52
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
келдерде салалық кластерлер бизнес-құрылымның өзара әрекетесуін ұйымдастырудың
типтік формасы болып отыр.
Кластерлік шаруашылықтық жүйенің жоғары бәсекеге қабілеттілігі және
тұрақтылығы, ең алдыменен, жаңа технологияларды таратуды ынталандыратын,
ғылымның, білім берудің, қаржыландырудың, мемлекеттік саясаттың және өнеркәсіптің
өзара ықпалдастығы сипаттының және құрылымының факторларымен анықталады.
Инновациялық белсенділіктің мейлінше өмір сүруге қабілетті кластерлері салааралық
байланыстардың әртараптандырусы негізінде қалыптасады. Технологиялық білімдер мен
байланыстардың қайнаркөзді кластер. Кластердің саналуандылығы мен салыстырмалы
түрдегі қол жетімділігі өндіріс факторларының қиюластырылуын жеңілдетеді және тиімді
инновациялардың алғы шарттары болады.
Кластерлік жүйелер ірі кәсіпорынның болуы – барлық жүйелердің ұзақ мерзімдік
шаруашылық, инновациялық және басқа да стратегияларын анықтайтын көшбасшы
(якорь кәсіпорыны) болуы; экономика субъектілерінің негізгі көпшілік бөлігінің
территориалдық
желілендірілуі;
кластерлік
жүйелердің
субъектілерінің
–
қатысушыларының ішкі және сыртқы байланыстарының тұрақтылығы; өндірістік
бағдарламалар шеңберіндегі кластерлік жүйелердің субъектілерінің – қатысушыларының
өзара әрекеттесуінің, оның дамуы мен жұмыс істеуінің ұзақ уақыттық үйлестірілуі;
басқарудың көпдеңгейлі жүйесінің инновациялық процестері, кластерлер өнімдерінің
экспортқа немесе импортты алмастыруға бағдарлануы секілді ерекшеліктерімен
сипатталады[2].
Кластерлік тәсіл бизнесті дамыту үшін жағдай жасауға көмектесу кезінде
басқарудың барлық деңгейіндегі билік органдарының көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өнеркәсіптік дамуын қамтамасыз етуді болжамдайды.
Өндірушілер мен тұтынушылар секторлары арасындағы таратылғандардың
жоқтығы мемлекет орнықтырған басымдықтар мен ережелер шеңберіндегі өзара пайдалы
келісім-шарттар жүйелерін қалыптастыруды талап етеді. Сонымен бірге қатысушылардың
әрқайсысы өздерінің жарғылық, бағдарламалық, нормативті құжаттарында анықталған
өзгеше міндеттерін өздері шешетінін ескерген абзал. Бірақ, аймақ аумағындағы билік,
бизнес және қоғам ортақ міндеттердің шеңберін таба алады. Қысқаша айтқанда, тиімді
жалпы және кәсіптік білім беру, ғылыми зерттеулер, өндіріс, жергілікті және аймақтық
билік барлығына да пайдалы екендігін атап өткеніміз орынды.
Сонымен, кластер басымдықтары: әкімшілік үшін – салық төлеушілердің және
салық салынатын база саны ұлғаяды (кіші және орта бизнес басқару орталықтары,
әдеттегідей, тік корпорацияларға қарағанда бизнестің өзі орналасқан территориядан
табылады), бизнеспен өзара әрекеттесу үшін ыңғайлы құрал пайда болады, жекелеген
бизнес-топтардың тәуелділігі төмендейді, территорияның экономикалық дамуы
әртараптандырусы үшін негіздеме пайда болады.
Қазақстанның моноқалаларын модернизациялау жолдарын таңдау, ең алдыменен,
олардың ірі қалалармен өндірістік, өтімділік, сервистік, ақпараттық және әлеуметтік-
тұрмыстық байланыстары, әрекет етуші өндірістердің сақталуы және инновациялық
дамуы негізіндегі тұрақты дамуының қамтамасыз етілуінен шығуы тиіс[3].
Қала – елдімекендердегі орта және кіші топтар жүйесінің әлеуетті орталықтары
басымдық дамуларды алуы тиіс, мұндай қалалар ірі қалалар үшін негізгі қызмет көрсету
түрлерін және ауылшаруашылығы өнімдерін жеткізушілердің, агроөнеркәсіптік кешендер
дамуының орталықтарына айналады. Кіші және орта қалалардағы өндірістің дамуы,
сондай-ақ, отандық және шетелдік тауарлардың өзара бәсекелестігінің жалпы ортақ
жағдайларымен байланысты болатынын ескерген дұрыс.
53
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Сурет 1 Монобейінді қалаларда кластерлік жүйені ұйымдастыру
Сурет 1.Монобейінді қалаларда кластерлік жүйені ұйымдастыру
Монобейінді елдімекендер тұрғындарын басқарудың тиімділігін бағалауды
жүргізудің әдістемелік тәсілдерінің мәні монобейінді қалалардың бір тобынан
басқасының бағыттарын және «қайтажылжу» жылдамдығын талдаудағы оның әлеуметтік-
экономикалық жағдайын және даму әлеуетін бағалау нәтижелерінен тұрады. Монобейінді
елдімекендердің барлығының жағдайы монобейінді қалалардың әлеуметтік-экономикалық
жағдайын және оның преспективасын бағалау индикаторларына кіретін көрсеткіштерінің
маңызы бойынша белгілі бір мерзімге тіркелген. Моноқалаларды басқару саясатын және
монобейінді қалаларды мемлекеттік қолдаудың қабылданған шараларын іске асыру
нәтижесіндегі оң нәтижелер жағдайында әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер мәні
өзгереді, сонымен координаттық кеңістік орынын өзгерте отырып, бұл үш топтың
әрқайсысы бойынша интегралдық көрсеткіштер мәніне ықпал етеді.
Тұтас алғанда моноқалаларды басқарудың тиімділігін бағалау жүйесі төрт блоктан
тұрады:
1.Моноқаланың әлеуметтік-экономикалық деңгейін бағалаудың интегралдық
көрсеткішінің есебі.
2. Моноқаланыңдаму әлеуетін бағалаудың интегралдық көрсеткішінің есебі.
3.Моноқалалардың стратегиялық базалық бағыттарын таңдау матрицасындағы
моноқала орынын анытау.
4. Моноқалаларды басқару тиімділігінің синтезделген критерийлері –
құрастырылған матрица шеңберіндегі оңтайлы қайта жылжу серпіні.
Бұл процестің квинтэссенциясы ретіндегі нақты моноқалаларды басқару
тиімділігін талдау кезінде қаланың стратегиялық дамуының базалық бағытын
айқындайтын моноқаланы мемлекеттік қолдау қарастырылды[4].
Моноқалаларды басқару тиімділігіне ықпал ететін түйінді факторлар мыналар
болып табылады:
Монобейінді
қалалардакластерлік
жүйені
Әлеуметтік
Экономикалық
Те
хн
ик
алы
қ
Қоғ
ам
ды
қ
Әлеуметтік-ұйымдастырушылық деңгейі
(қоғамдық, саяси ұйымда, аймақ
і й
)
Аймақтық ғылым
және техникалық
әлеуметтік ҒЗИ
инновациялық
бөлімдер,
маркетингтік кеңес
беру және зерттеу
орталықтары
Экономикалық жағдайы (құрылымдарда
экономикалық тұрғыдан тұрғындардың
жұмыспен қамтылуы аймақтың экономикалық
Қоғамдық аспект
қоғамдағы адам
құндылығы,
интелекттің даму
деңгейі, жаңа
мүмкіндіктер,
Жаңа жұмыс
орындарының
