БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ
142
143
Б
86
∑
БЕТТІК ЭНЕРГИЯ – екі фазадағы молекулааралық өзараәсерлесулердің фаза
айырмашылықтарының (денедегі заттар энергиясымен салыстырғанда) болуы
себепті ажыратылу шекарасындағы беттік қабаттың артық энергиясы. Ажыра-
тылу бетінің артуы кезінде, яғни (атомдар) молекулаларын беттік қабатқа ауыстыру
кезінде ажыратылу шекарасында молекулааралық өзараәсерлесу күшінің меншікті
еркін беттік энергиясына (ν) тең есесі қайтарылмаған күшке қарсы жұмыс жаса-
лады (сұйық беттер үшін бұл энергия беттік керілуге пара-пар).
Беттік еркін энергия Т артқанда сызықтық тәуелділік бойынша кемитін болады,
толық беттік энергия температуралық инвариант (өзгермейтін) болып табылады,
бірақ полярланған сұйықтар үшін әлгі энергия диссоциация (ыдырау) есебінен біраз
артады. Кризистік температура Т
кр
маңайында көршілес көлемдік фазалардың
қасиеттерінің айырмашылығы беттік еркін энергия температурасы мен кризистік
температура өзара тең болған кезде жойылатын болады.
БИО ЗАҢЫ – табиғи оптикалық активтілігі болатын кристалл емес заттар
(активті емес сұйықтар немесе ерітінділер) қабаты арқылы өтетін сызықтық
полярланған жарық сәуленің полярлану жазықтығының айналу бұрышы (φ-ді)
анықтайды: φ = [α]lс, мұндағы l – зат қабатының қалыңдығы, с – сұйық (ерітінді)
шоғырлану қоюлығы, [α] – айналу тұрақтысы. Бұл заңды 1815 ж. француз физигі
Жан
Био (1774 – 1862) ашқан. Био заңы φ бұрыштың жарық сәуле жолындағы
молекулалардың оптикалық активтілік санына пропорцияналдығын өрнектейді.
БИОЛЮМИНЕСЦЕНЦИЯ (грекше «био... – өмір...» + латынша «люмен –
жарық + «есцент – әлсіз әсер»)
– организмдердің «өмір сүру» үрдістеріне байла-
нысты олардан байқалатын люминесценция. Бактериялардан, зеңдерден,
қарапайымдардан, жәндіктерден, балықтардан байқалады. Хемилюминесцен-
ция биолюминесценцияның дербес жағдайы болып табылады. Люцефераз
ферменттерінің қатысуымен ауаның оттегімен арнайы
люцефириндік заттардың тотықтандырылуы кезінде
пайда болады. Тотықтану кезінде бөлінетін энергия
есебінен люцефирин молекулаларының бір бөлігі
.......: 1 – ??????????; 2 – ??????????; 3 – ????????;
Б
86
∑
БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ
144
145
қозған күйге көшеді, олар негізгі күйге ауысқанда қарқынды сәуле шығарады –
флуоресценцияланады.
БИПРИЗМА (латын-
ша «би – екі» + грекше
«призма – сөзбе-сөз «ке-
сілген») – сәулені сынды-
ру бұрышы аз, тұғырлары
өзара біріктірілген қос
призма. Бипризма нүкте-
лік жарық көзінен тарал-
ған жарықты когерентті
екі жарық шоғына ажыратып тарататын аспап.
БИО-САВАР ЗАҢЫ, электр тогы тудыратын магнит өрісі кернеулігін анықтайды,
бұл заңды 1820 ж. француз физиктері Жан
Био (1774 – 1862) мен Феликс
Савар (1791 –
1841) тәжірибе жүзінде ашқан, ал Пьер
Лаплас (1749 – 1827) осы заңды жал-
пылама түрде тұжырымдаған. Сол себепті кейде Био-Савар-Лаплас заңы деп те
аталады. Бұл заң бойынша, бойымен электр тогы (ток күші – І) өтетін өткізгіш Δl
кесіндісінің (сызба) өзінен r қашықта орналасқан М нүктесіндегі магнит өрісінің
кернеулігі мына өрнекпен анықталады: ΔН
ൌ ݇
І Δ
l ݏ ݅ ݊ Ԃ
ݎ
ଶ
, мұндағы
Ԃ
– өткізгіш
кесіндісіндегі (Δ
l) ток бағыты мен М нүктесінен Δ
l кесіндісіне жүргізілген
r
радиус-векторының арасындағы бұрыш, k – бірліктер жүйесінің таңдап алыну-
ына тәуелді анықталатын пропорционалдық коэффициент. СГС жүйесінде k=1/с,
мұндағы с=3·10
10
см/сек – жарықтың вакуумдағы жылдамдығы, СИ жүйесінде
k=1/4 π.
Магнит өрісінің кернеулігі (ΔН) Δl мен r жатқан Р жазықтығына перпен-
дикуляр болады және оның бағыты
бұранда ережесімен анықталады: егерде
бұранда тұтқасы Δl-ден r-ге қарай айналдырылса, онда бұранданың ілгерілемелі
қозғалысының бағыты ΔН-ның бағытына сәйкес болады.
Био-Савар заңын магнит индукциясын (ΔВ) анықтайтын заң ретінде де
қарастыруға болады. Ол үшін СГС жүйесінде ΔН-ты анықтайтын өрнекті ортаның
магниттік өтімділігіне (μ), яғни ΔВ=μΔН, ал СИ жүйесінде ΔН өрнегін ортаның
магниттік өтімділігімен қатар вакуумның магниттік өтімділігіне (μ
о
=4π·10
–7
Гн/м)
де көбейту керек, яғни Δ
В=μμ
о
ΔН.
БЛОХ ЗАҢЫ, 3/2 заңы – ферромагнетиктердің өздігінен магниттелуінің
(J
s
) температураға (
Т) [Кюри нүктесінен (
Ө) едәуір төменгі температура үшін]
Әйнектен жасалған бипризма жарық көзін екі жарық шоғына
ажыратады, нәтижесінде жарықтық интерференциалдық
жолақтар түзіледі.
БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ
144
145
Б
86
∑
тәуелділігін анықтайтын заң. Мұны 1930 ж. американ физигі Феликс
Блох (1905 –
1983) теория жүзінде анықтаған.
БОЗЕ-ГАЗЫ – спині нөл немесе бүтін санды микробөлшектерден құралған,
Бозе-Эйнштейн статикасына бағынышты кванттық газ; Бозе-газына, мыса-
лы,
4
Не (гелий 4) атомында жұп санды нуклондар және фотондар газы (электр-
магниттік өрістер кванттары) және бірқатар квазибөлшектер, мысалы, фонон-
дар (кристалдық тордың қарапайым қоздырушылары). Өзараәсерлеспейтін
бөлшектердің Бозе-газы –
идеал газ деп аталған. Үнді физигі Чандра Бозенің
(1858 – 1937) есімімен аталған.
БОЗЕ-СҰЙЫҒЫ – қарапайым қоздырылуы (квазибөлшектердің) спині нөл
немес бүтін сан болатын, Бозе-Эйнштейн статикасына бағынышты кванттық
сұйық. Бозе-сұйықтығына, мысалы, төменгі температурада асқынаққыштық күйге
ауыса алатын арнайы кванттық қасиет тән сұйық
4
Не жатады. Басқа мысал – пайда
болуы асқынөткізгіштікке әкеп соғатын электрондардың куперлік жұбы болатын
сұйық жатады.
БОЗЕ – ЭЙНШТЕЙН СТАТИКАСЫ – спині нөл немесе бүтін санды
(0,1,2,... h бірлігімен) бөлшектер жүйесіне қолданылатын кванттық статика. 1924 ж.
үнді физигі Шатьендранат
Бозе (1894 – 1974) жарық кванты – фотондар үшін
ұсынған, мұны сол ж. Альберт
Эйнштейн (1879 – 1955)
идеал газ молекулала-
рына қолдану үшін дамытқан. Бұл статиканың ерекшелік сипаттамасына сәйкес
бір кванттық күйде кез келген санды бөлшектер бола алады. Осы статикаға
жұп нуклондары болатын ядролар, фонондар, пи-мезондар, бозондар бағынышты.
Спині бүтіннің жартсына тең бөлшектер жүйесі (электрондар, нуклондар, тақ
санды нуклондары болатын ядролар, фермиондар)
Ферми – Дирак статикасына
бағынышты. Осы статиканың ерекшелігі
әрбір кванттық күйде бір бөлшектен
артық бөлшек бола алмайды.
БОЗОН, Бозе-бөлшек – спині нөл немесе бүтін санды бөлшек немесе
квазибөлшек.
Бозе-Эйнштейн статикасына бағынышты. Бозонға
фотондар
(спині 1), гравитондар (спині 2), мезондар және бозондық резонанстар, жұп сан-
ды фермиондардан құралған құрама бөлшектер (спині бүтіннің жартысына тең),
мысалы, қосынды саны жұп протондар мен нейтрондардан (дейтрон,
4
Не ядросы
т.б.) құралған атом ядросы, газ молекулалары, осылармен бірге қатты денелердегі
фонондар және сұйық
4
Не, жартылайөткізгіштер мен диэлектриктердегі экситон-
дар жатады.
БОЙЛЬ – МАРИОТТ ЗАҢЫ – тұрақты температура (
Т) кезінде берілген масса-
лы газ көлемі (V) оның қысымына (р), кері пропорционал болады (рV=const), яғни
