АнЫҚтамалық энциклопЕдИя Алматы 2015 1-ТоМ

БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ

158

159

Б

86

∑

негізі болып саналады. Осы заң арқылы аспан денелерінің қозғалу траекториясы және 

олардың аспан күмбезіндегі орындары алдын ала анықталады. 

Уран планетасының 

осы заң бойынша есептелген орбитасынан 

ауытқуы бойынша 1846 жылы Нептун 

планетасы ашылды. 1930 жылы Плутон планетасы да осындай тәсілмен белгілі 

болды.  Бұл  заңды  қос  жұлдыздарға,  шал- 

ғайдағы  галактикаларға  да  пайдалануға 

болатындығы айғақталды. 1916 жылы жал-

пы  салыстырмалық  теорияның  ашылуы 

нәтижесінде  тартылыс  күшінің  табиғаты 

бұрынғысынан әрі айқындала түсті. Өте ұсақ 

бөлшектерден  құралатын  микродүниедегі 

(атом, атом ядросы, қарапайым бөлшектер, 

т.б.)  құбылыстарда  осы  заңының  әсері 

сезілмейді. Өйткені онда күшті, әлсіз және 

электрмагниттік өзараәсерлесу тәрізді 

өрістік әсерлесудің басқа түрлері басым болады. 

БҮКІЛӘЛЕМДІК  ТАРТЫЛЫС  КҮШІ  –  Күннің,  Жұлдыздардың, 

планеталардың,  кометалардың  және  Ғаламның  өзгедей  денелерінің  арасында 

өзараәсер ететін күш.

БІРДЕЙ КӨЛБЕУЛІКТІ ЖОЛАҚТАР – тұрақты қалыңдықты мөлдір қабатты 

параллель емес монохроматты сәуле шоғымен жарықтаған кезде экранда пайда 

болатын, кезектесе алмасатын жарық және күңгірт жолақтар жүйесі. Жолақтың 

әрқайсысы қабаттың бетіне бірдей бұрышпен (φ) түсетін S және S

1

 жарық сәуледен 

пайда болады (сызбаға қараңыз). Бірдей көлбеулікті жолақ пластиканың алдыңғы 

(үстіндегі) және артқы (астыңғы) шекараларынан шағылысуынан туған жарық 

интерференциясынан  пайда  болады. 

Бұл  жолақ  шексіздікте  шектелген. 

Бірдей  көлбеулікті  жолақты  байқау 

үшін  интерференциялаушы  сәулелер 

линза (L) арқылы экранда (Э) немесе 

фотопластикада жинақталады.

БІРДЕЙ  ҚАЛЫҢДЫҚТЫ  ЖО- 

ЛАҚТАР – жұқа қабаттар оптикасы 

эффектілерінің бірі; 

бірдей көлбеулікті 

жолақтардан айырмашылығы айны-

малы  қалыңдықты  мөлдір  қабаттың 

бетінен  тікелей  байқалады.  Бұл 

Алма мен Ай бір заңға бағына ма?

Бірдей көлбеулікті жолақты байқау сұлбасы. 

Бірдей бұрышпен пластинаға түсетін S және 

s′  сәулелері  линза  арқылы  бір  нүктеде  (0) 

жинақталады. Бірдей бұрышпен түскен сәуле 

(мысалы,  S′)  линза  арқылы  басқа  бір  нүктеге 

(0′-ге) жинақталады

Б

86

∑

БАҒАН - БЭР ЗАҢЫ

160

161

жолақтар қабаттың алдыңғы (үстіңгі) және соңғы (астыңғы) қабаттардың шека-

раларынан шағылысқан жарық интерференциясынан пайда болады. Жолақтардың 

максимум және минимум жарықталынуы интерференцияланатын сәулелердің 

жүріс айырымдары бірдей және бүтін санға (λ/2) тең беттердің сызықтарымен 

үйлесетін болады. Бұл жолақтар жұқа пленкалардың (сабын көпіршіктерінің, 

май және бензин дақтарының) түрлі түсті болып көрінуін тудырады; бұлар жұқа 

пластикалар мен пленкалардың микробедерлерін анықтау үшін қолданылады. 

БІРҚАЛЫПТЫ АЙНЫМАЛЫ ҚОЗҒАЛЫС – нүктенің жанамалық үдеуі w

τ 

(түзу сызықты бірқалыпты айнымалы қозғалыс жағдайында барлық үдеу) w тұрақты 

болатын кездегі осы нүктенің қозғалысы. Бірқалыпты айнымалы қозғалыс кезіндегі 

нүктенің  қозғалыс  басталған  t  уақыттан  кейінгі  және  траекторияның  доғасы 

бойымен есептелген оның бастапқы қалпынан s қашықтықтағы υ жылдамдығы: 

υ = υ

0 

+ w

τ 

t; s =υ

0

t + w

τ

 t

2

/2, мұндағы υ  – нүктенің бастапқы жылдамдығы, υ және 

w-нің таңбалары бірдей болғанда бірқалыпты айнымалы қозғалыс үдемелі, ал 

таңбалары әртүрлі болса – баяуламалы қозғалыс болады.

БІРҚАЛЫПТЫ ҚОЗҒАЛЫС – нүкте жылдамдығының υ сан жүзіндегі ша-

масы тұрақты болатын қозғалыс. Нүктенің бірқалыпты қозғалыс кезіндегі t уақыт 

аралығында жүріп өткен жолы (s) жылдамдық пен уақыттың көбейтіндісіне тең 

болады, яғни s= υ t. Осы айтылғандар дененің әрбір нүктесіне қатысты орындалатын 

кезде қатты дене і л г е р і л е м е л і  бірқалыпты қозғалатын болады.

БІРҚАЛЫПТЫ ТҮЗУ СЫЗЫҚТЫ ҚОЗҒАЛЫС – модулі және жылдамды- 

ғының бағыты бойынша тұрақты қозғалыс. Осы қозғалыс кезінде дене түзу сызық 

бойынша қозғалады және кез келген тең уақыт аралығында бірдей жол жүреді. 

БІРЛІК – өзгедей біртекті шамалардың мөлшерін анықтау үшін қолданылатын 

арнайы шама.

Еселік бірлік – физикалық шамалардың жүйелік бірлігінен бірнеше есе (әдетте 

10 бүтін дәрежеде) артық физикалық шаманың бірлігі.

Жүйеден тыс бірлік – бірліктердің кез келген жүйесіне енбеген физикалық 

шамалардың бірлігі.

Жүйелік бірлік – кез келген бірліктер жүйесіне енетін физикалық шама бірлігі.

Негізгі бірлік – физикалық шаманың қалауымызша таңдалып алынған жүйелік 

бірлігі.

Массаның атомдық бірлігі – атомдық және ядролық физикада 

12

С – көміртек 

нуклиді  массасының  1/12  үлесіне  тең  атомдар,  молекулалар  және  қарапайым 

бөлшектер массаларын өрнектеу үшін пайдаланылатын бірлік.