайсы түрін пайдаланудың тиімділігін объективті бағалау үшін түрлі региондарда немесе бағыттарда қалыптасқан тасымалдаудың нақты шарттары тұрғысынан қараған дұрыс. Жолаушыларды тасымалдауда көлік түрлерін қолданудың тиімді өрісі төмендегілерге саяды.

Т е м і р ж о л к ө л і г і қала маңындағы қатынастарда және жолаушыларды орта қашықтықтарға тасымалдауды жүзеге асыруда көліктің негізгі түрі болып табылады. Бұл еліміздегі ең ежелгі және негізгі магистралдық көлік түріне жатады. Оның маңыздылығы төмендегі қасиеттерімен анықталады: жұмысы жыл мезгілдерінің климат жағдайлары мен ауа райына, тәуліктің сағаттарына тәуелсіз болып, тасымалдаудың үзіліссіздігін және реттілігін қамтамасыз етеді, жоғары тасымалдау мүмкіндігі бар, жылдамдығы біршама жоғары және тасымалдау құны біршама төмен.

Т е ң і з т а с ы м а л д а у к ө л і г і , негізінен, порттар арасындағы ішкі қатынастарда жолаушылар тасымалдауды және круиздік саяхатшыларды тасымалдауды жүзеге асырады.

Ө з е н т а с ы м а л д а у к ө л і г і кеме жүзетін өзендер мен арналар арқылы алыс және жергілікті тасымалдауларды жүзеге асылады.

Ә у е к ө л і г і алыс қашықтықтарға жолаушылар тасымалдайтын негізгі көлік түрі болып табылады. Әуе көлігімен жолаушылар тасымалдаудың орташа қашықтығы 1500 км.

Жету қиын болған және ел сирек қоныстанған шалғай аудандарға жолуашы тасымалдау үшін қолданылатын тікұшақтар да үлкен жұмыс атқарады.

А в т о м о б и л ь т а с ы м а л д а у к ө л і г і қысқа және орта қашықтықтарға жолаушы тасымалдайтын негізгі көлік түрі болып табылады.

Автомобиль көлігі халық шаруашылығының күрделі және көп түрлі техника мен технологиясы бар, сондай-ақ арнайы ұйымдастырылған және басқару жүйесі бар ең ірі салаларының бірі.

Қ а л а к ө л і г і қалада және елді мекендерде жолаушылар тасымалдауға арналған. ХХ ғасырды урбанизация ғасыры, яғни, қалалардың сан жағынан да, ауданы жағынан да күрт өсу ғасыры деп жиі атайды. 1900 жылдан бері қала халқының саны 10 еседей өсті. Қаланың өсуімен бірге қаланың көлік жүйесі де дами отырып, қалалық жолаушылар көлігі деп аталатын өзінше бір дербес салаға айналды. Ол өз ішіне а в т о б у с , т а к с о м о т о р , т р а м в а й , т р о л л е й б у с , м е т р о п о л и т е н сияқты көлік түрлерін қамтиды. Соңғы үшеуі қ а л а л ы қ э л е к т р л і к к ө л і к тобын құрайды.

Автобуспен орындалатын жолаушы тасымалдау көлемі жалпы жолаушы тасымалдау көлемінің шамамен 35%-ін құрайды. Оның орташа тасымалдау қашықтығы теміржол, әуе, теңіз көліктерінің тасымалдау қашықтығына қарағанда едәуір төмен[6].

3. Автомобильмен жолаушы тасымалдаудың жіктелуі

Автомобильмен жолушыларды тасымалдау бірқатар белгілеріне қарай жіктеледі.

Ж ы л ж ы м а л ы қ ұ р а м н ы ң т ү р і н е қарай автомобильмен жолушыларды тасымалдау: автобуспен және жеңіл автомобильмен тасымалдау болып бөлінеді.

Ж ы л ж ы м а л ы қ ұ р а м н ы ң к і м г е т и і с т і е к е н д і г і н е қарай: жалпы пайдаланылатын (көлік министрлігіне тиісті) көлікпен тасымалдау, ведомствалық (басқа министрлікке, ведомстволарға, кәсіпорындарға тиісті) автомобильдермен тасымалдау, жеке меншіктегі жеңіл автомобильдермен тасымалдау және жалға алынған жеңіл автомобильдермен тасымалдау болып бөлінеді.

Қ а т ы н а с т ү р і б о й ы н ш а : қалалық, қала маңындағы, жергілікті (ауылдық және ауданаралық), қалалараралық және халықаралық тасымалдау болып бөлінеді.

Т а ғ а й ы н д а л у ы б о й ы н ш а : саяхаттық, туристік, қызметтік, мектептік, вахталық және арнайы тасымалдау болып бөлінеді.

Ұ й ы м д а с т ы р у т ү р і б о й ы н ш а : желілік, тапсырыстық және аралас тасымалдау болып бөлінеді.

4. ЖОЛАУШЫ КӨЛІГІНІҢ ЖЫЛЖЫМАЛЫ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПАРКІ

1. Автомобильдердің көліктік жіктелуі

Барлық автомомбильдер ең алдымен ж о л д ы ң ш е к т е у л е р і б о й ы н ш а н е г і з г і ү ш т о п қ а бөлінеді[8].