41
3. Сейдахметов А.С., Куква И.Н., Нургалиева К.К. Экономическая оценка
сельскохозяйственного потенциала агробизнеса. Учебник. Алматы, Экономика,
2006г.
4. Сейдахметов А.С. Агробизнестің экономикалық негіздері. Оқу құралы, Алматы,
Экономика 2001ж.
4-тақырып.Ауыл шаруашылығы жҥйесіндегі экономиканың қалыптасуы
Лекцияның мақсаты: Ауыл шаруашылығының кӛпукладты экономиканың қалыптасуын
қарастыру
Лекция сұрақтары
I. Шаруашылықтану нысандарының жіктелуі
II. Шаруашылық серіктестіктердің дамуы
III. Жеке үй шаруашылықтары және кооперативтер
IV. Шаруа фермерлер қожалықтарының ұйымдастыру нысандары және қалыптасу
жағдайы.
Лекция мазмұны
I. Экономикалық реформалардың барысында ауыл шаруашылығында әр түрлі белгідерге
қатысты кәсіпорындар пайда болды:
1) Құқықытық заңды жағдайларына байланысты жеке және заңды тұлғалар
2) Меншік түріне байланысты жеке және мемлекеттік және аралас
3) ұйымдастыру-құқықтық және құрылымы бойынша Жауапкершілігі Шектеулі
Серіктестіктер, Акционерлік Қоғамдар, Ӛндірістік кооперативтер, шаруафермерлік
қожалықтар, агроӛнеркәсіптік бірлестіктер
4) Ӛндірістің кӛлеміне байланысты шағын, ірі және орта
5) Мамандану деңгейіне байланысты ӛсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, кӛп
салалы, қайта ӛңдеу, қызмет кӛрсету
6) Қызметтік міндеті бойынша ӛндірістік, коммерциялық және қаржылық
7) Экономикалық қатынас түрі бойынша әкімшілік, жергілікті және жалпы мемлекеттік.
Шаруа фермерлер қожалықтарының негізгі принциптері:
1) шаруашылық қызметті бірігіп жүргізуді шешкен адамдардың ерікті түрде бірігуі
2) жерді ӛңдеудің басқа да негізгі және қосымша қорлар иелену және пайдалануға толық
құқығы
3) ӛндірістің бағытын, құрылымы мен кӛлемін еркін таңдау және қызметін ӛз бетінше
жүзеге асыру
4) мемлекеттік кәсіпорындармен, ұйымдармен және азаматтармен барлық ӛзара қарым-
қатынас келісім-шарттық негізінде жүргізіледі
5) ӛндірілген ӛнімге және алынған табысқа меншіктің толық құқы және оларды ӛз
қалауынша толық пайдалану
6) ӛз міндеттемелері бойынша қызметтің түпкі нәтижелері үшін толық жауапкершілік.
Шаруа фермерлік қожалықтар ұйымдық тәсілдер бойынша келесі түрлерге бӛлінеді:
1) жеке азаматтар жеке қызмет тәртібімен жүргізілген шаруа қожалықтары
2) бір отбасылық шаруа қожалықтары
3) кӛп отбасылық шаруа қожалықтары (белгілі бір туысқандық байланыстарға
байланысты)
42
4) оперативтердің түрінде құрылатын бір пікірлес жұмысшылардың тікелей шаруа
қожалықтары.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.
Ауыл шаруашылықта меншік түсінігі, түрлері, және формалары қандай?
2.
Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарды жекешелендіру мақсаты.
3.
Ауылшаруашылық ӛндірістің негізгі және айналым капиталының құнын анықтау
ережесі. Мүліктік және жер пайы есептеу әдісі.
Ұсынылатын әдебиеттер
5. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. Агробизнес теориясы және тәжірибесі,
Алматы, “Франклин”, 1997*
6. Попов
Н.А. Экономика сельского хозяйства. С основами сельского
предпринимательства: учебное пособие: Тандем, 2004 – 352 с.
7. Сейдахметов А.С., Куква И.Н., Нургалиева К.К. Экономическая оценка
сельскохозяйственного потенциала агробизнеса. Учебник. Алматы, Экономика,
2006г.
8. Сейдахметов А.С. Агробизнестің экономикалық негіздері. Оқу құралы, Алматы,
Экономика 2001ж.
5-тақырып. «Нарық жағдайындағы жер ресурстары және оларды пайдалану
тиімділігі»
Дәрістің мақсаты: Нарық жағдайындағы жер ресурстары және оларды пайдалану
тиімділігін анықтау
Дәріс сұрақтары
I. Жердің ерекшеліктері. Жер ресурстарын бағалау.
II. Дифференциалдық рента. Экономикалық мазмұны және нысандары.
III. Жер қоры. Ауыл шаруашылық жерлерінің құрамы.
IV. Жерді пайдаланудың экономикалық тиімділігі.
V. Жер ресурстарын пайдалануын анықтайтын факторлар.
Дәріс мазмұны
I. Ерекшеліктері:
1) жер – табиғат жемісі
2) жердің ӛзгермейтіндігі
3) жердің тұрақтылығы
4) жердің территориялық шектеулігі
5) сапа бойынша жер учаскелерінің әр түрлілігі
6) жердің құнарлығы
- табиғи құнарлық (ұзақ мерзімді)
- жасанды құнарлық
- экономикалық құнарлық
- абсолютті құнарлық (ӛнімділікке байланысты)
- салыстырмалы құнарлық
Жердің экономикалық бағасы екі аспектіде қарастырылады:
1) жер ӛндіріс құрал-жабдықтары ретінде жалпы бағаланады
43
2) жекелеген ауыл шаруашылық дақылдарын ӛсірудің тиімділігі бойынша жеке ішінара
бағаланады.
Кӛрсеткіштер ретінде:
1. негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының ӛнімділігі
2. шығындардың ӛтімділігі
3. пайдаланатын жердің тиімділігі
4. дифференциалды таза табыс
II. 1-ші дифференциалды рента – жер учаскелерінің шектеулігімен, орналасуымен және
салалардың әр түрлілігіне байланысты. Басқаша айтқанда, ол – құнарлы бойынша рента
деп аталады.
2-ші дифференциалды рента - ӛндірісті интенсификациялау барысында бір жер учаскесін
біртіндеп тиімді шығындарды енгізе отырып, қосымша үстеме пайда аламыз. Басқаша
айтқанда, ол – қоғамдық және ӛндіріс бағаларының айырмашылығына тең болады.
III. жер қорлары арнайы мақсаттарға құрылымына байланысты 7 категорияларға бӛлінеді:
1) ауыл шаруашылық мақсаттарына байланысты жерлер
2) елді мекенді жерлер
3) ӛнеркәсіп, транспорт, байланыс және тағы басқа да ауыл шаруашылық
мақсаттарындағы емес жерлер
4) табиғатты қорғау және сауықтыру
5) орман қоры жерлері
6) су қоры жерлері
7) босалқы жерлер
Ауыл шаруашылық жерлері
Егістік
жайылым
шабындық
Кӛп жылдық екпе ағаштар
IV. Эж= ЖӚ(ТӚТ) *100 ц/га
Жа.ш.(Жж)
ЖӚ(ТӚТ) – жалпы тауарлы ӛнімнің және табыстың кӛлемі және құны
Жа.ш.(Жж) – ауыл шаруашылық және жыртылған жерлердің кӛлемі.
1. Заттай кӛрсеткіштер:
- ауыл шаруашылық дақылдарының ӛнімділігі 1ц/га
- 100 га ауыл шаруашылық жерлеріне шаққанда мал шаруашылығының ӛнімдерін есепке
аламыз
- 100 га жыртылған жерлерге шаққанда ӛсімдік шаруашылығының ӛнімдері
- 100 га дәнді-дақылдар егістігіне шаққанда құс еті және жұмыртқа
Ауыл шаруашылық айналысқа жерлерді енгізу деңгейіне байланысты тӛмендегі
кӛрсеткіштерді анықтайды.
1. Жер ресурстарын пайдалану коэффициенті тӛмендегідей:
Кжер=
Жа.ш.
Жб.р.
Мұндағы:
Жа.ш. – ауыл шаруашылығындағы жер кӛлемі
Жб.р. – шаруашылыққа бекітілген барлық жер ресурстары
2. Ауыл шаруашылық жерлерін пайдалану коэффициенті
Ка.ш.=
Жж.
Жа.ш.
Мұндағы:
