Алматы экономика және статистика академиясы «Экономика және менеджмент» кафедрасы

 

 

35 

экономикасының ЖЭС кезеңі осыған мысал бола алады. Олар қайтадан қалпына келу үшін күрделі 

қаржының  жұмсалуын,  шикізат,  отын,  құрал  талап  етпеген,  ал  олардың  кӛлемінің  кішілігі  жеке 

тұлғалар мен кооперативтер тарапынан пайдалануды жеңілдетті. 

Нарықтық  экономикасы  дамыған  елдерде  орташа  және  ірі  корпорациялық  кәсіпорындары 

(акционерлік  компаниялар)  бар  екені  белгілі.  Мұндай  корпорацияларды,  оның  ішінде  салааралық 

және мемлекет аралық корпорацияларды құқық бойынша интегралдық жүйе деп атауға болады.   

 

 

Тақырып 11. Басқару проблемаларды талдау 

Сандық  арақатынасына  қарай  ӛнеркәсіптік  дамыған  елдерде  олардың  жалпы  кәсіпорындар 

санында үлес салмағы аз. Оның үстіне ЖҰӚ ӛндірісі мен мемлекеттік бюджет табыстарындағы үлес 

салмағы бойынша  оларға  жетекші жайғасымдар жатады.  Мыс,  АҚШ-та  бүкіл компаниялардың  1%-

ын  құрай  отырып,  корпорациялар  тауарлар  мен  қызметтердің  жалпы  кӛлемінің  9/10-ын  ӛткізеді.  

Жалпы  фирмалардың  73  %-ы  бірегей  иеліктерді  құрайды,  бұл  шаруаларды  қосқанда  және  9  %  - 

әріптестіктер  немесе  шағын  кәсіпорындар.  Жалпы  корпорациялар  жиынтығында,  ӛз  кезегінде, 

олардың ең ірілері жетекші орынды алады. Ең ірі 300-де бүкіл ЖҰӚ-нің шамамен 40 % -ы ӛндіріледі. 

Экономикаың табысты дамуына ӛздерінің ерекше рӛлін атқаратын шағын және ірі фирмалар 

қажет. Алайда экономикалық ӛсудің орталығы ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап бүгінгі күнге 

дейін  әлемнің  барлық  жетекші  елдерінде  капиталды  және  ғылымды  қажет  ететін  салалары  болып 

қала  береді.  Электротехникалық  саласында  экономикалық  дамуы  ӛткен  ғасырдың    80-жылдары 

құрылған  және  қазірде  басым  болатын  салыстырмалы  түрде  қуатты  бірқатар  компаниялар: 

«Дженерал  электрик»,  «Вестингауз»,  «Сименс»  және  басқалары  анықтайды.Осындай  ірі  фирмалар 

ӛнеркәсіптің дамуын анықтайды. 

Ірі  корпорациялық  құрылым  құру  идеясы  Қазақстан  Республикасының  экономикасы  үшін 

жаңалық емес, бұл үрдіс бұрынғы орталықтандырылған жоспарлы экономикада орын алған. 

 

Қазақстан  экономикасының  ӛсуі  мен  тұрақты  дамуына  жағдай  құру  шешуші  деңгейде  ірі 

корпарациялар қызметіне тәуелді корпаративтік бірлестіктер Қазақстанның ӛнеркәсіптік саясатының 

негізі  ӛткізгіштер  болуы  керек  және  экономикалық  стратегиялық  мақсатына  жетуге  жағдай  жасау 

керек. Қазақстанда жүргізілетін реформалар ұсақ тауарлы ӛндіріске әкелетін жолымен шаруашылық 

жүйені бағыттады.  

 

Қызмет  істеп  жатқан  заң  бірлестіктердің  ұдайы  ӛндірілуіне  тыйым  салады  және  ӛндірістік 

құрылымдардың  бӛлінуін  ынталандырады,  нәтижесінде  кәсіпорындар  арасындағы  ӛндірістік  ӛзара 

байланыстардың  бұзылуынан  ӛндірістің  тӛмендеуі  ӛсті;  тӛлемсіздік  дағдарысы  пайда  болды  және 

жоғарыда  аталған  басқа  да  кері  салдар.  Сондықтан,  кӛптеген  ӛндірістік  кәсіпорындар  ең  басында 

ӛзара байланысу ғана емес, кейіннен банктік құрылымдармен де бірігуі қажеттілігін сезген . 

 

Отын–энергетикалық  және  тау-металлургиялық  кешендерде,  химия  ӛнеркәсібінде  және 

машина  жасауда  ірі  корпорациялардың  ұйымдасуы  салалардың  және  шаруашылық  аралық 

байланыстарды  нығайтуға  жол  береді,  бұл  республика  аймақтарының  кәсіпорындарының  тиімді 

жұмысына, ӛнім кӛлемінің ұлғаюына және оның бәсекелік қабілетінің артуына мүмкіндік береді. 

 

Ондай  корпоративтік  құрылымдар  ӛндіріс  диверсификациясын  күшейту,  ұйымдастыру  мен 

басқаруды  жақсарту  жолымен,  маркетингтің  дамыған  функцияларымен  барлық  шаруашылық 

жүргізуші жүйелердің тиімді қызмет етуінің  шарттарын құрайды. 

 

Қазақстанда корпоративтік құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының үрдістерін шарттаған 

маңызды  факторлар:  ұйымдық,  технологиялық,  нарықтық,  басқарушылық  факторлар  болып 

табылады. 

 

Ұйымдық факторлар Қазақстан жағдайында акционерлік меншіктің пайда болуымен, дамыған 

бәсеке шартының болмауымен және қаржылық капиталдың қалыптасуымен байланысты . 

 

Технологиялық  функциялар  бұл  ең  алдымен  ӛндірістік  және  ғылыми  –  техникалық 

потенциалдың  диверсификациясы,  ӛндіріс  шығындарының  тӛмендеуі,  ӛндіріс  кӛлемі  мен 

сериялықтың артуы. 

 

Корпорациялардың  қалыптасуының  нарықтық  факторлары  негізінен  трансакциялар  санынан 

қысқарту  стратегиясымен  байланысты,  яғни  келісімшарттар  саны,  бұл  салықтық  тӛлемдерді 

үнемдеуге жол береді. 

 

Басқарушылық  факторлар  ӛзіне,  ең  алдымен,  ұйымдық,  технологиялық  және  нарықтық 

факторлар мен басқару құрылымын оңтайландыруды қосады. 

 

Кәсіпорындарды ірі құрылымдарға бірігуге итермелейтін ерекше Қазақстандық факторларға 

жүргізіліп отырған экономикалық реформалар барысында кәсіпорындар арасындағы ӛзара 

 

 

36 

қатынастар сипатының ӛзгеруін жатқызуға болады. Бұзылған шаруашылық байланыстарды қалпына 

келтіру мен ӛндірісті құрылымдық қайта құру технологиялық қатардың барлық буындарының 

қызметін үйлестіру мен ірі қаржылық ресурстарды тартусыз мүмкін емес. 

 

 

Тақырып 12. Корпорацияның сыртқы және ішкі ортаны талдау 

Бүгінгі күні Қазақстан экономикасына келешекте әлемдік нарықта бәсекеге дем беретін, ұлттық 

экономика негізгі болуға қабілетті ірі корпоративтік құрылымдар керектігі анық. Шағын және орташа 

кәсіпорындардың  кӛптігіне  қарамастан,  ірі  ӛндірістер  рӛлі,  әсіресе  барлық  салаларда,  Қазақстанда 

басты  болып  қалып  отыр.  Мұнда  ӛндірістің  шоғырлануының    әртүрлі  деңгейіндегі  салаларды 

қамтитын  шоғырланған  үрдістер  кӛрінеді.  Республикада  қазіргі  шоғырланған  үрдістің  негізгі 

белгілері: 

- 

корпорация  аралық  бірігу  консолидациясы  мен  ӛндірістік  потенциялардың  басқа 

мақсаттарға босауы; 

- 

ресурстарды  үнемдеудің  корпорация  ішілік  стратегияның  консолидациясымен 

бӛлімшелерді қайта құру және т.б.; 

- 

корпорация стратегиясын жүзеге асыру кезінде компания активтерін тиімді пайдалану. 

Корпорациялардың  қалыптасу  үрдісін  жүйелік  әдіс  тұрғысынан  зерттеу  объектісінің 

бүтіндігін қарастыруды, оның сыртқы және ішкі байланыстарының кӛп түрлігін анықтауды, оларды 

бір бүтінге келтіруді ескереді, яғни корпорацияларды жүйе ретінде қарастыру. Жүйелік әдісте ұйым 

қойылған мақсаттар мен оларды шешу әдістеріне қатысты құрылып дамиды.  

 

Жүйелік  әдіс  корпорацияларды  ресми  (“жоғарыдан”)  және  бейресми  (“тӛменнен”) 

қалыптасатын  құрылымдардың  элементтерінен  тұратын  толықтай  қарастыруды  қажет  етеді,  ал 

элементтердің  ӛзара  әсері  –  бір  элементтегі  ӛзгеріс  басқаларда  ӛзгерістер  қатарын  тудыратыны 

есебінен болады.  

 

Корпорациялардың динамикасын зерттеу ӛзін-ӛзі реттеу, үйлестіру , шешім қабылдау, жалпы 

“ӛмірлік цикл” және оның бӛліктері ішкі ұйымдық үрдістерін зерттеу қажеттілігін тудырады.  

Корпорация  –  бұл  бейімделетін,  ӛздігінен  дамитын  және  саналы  басқарылатын  жүйе;  ол 

белгісіздік пен деңгейі ӛтпелі кезеңде ӛсетін тәуекел жағдайында қызмет етеді. Басқару аппараты бұл 

жағдайларда мәселелерді және оларды шешу жолдарын анықтауға мәжбүр. 

 

 

Тақырып 13. Басқару проблемаларды шешу методологияның негіздері 

Осыған  байланысты келесі  сұрақ  туындайды:  Қазақстанда  қалыптасып  отырған жеке  қызмет  ететін 

корпаративтік  құрылымдар  қалыптасқан  жүйе  болып  табыла  ма?  Қарастырылып  отырған  жүйені 

келесі белгілер сипаттайды: 

- 

эмердженттік корпоративтік құрылымын, белгілі бір ӛндірістік қатынастардың дамуының 

нысаны бола отырып, ӛнеркәсіптік, коммерциялық, қаржылық және басқа да мекемелердің кездейсоқ 

бірігуі сияқты ғана емес, ішкі ортақ экономикалық жүйемен байланысқан жүйе ретінде болуы керек. 

Егер  банктік  капиталдардың,  кәсіпорынның  меншікті  қаражаттарының,  халықтың  бос  ақша 

қаражатының  нақты  қызмет  ететін  ӛзара  әрекет  ету  механизмі  қалыптасқанда  эмердженттік  туралы 

айтуға  болады.  Бұл  жоғарыда  аталғандар  акция  эмиссиясы  арқылы  корпорацияларға  түседі.  Бірақ 

Қазақстанда  шоғырланған  корпоративтік  құрылымдардың  қызмет  ету  үрдісінде  барлық  элементтер 

мен компоненттерінің қатысуының қалыптасқан механизмі бүгінгі күні жоқ; 

- 

бүтіндік, корпорация элементтерінің әр қайысысы белгілі бір қызмет атқаратын ұйымдық 

және  функционалдық  аяқталған  құрылым  ретінде  болу  керектілігін  білдіреді.  Корпорация  бүтіндігі 

минималды  құрылымдық  күрделілік  пен  минималды  қажетті  ресурстар  жағдайында  қызмет  ету 

тұрақтылығын сипаттайтын қасиет ретінде анықталуы мүмкін; 

- 

жүйенің мақсаттылығы ӛзіне ортақ мақсатқа қол жеткізу үшін жүйенің локальды жүйесін 

ұйымдастыру  қажеттілігін  қосады.  Жалпы  жүйені  басқару  тиімді,  егер  жеке  мақсаттар  арасында 

үйлесімдік болса. Нақты қызмет ететін корпорациялар мақсаттар тізімін біреулердің мүддесіне зиян 

тигізбей белгілей алмайды, сондықтан жүйелілік белгілері жоқ; 

- 

тұрақты  байланыстармен  және  жүйе  объектілері  мен  элементтерінің  тәртібімен 

анықталатын жүйе құрылымының болуы. Қазіргі ғылымда зерттелетін объектілердің жүйелігі есепке 

алынатын құрылымдық талдау әдісі кеңінен пайдаланылады, себебі құрылымдық – бұл материалдық 

болмыстың  ішкі  бӛлшектенуі;  материяның  ӛмір  сүру  әдісі.  Құрылым  тік  және  кӛлденең 

құрылысымен  сипатталады.  Тік  құрылым  басқару  органдарымен,  ӛнеркәсіптің  еншілес