Қызылорда облысының әлеуметтік – экономикалық мүмкіншіліктері мен даму әлеуетін жетілдіру бағыттары

Қызылорда облысы өдірістік-өнеркәсіптік әлеуетіне қарамастан, аграрлы-индустриалды, яғни интенсивті мал және егін гаруашылығы аймағы болып табылады. Республикада қалыптасқан ауыл шаруашылығы еңбегінің бөліну жүйесіне байланысты облыстағы басты маңызды шаруашылық түрі бұл – күріш және бақша дақылдары шаруашылығы.Тауарлы экспорт құрылымында күріш және басқа да ауыл шаруашылық өнімдерінің өсуі күтілуде. Болашақта аймақтың ішкі экономикалық әлеуетін қорғасын өндірісін, мұнай экспортын және әйнек, кірпіш сияқты құрылыс материалдары өндірісін ұлғайту арқылы жоғарылату көзделуде.

Аймақтың 2010-2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық дамуы келесi негiзгi басым бағыттар бойынша дамиды:

1. Экспортқа бағытталған салалар:

- тау кен саласы;

- мұнай газ саласы.

2. Iшкi бағыттағы салалар:

- мұнай химия өнеркәсiбi;

- құрылыс материалдары өндiрiсi индустриясы;

- ағаш өңдеу өнеркәсiбi;

- жеңiл және тiгiн өнеркәсiбi.

Индустриалды-инновациялық даму арқылы аймақтағы өндірістік-өнеркәсіптік әлеуетті дамыту алдағы жылдары облыс дамуының басты бағыттары. Сондықтан да алдағы 3 жылда аймақтың өндірістік-өнеркәсіптік әлеуеттің дамуын саралайтын болсақ, өнеркәсіп саласы бойынша өндіріс көлемінің артуы жаңа өндірістерді іске қосу, техникалық қайта жарақтандыру, кәсіпорындарды кеңейту есебінен жоспарланып отыр (3-сурет).

Ескерту - Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2010 -2015 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары негізінде автордың құрастыруы

Жалпы өнеркәсіп өнімдерінің көлемі 2015 жылы 305,1 млрд теңгені құрап, 2013 жылмен салыстырғанда 115,7 % - ды құрайды.

Тұрғын үй құрылысын дамыту. 2013-2015 жылдарға пайдалануға берілетін тұрғын үйдің көлемдері айқындалып, 383,8 мың шаршы метрді құрады. Оның ішінде 2013 жылы 112,6 мың шаршы метр, 2014 жылы 143,5 мың шаршы метр, 2015 жылы 127,7 мың шаршы метр тұрғын үй салу жоспарланып отыр. Тұрғын үй құрылысының мақсаты – аймақтың тұрғын үй құрылысын дамыту арқылы облыс халқын қол жететін тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдай жасау болып табылады . Соның негізінде аймақта 2010-2015 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысы бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр (4-сурет). Алдағы 3 жылда республикалық бюджеттен коммуналдық және ипотекалық тұрғын үйлер салуға 1926,7 млн теңге қаржы бөлінбекші. Ағымдағы жылы республикалық бюджет қаржысынан 11 ипотекалық үйлердің құрылысы жүргізілуде. Сондай ақ 8 пәтерлік – екі, 14 пәтерлік – екі, 40 пәтерлік – екі, 50 пәтерлік – екі, 60 пәтерлік бір үйдің құрылыстары басталады.

Биылғы жылы екі 60 пәтерлік коммуналдық үй пайдалануға берілді. Жыл аяғына дейін құрылысы 2011 жылы басталған 128 және 70 пәтерлік ипотекалық тұрғын үйлер пайдалануға беріледі деп жоспарлануда.

Ескерту – Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2013-2015 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары негізінде автордың құрастыруы

Облыста қаржыландырудың келесі жобасы пайдаланылатын болады. Коммуналды тұрғын үй құрылысы үшін республикалық бюджет қаржысы есебінен қайтарымсыз негізде 393,7 млн. теңге көлемінде қаржы бөлу жоспарланып отыр. Ипотекалық несиелендіру жүйесі арқылы тұрғын үй құрылысы үшін республикалық бюджеттен қайтарымды негізде 2015 жылы 937,0 млн. теңге көлемінде қаржы қаржыландыру көзделген. Агроөнеркәсіптік саясат. 2013-2015 жылдары ауыл шаруашылығын дамыту аграрлық өндірістің өнімін арттыру жолымен ауыл тұрғындарының әл-ауқатын жақсарту және жұмыспен қамтудың барлық формаларын қолдай отырып, ауылдық жерлерді индустриязациялау болып табылады. Шағын бизнесте жұмыс істейтін адамдар саны 2011 жылы – 34200 адам, 2013 жылы – 34900, 2014 жылы – 35700, 2015 жылы – 36500 адамды құрайды. Берілген көрсеткіштің өсу қарқыны 2015 жылы 2013 жылдың көрсеткішімен салыстырғанда 106,7 пайызды құрайды.

Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды.

Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация) құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж.Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет – аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.

Аймақ дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып табылады.

Диссертациялық жұмыста жүргізілген зерттеу нәтижелері бірқатар теориялық және тәжірибелік тұжырымдамалар мен ұсыныстар келесідей қорытындылар жасау үшін негіз болады:

1.Түрлі-түсті металлургияны дамыту

- “Шалқия” кенiшiнде қорғасын-мырыш рудасын өндiру бойынша анағұрлым тиiмдi кешендi жұмыстарды жүзеге асыру:

- қуаттылығы 500 мың тонналық байыту фабрикасының құрылысы және бiрiншi кезегiн iске қосу;

- металлдық мырыш пен қорғасын өндiретiн металлургиялық зауыт құрылысының ТЭН әзiрлеу.

- Қарамұрын рудалық танабындағы алтын кенiшi мен Шиелi ауданындағы Балауса және Құрымсақ ванадий кенiштерiн өнеркәсiптiк игеру.

- Ақжар, Дарбаза алтын кеніштеріне және Шиелi мен Жаңақорған аудандарындағы жезқазған типтес мыс кеніштеріне егжей-тегжейлi барлау жұмыстарын жүргiзу.

2. Мұнай химиясын дамыту

Болашақта мұнай химия өнеркәсiбiнiң дамуы келесi бағыттар бойынша жүргiзу көзделеді:

- төмен қысымды полиэтиленнен және үлкен диаметрлi поливинилхлоридтен жасалынатын труба өнiмдерiн дамыту;

- жеңiл көмiртектiң кеңейтiлген фракциясын (ЖККФ) газды қайта өңдеуден қалған қалдықтардан әр түрлi жанар май (автол, нигрол, битум және т.б.) алу бойынша мұнай химиялық зауытының және қуаты 20,0 мың тонна мұнай өнiмдерiн өңдейтiн шағын мұнай өңдеу зауытының құрылысы;

- пластмассалық өнiмдер (халық тұтынатын тауарлар) өндiрiсiн ұйымдастыру.

Облыс ғалымдарымен мұнайды және мұнай өңдеудiң iлеспе өнiмдерiн пайдалану және өңдеу бойынша зерттеулер жүргiзiлуде:

- жанар май өнiмдерiн алу үшiн солярлық фракцияны пайдалану;

- гидротехникалық және жол құрылысы үшін мұнай өңдеу қалдықтарын пайдалану;

3. Құрылыс индустриясын дамыту

Болашақта аймақтағы құрылыс индустриясы төмендегідей бағыттар бойынша дамиды:

- қаптауыш кiрпiш және черепица шығару зауыты;

- құрғақ құрылыс қоспаларын шығаратын зауыт;

- ұнтақталған тас шығару зауыты;

- гипсокартон және басқа қаптауыш материалдар зауыты.

4. Аймақтық кластерлерді дамыту

Күріш кластері

Аймақта күріш өсіру, оны өңдеуге және күріш қауызынан қаптауыш материалдар, брикеттер, спирт, жартылай дайын фабрикаттар өндіруге байланысты облыста күріш өңдеу кластерін дамыту көзделіп отыр.

Аталған кластердің аймақтық мамндандырылуы немесе оның жұмыс жасау аймағы Қызылорда облысына және де өз өндірісінде қайта өңделген күріш өнімін пайдаланатын кәсіпорындар орналасуы мүмкін республиканың басқа аймақтарына да таралады.

Күрішті неғұрлым терең өңдеудің, өнімнің жаңа түрлерін меңгерудің, қажеттілігі бар (тағам өнімдерін, құрама жемшөп, крахмал сірнесін, жылу өткізбейтін материалдар, органоминералдық тыңайтқыш және т.б., күріш қауызынан қаптауыш материалдар, брикеттер, жартылай дайын фабрикаттар өндіру).

Осы кластердің дамуы келесі жобалардың іске асырылуын қамтиды:

I кезең (2009-2010 жылдар)

- Күріш қауызы негізінде жылу өткізбейтін материал – арболитөндірісін ұйымдастыру;

- Дән қалдықтарынан құрама жем өндіру;

- Сүрленген күріш ботқасын өндіру.

II кезең (2010-2015 жылдар)

- Жармақ күріштен крахмал сірнесін өндіруді ұйымдастыру;

- Брикет отын өндіру;

- Жапа мен күріш сабанынанбиогаз өндіру,

- Күріш сабанынан картон қағазын өндіру;

- Күріш қауызы негізінде органоминералдық тыңайтқыш шығаратын өндіріс құру.

Балық кластері

Балық кластерін құруға негіз бар және олар балық питомнигі, балық аулау артелі, балық өңдеу кәсіпорындары және Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы Министрлігі ғылыми-өндірістік балық шаруашылығы орталығының Арал филиалы.

I кезең (2007-2009 жылдар)

- «Арал – Пластик Қайық» МКК базасында пластикалық шыны, қайық және катерлер жасау бойынша мемлекеттік тапсырыс орналастыруға жағдай жасау;

- Қамыстыбас балық питомнигінде шабақ өсіру бойынша жаңа технология енгізу;

II кезең (2009-2015 жылдар)

- Арал қаласындағы балық өңдеу зауытын одан әрі кеңейту;

5. Шағын кәсіпкерлікті дамыту

Облысымызда шағын кәсіпкерлікті қолдаудың толыққанды инфрақұрылымын құру қажет. Ол үшін ең алдымен, кәсіпкерлік қызмет саласында кәсіби біліктілікті арттыруға, бизнесті жүргізу туралы оқу курстарын, семинар тренингтер өткізілетін техникалық жабдықталған орталық құрудан бастак керек.

Облысымызда шағын кәсіпкерлікті табысты дамыту үшін оьлыстық аймақтық даму және кәсіпкерлікті басқармасы мен «Республикалық ақпараттық көрме орталығы» ЖАҚ – ның филиалы шағын бизнестің проблемаларын зерттеу, түрлі әдістемелік көмекші құралдар шығару, кәсіпкерлерді оқыту, шағын және орта бизнес субьектілері үшін орталықтандырылған бухгалтерия құру жұмыстарын бірігіп атқаруды көздеп отыр.

Білім деңгейін көтеру үшін кәсіпкерлерді, шағын бизнес мәселелерімен айналысатын мемлекеттік қызметшілерді шетелдерде оқыту жұмыстарын жалғастыру керек.

Осы бағыттағы жұмыстар Қазақстандағы халықаралық ұйымдардың әрі қарай жалғастырыла береді:

- «SABIT» бағдарламасы (АҚШ арнайы американдық іскерлік стажировка бағдарламасы) бойынша мұнай, газ салаларын, туризм, қонақ үйді басқаруды оқыту;

- Винрок халықаралық ауыл шаруашылығын дамыту институтының «Фермер - фермерге» бағдарламасы бойынша, ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді нарықтық экономикаға оқыту;

- «МАШАВ» халықаралық ынтымақтастық бағдарламасы бойынша бизнес – жоспарлау мен компьютерлік бағдарламаларды үйрету (B plane ) т.б.;

6. Әлеуметтік инрақұрылымды жетілдіру

Нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып табылады. Жұмыспен қамту – 2020 бағдарламасына орай аймақта халықты жұмыспен қамту үшін келесідей іс-шаралар кешенін атқару керек:

- жұмыс берушілердің таяудағы 3 жылда жұмыс күшіне деген қажеттілігін айқындап және кадрлар жүйесін экономикалық қажеттіліктермен сәйкестендіру;

- жастардың бос жұмыс орындары жәрмеңкесін өткізу;

- жұмыс күшін қайта даярлауды жетілдіру;

- ауылдарда фирмалардың инфрақұрылымдарын дамыту және сол арқылы ауылдарда жұмыссыздар санын қысқарту;

- салалар бойынша қоғамдық жұмыстар жүйесін дамыту.

Халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарына қолдау көрсету үшін мынадай жұмыстар жасалу керек.

- әлеуметтік жағдайы төмен жанұяларға атаулы әлеуметтік көмек көрсету механизмін жетілдіру;

- көп балалы жанұяларға әлеуметтік қолдау көрсетудің қосымша формаларын жетілдіру;

- мүгедектерді әлеуметтік қамсыздандыру және реабилитациялау жүйесін дамыту.

7. Экологиялық ахуалды реттеу

- экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;

- осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;

- қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін қажетті жағдайлар жасау;

- шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді пайдалану.

Қазіргі уақытта, Қызылорда облысы үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға болады:

Аймақтағы халықтың тұрмыс – жағдайының деңгейін теңестіру;

- Аймақтың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру;

- Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.

Аймақтың дағдарыстық жағдайдан шығып тұрақты экономикалық өсуі және халықты әлеуметтік қамсыздандыруды арттыру үшін келесідей іс-шаралар жүйесі атқарылуы тиіс:

- халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;

- шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеу қажет;

- халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен кәсіпорындарды ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды жүзеге асыруы тиіс;

- басқару органдары аймақтың артта қалған аудандары дамыту саясатын жүргізу керек;

- табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.

Қызылорда облысының алдағы жылдарда дамуының басты басымдығы ретінде - нарықтық экономика жағдайында қолда бар шикізат әлеуетін тиімді пайдалану есебінен жоғары технологиялық өңдеу өнеркәсібін құру және дамыту арқылы облыстағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру саясаты болуы тиіс.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЖҰМЫСТАР ТІЗІМІ
1. Аймақ экономиксының дағдарыстығын анықтаудың критерийлері// Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті «Экономика» факультетінің 20 – жылдығына арналған «Тәуелсіздік туы – экономикалық өрлеу» атты облыстық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдар жинағы, Қызылорда, 2012 жыл.

2. «Қазақстан Республикасының аймақтарының типологиялық ерекшеліктері»// Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары «Жаһандану жағдайларындағы тауарлар мен қызмет көрсетудің сапасы және бәсекеге қабілеттілігінің өзекті мәселелері», Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті, 2012 жыл.

- определено значение региональной политики в экономическом развитии страны;

- на основе резюмирования теоретических изысканий даны авторское понятийно-содержательное и методическое обоснование понятия «управление экономикой региона», обоснованы роль и место регионов в экономике страны;

- на основе сравнительного анализа развития социальной и экономической инфраструктуры региона определены тенденции их развития;

- определены основные направления социально-экономического развития Кызылординской области на основе правительственных программ

Научно-практическая значимость работы заключается в том, что выводы и предложения, приведенные в исследовательской работе, могут быть использованы во время разработки государственных и региональных программ социально-экономического, демографического, инновационно-технического развития. Наряду с этим выводы и правила диссертации могут быть использованы в научно-исследовательской и учебно-методической работе.

SUMMARY
Alishev Sayan Abdimaulenovich
Problems of social and economic development of region (on materials of Kyzylorda area)
on receiving of the academic degree of the master of economic sciences on a speciality 6м050600 – economy

Object of research – social and economic development of Kyzylorda area

Subject of research – research of possibilities and social and economic development of region

Research’s objective is working out of the mechanism of regulation of social and economic development of Kyzylorda area

Theoretical and methodical basis of research – works of domestic and foreign scientists. The information base of research is made by the data of Department of economy and budgetary planning of Kyzylorda area, Agency of Statistics of Republic of Kazakhstan, Kyzylorda regional department on the statistics

Scientific novelty of research. As scientific novelty of research following results are received:

· role of a regional policy in economic development of the country is defined;

· on the basis of a summarization of theoretical researches an author's conceptually-substantial and methodical substantiation of concept «management of region economy» are given, the role and a place of regions in national economy are proved;

· on the basis of the comparative analysis of development of region’s social and economic infrastructure tendencies of their development are defined;