АнЫҚтамалық энциклопЕдИя Алматы 2015 1-ТоМ

Б

86

∑

БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ

138

139

қысымынан  аз  болады.  Сол  себепті  айнала 

қоршаған ауа шарды қысымы аз аймақ – ағынға 

қарай  ығыстырады,  сол  себепті  шар  ағын 

аймағынан тысқары шығып кете алмайды. Сызбалардағы тәжірибелеросы прин-

циппен түсіндіріледі.

БЕТ – бір нәрсенің сыртқы немесе ішкі ортамен жанасатын жағы.

Гидрофильдік бет – қатты дененің сұйық жұғатын беті.

Гидрофобты бет – қатты дененің сұйық жұқпайтын беті.

Меншікті бет – кеуекті немесе кейбір орталарда дисперсті (ұсақталған қатты 

дене немесе сұйық) дене бетінің жалпы ауданының оның көлеміне немесе масса-

сына қатынасы.

Толқындық бет – берілген сәтте тербелістер фазаларының бірдей мәндері 

толқын тудыратын тербелістердің беті.

Үзіліс бет – 1. Қысымның соққы толқынның таралуы кезінде пайда болатын 

секірісті артатын беті. 2. Ортаны сипаттайтын электрмагниттік шамалар мәндерінің 

секірісі пайда болатын электрөткізгіштік ортаның беті.

Ферми беті – металдың электрондық күйлері орналасқан аймақты абсолют 

нөл температура көзінде электрондары болмайтын аймақтан ажырататын квази-

импульстер кеңістігіндегі энергиялары бірдей болатын бет.

БЕТА-БӨЛШЕКТЕР, β-бөлшектер – бета-ыдырау кезінде атом ядросынан 

бөлініп шығатын электрондар мен позитрондар. Бета-бөлшектер электрондар 

болса β

–

 таңбасымен, ал позитрондар болса β

+

 таңбасымен белгіленеді. 

Бета-сәуле – бета-ыдырау кезінде атом ядролары тарататын (шығаратын) бета-

бөлшектердің ағыны.

БЕТА – СПЕКТРМЕТР – бета-ыдырау кезіндегі ұшып шыққан электрондар мен 

позитрондардың, сондай-ақ конверсиялық электрондардың және гамма-, рентген 

т.б. сәулелердің заттармен өзараәсерлесуі кезінде пайда болатын электрондардың 

энергетикалық таратылуын (спектрін) өлшеуге арналған аспап.

Ауа  ағыны  кішкене  шарды  көтеріп 

ұстап тұрады

Воронка мен кішкене шар парадоксы. Оң жақтағы 

суретте ауа ағынының бағыты көрсетілген.

БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ

138

139

Б

86

∑

БЕТАТРОН [«бета – бета бөлшек» + элек(трон)]  – бөлшектердің орбита-

сын қамтитын айнымалы-өзгермелі магниттік ағын тудыратын (индукциялай-

тын) құйынды электр өрісінің бөлшектердің энергиясын арттыратын циклдік 

индукциялық үдеткіш. 1922 ж. Дж. 

Слепян құйынды магниттік өрісті пайдала-

натын үдеткішке патент алған. Алғашқы іс жүзінде қолданылатын бетатронды  

1940 ж. американ физигі Дональд 

Керст (1911 – ?) ойлап тапқан. 

Электрондарды үдететін индукциялық құйынды электрқозғаушы күшті айны- 

малы магниттік ағын тудырады. Үдетілетін электрондарды дөңгелек орбитада уақыт 

бойынша өзгеріп тұратын жетекші (басқарушы) магнит өрісі үйіріп ұстап тұрады. 

Бетатрон дөңгелек пішінді өте үлкен 

вакуумдық  камерадан  құралған.  Ка-

мера айнымалы өріс тудыратын элек-

трмагнит  полюстерінің  аралығына 

орналастырылған.  Оның  ішінде  элек- 

трондар шығаратын көз болады. Элек- 

трондар дөңгеленген орбита бойымен  

қозғалады.  Камераны  түйреп  өтетін 

магниттік өріс өзгерген кезде құйынды 

электр  өрісі  пайда  болып,  электрон- 

дарды  өзімен  бірге  шұбыртып  ілес- 

тіреді.  Магниттік  өріс  осымен  бірге 

электрондардың қозғалу бағытына пер-

пендикуляр (дөңгелектің ортасына қарай) күш тудырады. Осы күш электрондарды 

дөңгелек 

орбитадан ауытқытпай үйіріп ұстайтын болады. Бетатрон электрондар 

ағынын бірнеше миллионнан 100–200 МэВ-ке дейінгі энергияға дейін үдете алады. 

БЕТА-ЫДЫРАУ,  β-ыдырау  –  нейтронның  (n)  атом  ядросының  ішінде 

(сондай-ақ еркін нейтронның протонға айналуы) электрон (е) мен позитрон 

(е

+

) және электрондық  антинейтрино (υ

е

) немесе нейтрино (υ

е

) шығара оты-

рып өз еркімен протонға түрленуі. Бета-ыдыраудың екі түрі бар: 1) β – ыдырау: 

n→p+e

–

+υ

е

 (бастапқы ядродан протон саны (Z) 1-і артық ядро түзіледі), мысалы: 

14

6

С

� 14

7

N + е

– 

+���

е

. 

 Еркін нейтронның ыдырауы β-ыдыраудың қарапайым мысалы 

болады. 2) Позитрондық ыдырау (β

+

-ыдырау): р→n + e

+ 

+ υ

е

 (бастапқы ядродан 

заряды 1-ге кем ядро түзіледі, мысалы 

11

6

С

� 11

5

В + е

+ 

+ ��

е

. 

 

Атом ядросының нейтрино (υ

е

) шығара отырып электрон жұту үрдісі де бета-

ыдырауға жатқызылған. Бета-ыдырау ауыр және жеңіл ядроларда байқалады. 

Бета-ыдырау әлсіз өзараәсерлесу нәтижесінде туындайды. 

Бетатрон  қимасының  сұлбасы:  1  –  магнит 

полюстері; 2 – сақина тәрізді вакуумдық каме- 

раның қимасы; 3 – орталық өзек; 4 – электр- 

магниттің орамы; 5 – магниттің мойны

Б

86

∑

БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ

140

141

Бета-ыдырау теориясын 1934 ж. итальян физигі Энрико 

Ферми (1901 – 1954) 

тұжырымдаған. 

Егер бета-ыдырау кезінде ядродан электрон бөлініп шықса, 

β

–

-ыдырау, ал по-

зитрон бөлініп шықса

, β

+

-ыдырау деп аталады. Бета-ыдырау үрдісі периодтық 

жүйедегі барлық элементтерден байқалады. 

БЕТТІК КЕРІЛУ – екі фазаны (денені) ажырату бетінің бірлік ауданының 

пайда болуының қайтымды изотермиялық жұмысымен анықталатын осы беттің 

термодинамикалық сипаттамасы.Дж/м

2

 немесе Н/м бірлігімен өлшенеді. Ажырату 

беті сұйық болған жағдайда беттік 

керілуді контурдың бірлік өлшемі- 

не әсер етуші және фазаның беріл- 

ген көлемдерінде бетті мүмкіндігін- 

ше кішірейтуге әрекеттенетін күш  

ретінде қарастыруға болады. Кон- 

денсацияланған екі фазаның шека- 

расындағы беттік керілу әдетте 

фа- 

зааралық керілу деп аталған. Жа- 

ңа беттің пайда болуы зат молеку- 

лаларының дене көлемінен беттік  

қабатқа ауысуы кезіндегі молекула- 

аралық ілінісу (когезиялық) күшін 

жеңуге жұмсалады. Беттік қабаттағы 

молекулааралық  күштердің  тең- 

әсерлі күші нөлге тең емес (дене кө- 

леміндегідей) және ілінісу күші ар- 

тық фазаның ішіне қарай бағытта- 

лады. Сонымен, беттік керілу – бет- 

тік (фазааралық) қабаттағы молеку- 

лааралық  күштердің  есесі  қайта- 

рылмағандықтың немесе фаза кө- 

леміндегі еркін энергиямен салыс- 

тырғанда  беттік  қабаттағы  еркін 

энергияның артықтығының өлшемі 

болады.  Жылжымалы  (ақпалы) 

сұйықтар үшін беттік керілу – еркін 

беттік энергияға тең шама. 

Атомдық    және  молекулалық  деңгейлерде  әсер 

ететін  электрлік  күштер  заттардың  ішінде 

молекулаларды  ұстап  тұратын  оның  пішіні  мен 

беріктігін қамтамасыз ететін ілінісу күшін туды-

рады. Тепе-теңдік күйде тарту күші ретінде де, 

тебу күші ретінде де әсер етеді. Тарту күші ретінде 

әсер еткенде затты «жабыстырады», осы жайт 

атомдардың  бір-бірімен  бірігіп  кетуіне  кедергі 

келтіреді, оларды бір-бірінен белгілі бір қашықтықта 

ұстайды. Ілінісу сұйықта айқын байқалады. Әрбір 

атомға жан-жағынан бірдей күштер әсер етеді, 

сұйықтың көлемінің ішінде қорытқы күш нөлге тең. 

Сол себепті сұйықтың ішіндегі әрбір молекуланы 

оны жан-жағынан қоршаған барлық молекулалар 

бірқалыпты  өздеріне  тартады,  осы  күштердің 

барлық  әсерлерінің  қосындысы  нөлге  тең  (яғни 

күштер өзара теңгеріледі). Сұйықтың бетіндегі 

оның астынан әсер ететін тарту күшіне қарсы күш 

жоқ. Сондықтан сұйықтың бетінде жатқан мо-

лекула сұйықтың ішіне тартатын күштің әсеріне 

ұшырайды. Сұйық бетіндегі молекулалардың саны 

мүмкін болғанша аз (минимум) болуға ұмтылады, 

сол себепті бет керілген пленка секілді кернеулі бола-

ды. Беттік керілу эффектісі ұсақ тығыз денелердің 

(мысалы, кәдімгі иненің немесе кейбір жәндіктердің) 

су бетінде «жүзуіне» мүмкіндік береді.