Аудан әкімінің есебі: елтай ауылдық округі qarasaı aýdandyq aptalyq qoģamdyq-saıası gazeti

Қазақстан жерінде тұратын 

м ұ с ы л м а н д а р   с у н н и т т і к 

б а ғ ы т т а ғ ы   х а н а ф и т т і к 

м ә з h а б т ы   ұ с т а н а д ы . 

Ханафиттік мәзһабтың негізін 

қалаған Әбу-Ханифа Нұғман 

и б н   С ә б и т .   Х а н а ф и т т і к 

м ә з һ а б т а   б а с т ы   с е н і м , 

ұстанымдық тірек ретінде 

Құран, хадиспен бірге ижма 

(ғұламалар шешімі) һәм қияс 

(ұқсастық бойынша (аналогия) 

үкім шығару) мәселелеріне 

орын беріп және шариғатқа 

қайшы болмаған исламға 

дейінгі қалыптасып қалған 

ата-бабаға деген ерекше сый-

құрмет. Жергілікті дәстүрлерді 

к е ң і н е н   с ы й л а й т ы н ,   о й -

пікір айырмашылықтарына 

сабырлықпен қарайтындығы 

тұрғысынан да ерекшеленеді, 

сондықтан да осы мәзһабты 

көп өлкелерде мұсылмандар өз 

еріктерімен қабылдады. 

Қазақ халқының дін туралы 

танымы, сенімі ерекше. Дінді 

жаратылыстан тыс құдіретті 

құбылыс, тылсым ретінде 

тани отырып-ақ, бабаларымыз 

жаратушы мен жаратылғандар 

арасында қарым-қатынаста 

т р а н с ц е н д е н т т і к   ( а қ ы л 

ш е ң б е р і н е н   т ы с )   п е н 

д ү н и я у и л і к   т а л а п - з а ң 

қағидаларына ерекше мән 

берген. 

Діннің адам мен қоғам ара-

сын жалғастырушы, жара-

стырушы және үйлестіруші 

қасиетін жете түсініп, оны жан 

мен тән тазалығын сақтайтын, 

п а р а с а т   т а ғ ы л ы м д а р ы н 

д е м е у ш і ,   а д а м ғ а   ө н е г е 

тәлім-тәрбие берер, пейілге 

мейірім ұялатар рухани күшке 

бағалаған.

Ал, сәләфизм Қазақстанға 

1990 жылдары Араб елдерінен 

оқып келген азаматтар арқылы 

келе бастады. Сәләфизм атауы 

қазіргі таңда түрлі пікірлер 

м е н   т а л а с т а р   т у д ы р ғ а н 

терминдердің бірі. Сәләфизм 

термині негізінен Уаһабизм 

т е р м и н і н і ң   с и н о н и м і , 

яғни, бұл екі бағыттың еш 

айырмашылығы жоқ деген 

сөз. Ағымдардың атаулары 

һәм функцияларын өзгертуі, 

негізгі мақсаттарына жету 

ж о л ы н д а ғ ы   з а м а н ғ а   с а й 

түрлендіру болып табыла-

ды. Ал, бұл құбылыс Ислам 

тарихындағы ағымдарға тән 

с и п а т .   И д е о л о г и я л а р д ы ң 

а т а у л а р ы н   б ұ л а й ш а 

өзгерту жаңа миссионерлік 

ұйымдарда қалыпты жағдай. 

Ж а ң а   д і н и   б а ғ ы т т а р д ы ң 

атауын түрлендіру бағытқа 

өміршеңдік пен қоғамға жеңіл 

ену функциясын әкеледі. 

Сәләфизм Ислам әлемін 

консерваторлықа, алғашқы 

х а л и ф а л ы қ қ а   ж е т е л е у ш і 

и д е о л о г и я - м ы с ,   с о н ы -

мен қатар, ақидалық сенімі 

ж а ғ ы н а н   И с л а м   д і н і н і ң 

алғашқы қалыптасқан «Әһлу 

сунна уәл жамағат» сенім 

мектебінің төрт мәзһабына 

(Ханафи, Мәлики, Шафиғи 

және Ханбали) түбегейлі қарсы. 

Сәләфизм төрт мәзһабтың 

беделін бидағат (дінбұзарлық 

жаңашылдықтар) пен айыптау 

арқылы түсіндіріп, рухани са-

наны ақсатуды көздейді.

М ә з һ а б т а р   а р а с ы н д а ғ ы 

айырмашылық тек шариғи 

нормаларда, ал сенім жүйесінде 

ешқандай келіспеушілік жоқ. 

Осыған байланысты атақты 

ғұлама имам әс-Субуки өзінің 

«Муъид ән-ниъам уа мубид 

ән-ниқам» атты еңбегінде: 

«Осы аталған ханафи, шафиғи, 

мәлики, ханбали мазһабтары, 

ә л х а м д у л и л л ә һ ,   а қ и д а 

(Аллаға сенім) мәселелерінде 

барлығы Сүннет және жамағат 

жұртының пікірін ұстанады», – 

деп, төрт мәзһабтың сенімі бір 

әрі ақиқат екенін айтқан[1. 4б].

Сәләфизмнің негізін ХІV 

ғ а с ы р д а   Ш а м   қ а л а с ы н а н 

шыққан Ахмед ибн Таймийа 

(1263-1328) мен ибн әл-Қаийм 

ә л - Д ж а у ж и я   ( 1 2 9 2 - 1 3 5 0 ) 

қалады. ХІV-ХV ғасырлар 

мұсылмандар үшін ауыртпалық 

пен шиленіске толы болды. 

Осы кезеңде Ислам шекарасы 

кеңейіп, көптеген халықтар 

мұсылмандықты қабылдады. 

Шариғатты, дінді түсінуде 

неше түрлі көзқарастардың 

көбейуі себепті, дін ғалымдары 

И ж т и һ а д   ( ғ ұ л а м а л а р д ы ң 

шариғи ой қорытындылары) 

есігінің жабылуын мәлімдеді. 

Е н д і   м ұ с ы л м а н д а р 

ғалымдардың классикалық 

шариғат түсіндірмелерімен 

ғана әрекет ететін болды. 

О с ы   ж ү й е г е   к е л і с п е г е н 

Ибн Таймийа өмірдің кез-

келген кезеңінде шариғат 

адамдарға қолжетімді болуы 

керек екенінін ұрандады. Ол 

қай ғасырда да Құран мен 

сүннетке тікелей әрекет ету-

ге және өзінің Құдайтану 

қөзқарастарының таралуын 

қалады. Ибн Таймийа осы 

әрекетімен Алла Тағалаға 

антропаморфтық сипаттарды 

абсолюттік бейне де теңейді. 

Қ ұ р а н   м е н   х а д и с т е р д е г і 

м е т о ф о р а л ы қ   а я т т а р ы н 

тікелей мағынада түсіндіріп 

пәтуә шығарды. 

Ол Ислам ғұламаларының 

үлкенді-кішілі еңбектерін 

толығымен  оқып  шығып, 

өзіне дейінгі ғалымдардың 

кітаптарын оқу харам деген 

үкім шығарады. Өз заманына 

дейінгі қалыптасқан маңызды 

қағидаларға реформа жасауға 

тырысты. Ибн Таймийаның 

еңбектері адамның психологи-

ясы мен діни танымын бұзатын 

құрал, себебі: ланкес, террор 

атаулының баршасы дінді дәл 

осы автордың кітаптарынан 

таныған. 

Бұл жайында Ислам теологы 

Б.Топалоғлу өзінің «Ислам тео-

логиясы» атты еңбегінде «Қазіргі 

кездегі көптеген террористік 

және экстремистік ұйымдар 

Ибн Таймийаның теориялық 

еңбектеріне сүйенеді. Бұл жаңа 

діни ағымның атауы «Уәhабизм» 

немесе «Салафизм» атауымен 

танымал» [2.7 б].

Батыс дінтанушысы Ка-

рен Армстронг өзінің «Иу-

д а и з м ,   Х р и с т и а н д ы қ   п е н 

И с л а м д а ғ ы   4 0 0 0   ж ы л д ы қ 

і з д е н і с :   Қ ұ д а й т а н у   б а я -

ны» атты еңбегінде былай 

д е п   б а я н д а й д ы :   « А х м е д 

ибн Таймийа бастаған ілім 

консервативті тенденция, 

Ибн Таймийа халық ара-

сында қошеметке бөленіп, 

шариғатты жаңаша дәріптеу 

жолын тапты.  Осы әрекетімен 

халықты ескі заңдар мен ере-

желерден тазартқысы келді», 

– деп шариғат нормаларын 

халыққа жеңілдеткендігін 

һәм ғасырлар бойы жалғасын 

тауып келген, өзгермейтін 

Құдайға деген сенімге рефор-

мация жасағанын айтып өткен 

[3.264 б].

Уаһабизм сенімі Исламның 

алғашқы дәуіріндегі ақиқат 

с ә л ә ф   ( П а й ғ а м б а р д ы ң 

(с.а.у) шәкірттері) сенімінен 

айырмашылығы: 

– А қ и қ а т   с ә л ә ф т а р д ы ң 

Құдайтануы, Құдайдың за-

тын сипаттап келген аят-

тар мен хадистерді астар-

лы немесе трансцендентті 

түсінсе. (Мәшһүр Жүсіп өз 

сөзінде «Алла тағаланың за-

т ы н а   п е р і ш т е ,   б ұ р ы н ғ ы 

пайғамбарларда ойлау арқылы 

жете алмағандүр, бірақ, Алла 

тағаланың бұйрығына мойын 

ұсынды дүр, ешбір оның заты-

на пікір қылмадыдүр») – деп, 

өзіне дейінгі сенім жүйесін 

растаған.

– У а һ а б и з м   ( С ә л ә ф и з м ) 

түсінігі тура мағынада болып 

табылады.

Мысалы, Мүлік сүресінің 

16-аятында «Жер теңселген 

сәтте аспандағының сендерді 

жерге жұттыруынан аман 

қаласыңдар ма?». Аятта кел-

ген аспандағының деген сөз 

астарлы немесе транциндентті 

түсінілуі дұрыс, тура мағынада 

түсіну күпірлікке жатады.

 Осы аяттағы аспандағы сөзін 

Пайғамбардың (с.а.у) немере 

ағасы ғалым сахаба Абдуллаһ 

ибн Аббас «қаһары мен жаза-

лауы аспаннан болады» деген 

астарлы мағынада айтылған деп 

бекіткен. Құдайдың затына бай-

ланысты ашу, күлу, аяқ, қол, жүз 

сияқты сипаттар көптеп келеді, 

осылардың барлығы тілдік 

тұрғыдан астарлы түсінуге не-

месе трансценденттік тұрғыдан 

қабылдаса ешқандай күпірлік 

болмайды.

Пайғамбар (с.а.у) дәуірінде 

өмір сүрген сәләф (алғашқы 

а қ и қ а т )   с е н і м і н д е г і л е р 

«Алланың затын сипаттап 

келген хабарларды, Құран мен 

хадистегі сипаттарын көбіне 

т р а н с ц е н д е н т т і   м а ғ ы н а д а 

қ а б ы л д а ғ а н » .   С о н д ы қ т а н 

б ұ л   м ә с е л е д е   а л ғ а ш қ ы 

ғалымдардың еңбектері аз. 

Б ү г і н г е   д е й і н   с а қ т а л ы п , 

маңызын жоймаған еңбектер: 

Әбу Ханифаның «әл-Фиқһул-

акбар», Ахмед ибн Ханбалдың, 

Тахауидің, Табаранидің ақида 

жазбалары, мұсылмандардың 

ақиқат сенім жолы жайлы 

жазғандары [4.109 б].

Осы екі Құдайтану жолының 

алғашқы Пайғамбар (с.а.у) 

мектебін дәріптейтін қазақ 

ғұламаларының бірі Мәшһүр 

Жүсіп Көпейұлы болды. Ол 

Аллаға дұрыс иманды дәріптеп 

к е т к е н .   М ы с а л ы ,   к е л е с і 

с ө з д е р і м е н   Қ ұ д а й т а н у д ы 

үйретеді: 

Алла тағала һакім, қадірдүр. 

Алла тағала мұндамекен деп 

көңілге ойлау, көзге ілу бек 

қатедүр. 

А л л а   т а ғ а л а   к ө ң і л   м е н 

көзге түскен нәрселердің 

ешқайсысына ұқсамайды,

Алла тағала  һакім, қадірдүр. 

Оның тілегенін, істегенін 

ешкім күші жетіп өзгерте ал-

майды. 

Оның затына ешбір ақылды 

кісі ойлағанмен ақылы жет-

пес.

А л л а   т а ғ а л а н ы ң   з а -

т ы н а   п е р і ш т е ,   б ұ р ы н ғ ы 

пайғамбарларда ойлап арқылы 

жетеалмағандүр, бірақ, Алла 

тағаланың бұйрығына мойын 

ұсындыдүр, ешбір оның за-

тына пікірқылмадыдүр. 

Ей, мұсылман қарындастар, 

Құдай тағаланың затына пікір 

қылмай, сипаттарына пікір 

қылмай бұйырған істерін қыл. 

Бұйырмаған істерінен тыйыл. 

Қ ұ д а й д ы ң   ж а р а т қ а н 

нәрселерінен пікір қылып, 

олардан қарап, ойлап ғибрат 

алсаң ғибадаттан саналады». 

Қ а з а қ   а қ и д а л ы қ   с е н і м і 

о с ы н д а й ,   я ғ н и ,   А л л а н ы 

дұрыс тану, Мұхаммед (с.а.у) 

– ның, жеткізген хабарла-

рын ғұламаларымыз жалпақ 

тілмен өлең жолдарымен жас 

ұ р п а қ т ы ң   б о й ы н а   с і ң і р і п 

отырған. 

И ә ,   ә р   қ а з а қ ,   т і п т і , 

ә р б і р   м ұ с ы л м а н   р у х а н и 

жаңғыруын өзінен бастай-

ды, өзінің кім екенін білген 

соң, бабаларының Иләһи 

сенімі қандай болғандығын 

білгеннен соң адаспайды. 

Шығысқа немесе Батысқа 

жалтақтап түсінілуі жеңіл, 

қабылдаумен қазақылық ру-

ханияттан, салт-санадан айы-

ратын идеологияларды қабыл 

ету өте жеңіл, бірақ, бұлай 

етумен қазақ болмыстан ай-

ырылады. 

Ал, өз жұртының теңдессіз 

ғ ұ л а м а л а р ы н   т ү с і н у г е 

қажырлы харекет керек. Қай 

саланың маманы болсын, 

рухани жаңғырудың алғашқы 

баспалдағы Алланы дұрыс 

тану арқылы ғана болмысын 

сақтайды, жетістікке жетеді.

Т а р и х т а   қ а з а қ т ы   и с л а м 

дінінен айыруға жасалған 

түрлі идеологиялық шабу-

ылдар айтарлықтай нәтиже 

б е р м е г е н і   а қ и қ а т .   И с л а м 

діні қазақтың қантамырлары 

а р қ ы л ы   б о й ы н а   м ы қ т а п 

сіңген. Ал, бүгінгі таңдағы 

ж а с т а р д ы ң   У а һ а б и з м н і ң 

ж е т е г і н д е   к е т у і   д і н и 

сауатсыздықтан емес, бәлкім, 

өзін-өзі танымаудан, тарихын 

танымаудан, тілін ұқпаудан, 

рухани тұлғалардың келешек-

ке қалдырған білім мұраларын 

т ү с і н е   а л м а у ы н д а   б о л а р . 

Мәшһүр Жүсіп бір сөзінде: 

«Дүниеде 77 тіл бар, соның 

ішінде араб тілі – асыл тіл. 

Өйткені, Құран ғараби, араб 

тілінде түскен. Екінші асыл 

тіл – қазақтың тілі. Қазіргі 

жүрген замандастарымыздың 

(ХІХ ғ) бірде-біреуі қазақ тілін 

білмейді. Шіркін, білсе ғой. 

дін де, ғылым да, әулиелік 

те қазақтың тілінде тұр», – 

дейді» [5]. 

Мәшһүрдің заманы қай за-

ман еді? Қазақтың қаймағы 

бұзылмай, сөз арасы қазіргідей 

б ө т е н   с ө з б е н   б ы л ғ а н б а й 

тұрған ХІХ ғасыр еді. Сол 

кездің өзінде Мәшһүр Жүсіп 

осылайша дабыл қақса, қазақ 

т і л і н   б і л е м і н   д е п   ж ү р г е н 

қазіргілердің жайын не де-

уге болады? Қазақтың тілі 

ертең өшсе, мен бүгін өлуге 

д а й ы н м ы н ,   д е г е н   с ө з д і ң 

астарында қазақтың тілінің 

құдіреттілігі, руханиятты, 

д і н д і ,   б і л і м д і ,   ә у л и е л і к т і 

толығымен қамтыған құзіретті 

құрал екендігін айтқан. Қазақ 

тілін түсіну үшін терең ілім 

керек, себебі, ұлттың коды тіл. 

Тілді қалыптастыруға талай 

тұлғалардың еңбегі сіңген, 

талайы шаһит кешті. 

Қазіргі заманда еліміздегі 

сәләфизм бағытына тосқауыл 

болатын тілдің мәртебесін 

көтеру, сөз қадірін, сөзге 

т о қ т а у   қ а с и е т т е р і м і з д і 

жастардың санасына құюдың 

жолын, сан қырын табу ке-

рек. Құран мен Хадисті түсіну 

үшінде сөзге тоқтау қабілеті 

керек, Ақиданы Ислам сенімін 

түсіну үшін тауилді (сөздің 

астарлын ұғыну) тауфидті 

(транцинденттілікті) дұрыс 

түсіну маңызды. 

Ислам негіздерінде Ибн 

Таймийадан кейін аталған 

идеологияны ағылшынның 

арнайы қызметі саудиялық 

Мухаммад ибн Абдул Уәhhаб 

(1703- 1792ж.) арқылы қайта 

жандандырып, үлкен күшке 

айналдырды. Қазіргі таңда 

елімізде, өкінішке орай, осы 

бағыттар жас ұрпақтың ара-

сында көптеп жайылған. Ис-

лам әлемінің атақты ғалымы 

ш е й х   Р а м а з а н   ә л - Б у т ы й 

«Сәләфизм ауру іспетті, оны-

мен ауырған адамды қайтару 

өте қиын, сәләфизмді жоюдың 

ұтымды жолы жаңа толқын 

жасөспірімдерді сақтандыру, 

тәрбиелеу арқылы болмақ», 

– деген тұжырым айтқан. 

Сәләфизм идеологиясына 

кіріккен адамның өз шындығы 

болады, сол шындығы арқылы 

ол үйінде туыстарынан, ай-

налада достардан, мешітте 

ж а м а ғ а т т а н   қ а ш ы қ т а п , 

жәйсыздыққа тап болады, бұл 

қоғамдағы үлкен індет! 

* * *

П А Й Д А Л А Н Ы Л Ғ А Н 

ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ

1. Малғажыұлы Е., «Таным 

тұғыры» - Алматы, 2014 - 96 бет

2. Шумоп С.А., Андреев А.Р. 

«Ваххабиты  XVII-XX века». 

-Москва., 2007г.  87-стр.

3 .   К а р н   А .   « И у д а и з м , 

Христиандық пен Исламдағы» 

4 0 0 0   ж ы л д ы қ   і з д е н і с : 

Қ ұ д а й т а н у   б а я н ы , Ұ л т т ы қ 

фонд. –Астана, 2017. 473-б.

4. Топалоғлу Б. «Ислам теоло-

гиясы». – Алматы, 2014.276-б.

5 .   Ж а м б ы л   А р т ы қ б а е в 

«Мәшһүрдің ғибратты сөздері» 

аудио жинағы.

Дидар МАМЫРБАЕВ, 

Абай атындағы қазақ 

Ұлттық педагогикалық 

университеті «Әлем тари-

хы»  кафедрасының магистр 

оқытушысы. 

Д І Н     Ж Ә Н Е     Б І З

 

№ 4  (8330),  25 qаńtаr,  2019  jyl. 

zgazeta@mail.ru //zgazeta.kz

ZAMAN  JARSHYSY

6

СӘЛӘФИЗМ 

ІНДЕТІНЕН  АРЫЛУ