Алишев саян әбдімәуленұлы аймақ экономикасының әлеуметтік экономикалық даму мәселелері

6 М050600 – Экономика мамандығы бойынша экономика ғылымдарының магистрі

академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Рефераты

Кызылорда, 2012

Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде орындалды

Ғылыми жетекші экономика ғылымдарының кандидаты

Г.Е.Талапбаева
Ресми оппонент экономика ғылымдарының

кандидаты Г.Е.Ержанова

Диссертацияны қорғау 2012 ж. ____ маусымда ____ сағатта Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өтеді. 120014. Қызылорда қ., Әйтеке би к-сі, 29А. ( бас оқу ғимараты, Экономика факультеті, № 308 дәрісхана)

Магистрлік диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады. (120014. Қызылорда қ., Байсеитова к-сі, 100.)

Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатынын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады.Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда.

Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайтудың, халықтың әл ауқатын арттырудың жаңа міндеттері.

Қазақстан үшін экономикалық табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етудің оңтайлы теңгерімін табу - өмірлік маңызды мәселе. Бұл таяу он жылдықтағы Қазақстан дамуының басты бағыты.

Қуатты Қазақстан дегеніміз – ең әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты деп Ел басы өзінің «Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдауында атап көрсетті.

Қазақстан Республикасының құрамында 66 жыл бұрын құрылған Қызылорда облысы міне ұзақ уақыттар бойы өзіне көптеген елдердің назарын аудартып отыр. Қызылорда облысында 712,9 мың адам тұрады, халықтың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 2,7 адамнан келеді. Қызылорда облысын көптеген елдердің, халықаралық ұйымдардың және аймақтық одақтардың назарында болатын ерекше аймақтар қатарына жатқызуға болады. Өйткені, облыс тек қана экологиялық апат аймағына жатқызылып, «Байқоңыр» ғарыш айлағының жанында орналасқандықтан емес, облыста сонымен қатар, кедейшілік және жұмыссыздық сияқты басқа да ірі ауқымды мәселелер орын алады. Бұл орайда облыс, әрқашанда кедейшілік, денсаулық сақтау және басқа да аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін шетел инвестициясының, техникалық және қаржылай көмектің құяр көзі болып қалады.

Қызылорда облысы – дағдарыстық экономикалық аймаққа, яғни –қысылшаң табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймаққа, сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аймаққа жатады. Әрине аймақтағы ең басты мәселе бұл – облыстағы экологиялық ахуал болып табылады. Бұған себеп, әрине Арал теңізінің тартылуы. Теңіз табанынан ұшқан тұзды шаң айнала қоршаған ортаны бұзып, аймақта экологиялық диспропорцияны тудырып отыр. Сонымен қатар, «Байқоңыр» ғарыш айлағынан күн ара ұшырылған зымырандар да аймақтың климаттық ерекшелігін мүлде өзгертті. Ал соңғы уақытта Сырдария өзенінің ирригациялық кезеңде тартылып қалып, ал қыс-көктем айларында арнасынан шығып жақын жатқан елді мекендерді су алуы аймақтағы экологиялық ахуалды тіпті ушықтырды. Сонымен қатар, Кеңес Одағы күйрегеннен кейін облыстағы бүкіл өндіріс тоқтап, аймақтың нарықтық экономикаға жедел кіріп кетуіне кедергілер туғызды. Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда облыста шағын бизнес баяу қарқынмен дамыды. Осы және басқа да мәселелер тізбегі – аймақтағы халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп, аймағымыз халықтың ауру-сырқаулығы, кедейшілік, жұмыссыздық сияқты көрсеткіштер бойынша Қазақстан аймақтарының арасында соңғы орындардың бірін алды. Алайда соңғы жылдары Кызылорда аймағының даму деңгейі жақсара түсті десек болады. Бұған себеп, аймақта жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік-экономикалық-экологиялық бағдарламалар легі және олардың оң нәтижесі. Сонымен бірге облыстағы мұнай және газ конденсаты, уран, басқа да руда металлдарының кен орындарының ашылуы аймақтың экономикасын біршама жандандырып, халықтың әл-ауқатының деңгейін көтерді. Шағын және орта бизнесті несиелеу негізінде облыста шағын бизнес субьектілері құрылып, аймақтағы шағын кәсіпкерлік, сауда даму үстінде. Десек те облысымыз әлі де аяғына тік тұрған жоқ және алдағы уақытта әлеуметтік-экономикалық зерттеуді қажет етеді. Бұл мәселені зерттеу маңыздылығы оған қоса аймақтағы халықтың қазіргі кезде өткір әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, экологиялық мәселерін шешу мақсатында аймақтың демография-миграциялық жағдайының, өндірістік-өнеркәсіптік әлеуетінің, экологиялық хал-ахуалының және әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының өткен кезеңдердегі өзгерулерінің ғылыми тұрғыда бағалануының және алдағы уақытта осы салалардың мүмкіншіліктерін саралап, болжамдауының қажеттілігінен туындаған.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Аймақтық даму және аймақтық саясат мәселелері көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Аймақтардың дамуын саралау, олардың экономикалық дамуын бағалау, аймақтық саясат ерекшеліктерін талдап, оның жүзеге асырылу механизмдерінің жетілдіру жолдарын анықтау – аймақтық дамуды зерттеген ғалымдардың еңбегінің негізі болып табылды.

Әсіресе аймақтық басқару мәселелерін зерттеуде Г.С.Смағұлова, Ю.С.Дульщиков, В.Я. Афанасьева және М.Б. Кенжегузин сияқты ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Сонымен қатар, аймақтың экономикалық дамуы және оны басқарудың ерекшеліктері В. Архангелський, М. Баяндин, Е.Айтаханов, Н.Ташимова, М. Дузбаева секілді ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.

Қазақстан экономикасын реформалаудың жетістігі бұл оның аймақтарда жүзеге асырылуына тікелей байланысты. Өйткені экономиканы реформалаудағы негізгі мақсат бұл – аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеу арқылы жалпы елдің экономикасын тұрақтандыру. Осы негізде жоғарыда аталып өткен ғалымдардың еңбегі зор деп ойлаймын.

Аймақтық экономиканы, оның ішінде Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын, экологиялық жағдайын және экономикалық қауіпсіздік мәселелерін зерттеген ғалымдардың ішінен С.Ө. Нұрғисаевтің, И. Ким және А. Темированың, А Хакимованың еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Бұл зерттеушілердің зерттеу жұмыстары Қызылорда облысының экономикасын зерттеуде, оның экономикалық даму ерекшелігін анықтауда қосқан үлестері зор.

Жоғарыдағыларды қорытындылай келе, аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын Қазақстандық зерттеушілер кең зерттегенін айтуға болады. Алайда бұған қатысты көп мәселелер әлі күнге дейін шынайы зерттеулерде тұжырымдық позицияға ие болмаған. Мысалға, қазірде дағдарыстық аймақтардың, оның ішінде Қызылорда облысының нарықтық экономика жағдайында қолда бар шикізат әлеуетін тиімді пайдалану есебінен жоғары технологиялық өңдеу өнеркәсібін құру және дамыту арқылы облыстағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру мәселелері толық зерттелмеген. Аталмыш тақырыпты осы ғылыми жұмыстың авторы сол себептен таңдап отыр.

Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын реттейтін механизмді жасау, оны осы процесстің болуын қамтамасыз еткен факторларды сараптау арқылы жүзеге асыру. Осыған байланысты келесі міндеттерді шешу көзделген:

- Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының аймақтық факторларын және аймақтық мәселелерін қарастыру;

- Қазақстандағы аймақтардың типологиялық ерекшеліктерін, аймақтық саясат және оны жүзеге асыру механизмдерін талдау;

- Қызылорда облысының демография-миграциялық жағдайының, өндірістік-өнеркәсіптік әлеуетінің, экологиялық хал-ахуалының және әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының өткен кезеңдердегі өзгерулерін ғылыми тұрғыда бағалау;

- Жалпы аймақтық өнім ішіндегі шикізат өндіру бөлігін экспортқа бағытталған өндіріске ауыстыру негізінде экономика салаларын диверсификациялау арқылы аймақтың экономикалық өсуін болжамдау;

- Аймақтың ресурстық әлеуетін тиімді пайдалану және әлеуметтік инфрақұрылымды жетілдіру мәселелерін қарастыру;

- еліміздің экономикасының қарқынды дамуында аймақтық саясаттың маңыздылығы анықталды;

- теориялық ережелерді жинақтап қорытындылау негізінде «аймақ экономикасын басқару» ұғымына авторлық ұғымдық-мазмұндық және әдістемелік дәлелдемелер берілді; еліміздің экономикасындағы аймақтардың рөлі мен алатын орны негізделді;

- ғылыми түрде талдау жасау тұрғысынан аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының тұжырымдамалық негізі мен бағыттары әзірленді және аймақтық айырмашылықтары мен ерекшеліктері анықталды;

- аймақты экономикалық дамытудың ерекшеліктерін, ресурстық әлеуетін жүйеге түсіру негізінде аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамыту бағдарламасын дайындаудың нақты айқындамасы жасалды;

- аймақтың экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту динамикасына, сандық және сапалық өлшемдеріне салыстырмалы түрде жасалған талдау негізінде олардың даму тенденциясы анықталды;

- үкіметте қабылданған бағдарламалық құжаттары негізінде Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдірудің негізгі бағыттары белгіленді.

Диссертацияның қорғауға шығарылатын тұжырымдары:

- Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуын ұлттық экономиканың кешенді дамуымен үйлестірудің әдістемелік аспектілері зерттелді;

- аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму жағдайын бейнелейтін негізгі көрсеткіштер негізделді;

- экономиканың үдемелі даму жағдайында аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуына әсерін тигізетін ерекше факторлар айқындалды және оларды есепке алудың қажеттілігі дәлелденді;

- Қызылорда облысының қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық дамуын бағалау, олардың өз шешімін күтіп тұрған әлеуметтік-экономикалық-экологиялық өзекті мәселелері анықталды;

- аймақтардың дағдарыстық деңгейін анықтайтын критерийлері ұсынылды;

- үкіметтің орта және ұзақ мерзімді перспективті бағдарламалық шешімдері аясында аймақтардың әлеуметтік - экономикалық дамуын жетілдірудің стратегиясы жасалынып оны жүзеге асырудың шаралар кешені белгіленді.

Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығын зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен ұсыныстар әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, инновациялық-техникалық дамытудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды әзірлеу кезінде қолдануға болатындығында. Зерттеу нәтижелерін мемлекеттік басқару органдары аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму стратегиясын әзірлеу кезінде, өкілетті органдар мен әкімшіліктер аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларды жақсарту шараларында қолдануға болады. Сонымен қатар диссертацияның тұжырымдамалары мен ережелері ғылыми-зерттеу және оқу-әдістемелік жұмыстарда пайдалана алады.

Нарықтық экономикаға кең көлемде өту барысында Қазақстанның әр облысы жаңа жағдайларға икемделіп, қандай да бір жолдармен әлеуметтік тығырықты мәселелерден шығып, өндіріс құлдырауын тоқтату үшін экономикалық дамудың өзіндік үлгілерін дайындауға талпынды. Нарықтық экономикаға өтудің мұндай жолы әрине тиімді болып табылмайды. Өйткені, республикалық маңызды стратегиялық мақсаттарды шешу сияқты мәселелер аймақтық басқару органдарының басқару шегінен тысқары қалды. Бұл жерде аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару мәселелерін қайта қарастыру қажеттігі туындады және ол өлкелік шаруашылық жүргізудің жаңа принциптеріне негізделуі керек:

- табыс пен шығынның өлшемделуі, яғни шаруашылық қызмет нәтижесінде алынған өз табыстар есебінен шығындарды өтеу (өтімділік);

- табыстардың шығындардан артуы (өзін-өзі қаржыландыруды қамтамасыз ету);

- шаруашылық қызмет нәтижелеріне материалды және моральды жауапкершілік;

- аумақ деңгейінде алынған табыстар есебінен әлеуметтік және аймақ ішілік мәселелерді шешу.

Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес.Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:

- шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;

- индустриялық дамыған;

- агроөнеркәсіптік;

- дағдарыстық.

Аймақтардың экономиккалық дамуының және экономикалық рефораларды жүзеге асыру ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстан аймақтарын беске бөлеміз:

- Батыс Қазақстан;

- Солтүстік Қазақстан;

- Шығыс Қазақстан;

- Оңтүстік Қазақстан;

- Орталық Қазақтан.

Аймақтардың қысқаша түсініктемесі келесі кестеде көрсетілген (1 -кесте): Аймақ дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық құраушыларының тепе-теңдігі қажет.

Экономикалық және әлеуметтік құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып табылады.

Кесте 1 - Қазақстандағы аймақтардың қысқаша сипаттамасы

Ұзақ мерзімді экономикалық саясатқа өту – бұл аймақтық басқару органдарының әрқайсысы белгілі бір міндеттер мен мәселелерді шешетін өзара байланысты құжаттар жүйесін дайындауды қарастырады. Аймақтық дамуды білдіретін құжаттардың ымырасыз сызбасы келесі суретте көрсетілген (1-сурет).

Аймақтық саясат деп мемлекеттік басқару органдарының қызметінің маңызды бағытталуын түсіну керек. Аймақтық саясат бұл - аймақтың, жалпы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында көзделген мақсаттарға жету үшін мемлекеттік басқару органдарының қоғамның территориялық құрылымдарына принциптер, басым бағыттар, әдістер және іс-шаралар арқылы әсер етуі. Концепция – бұл ұзақ мерзімді кезеңге арналған аймақ экономикасының тиімді бағытталуын және оның әлеуметтік – экономикалық негіздемесін білдіретін құжат болып табылады. Ол әлеуметтік – экономикалық өзгеріссіз табиғи және өндірістік базаның тұрақты жағдайдағы кезеңін қамтиды.Экономикалық саясат (негізгі бағыттар) – концепцияда жасалған бағыттарды нақтылайтын ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді іс – шаралар жүйесін, негізгі ресурстар мен оларды тиімді қолдану есебін және әлеуметтік нәтижелерді қамтиды. Әлеуметтік – экономикалық саясаттың негізгі бөлігі болып табылатын экономикалық саясат 10-15 жылға дайындалады.

Аймақ экономикасы дамуының факторлы болжамы - өз және басқа да тартылған ресурстарды тиімді қолдану шарттарын, мүмкіншіліктерін, көлемін, ресурсты тарту көздерін, тауарлы нарықты дамытуды және дайындалатын экономикалық саясатты жүзеге асыру нәтижесінде халық шаруашылығының тиімділігін жоғарылату мүмкіншіліктерін қамтиды. Бұл құжат орта мерзімді (5-10 жыл) және қысқа мерзімді (3-5 жыл) перспективаға дайындалуы мүмкін.

2. Қызылорда облысының әлеуметтік – экономикалық даму жағдайын талдау

Қызылорда облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Жалпы жер көлемі – 226 мың шаршы шақырымды құрайды, яғни республиканың бүкіл территориясының 8,3 % жерін алып жатыр. Әкімшілік орталығы – Қызылорда қаласы, Сырдария өзенінің оң жақ жағалауында орналасқан. Облыста 01.01.2012 жылғы жағдай бойынша 7 аудан, 3 қалалар, 2 кенттер, 143 ауылдық округтер, 263 елді мекендер бар. Жалпы облыстағы халық саны 2011 жылы 712,9 мың адамды құрады. Оның ішінде 301,5 мың адам (42,3 %) - қалада тұрса, 411,4 мың адам (57,7 %) – ауылда тұрады. 2011 жылы облыстағы халық саны 2007 жылмен салыстырғанда 80,7 мың адамға өсті. Ал облыстағы халықтың табиғи өсімі 10900 адамды құрады. Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды дамытуға, дәлірек айтсақ, республикамыздағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын көтеруге,отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай қөңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда. Аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін тигізетін негізгі жағдайларды, яғни Қызылорда облысының 2007-2011 жылдардағы әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттайтын көрсеткіштер тізбесін сараптайық (2-кесте). 2 - кестеден көріп отырғанымыздай облыстағы халық саны 2007 жылы 632,2 мың адамды құрасы, 2011 жылы 712,9 мың адамды құрап 12,7 % - ға артып отыр. Хлықтың табиғи өсімі 2007 жылы 11,2 мың адамды құраса, 2011 жылы 10,9 мың адамды құрады, бұл көрсеткіш 2007 жылмен салыстырғанда 2,7 пайызға төмендеген.

Кесте 2 - Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер

Негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 2007 жылы 102934 млн теңгені құраса, 2011 жылы 2,6 есеге артып, 273 627 млн. теңгені құрады.

Бюджеттің кірісі 2007 жылы 27,2 млрд теңгені құрады, ал 2011 жылы 37,7 млрд теңгені құрап, 38,6 %-ға артты.Ал бюджеттің шығыс бөлігі 2007 жылы 26,8 млрд теңгені құраса, 2011 жылы 36,9 млрд теңгені құрап, 37,7 %-ға артып кетті.Оның ішінде халықты әлеуметтік қорғау саласына бюджеттен бөлінген ақша көлемі 2007 жылы 2,3 млрд теңгені құраса, 2011 жылы 1,5 млрд теңгені құрап, 34,8 %-ға төмендеп кетті. Ал білім беруге жұмсалған ақша қаражат көлемі 2007 жылы 8,0 млрд теңгені құраса, 2011 жылы 11,2 млрд теңгені құрап, 40 %-ға артты. Денсаулық сақтау саласына кеткен қаражат көлемі 2007 жылы 5,8 млрд теңге болса, 2011 жылы 7,8 млрд теңге болып, 34,5%-ға артып отыр. Ал аймақ бойынша жалпы бөлшек сауда айналымы 2007 жылы 29396,9 млн теңгені құраса, 2011 жылы 93456 млн теңгені құрап, 3,2 есеге артқан. Аймақтың экономикалық дамуын және өндірістік-өнеркәсіптік әлеуетін бағалар болсақ, облыстағы өнеркәсіп кәсіпорындары (кіші, қосалқы шаруашылықтар мен үй шаруашылығы секторларын қосқанда) 2011 жылы қолданыстағы бағамен 1069322 млн теңгенің өнімін өндірді. Жалпы аймақта өндірілген өнеркәсіптік өнім көлемі жылдан –жылға артуда.(4-сурет). Айта кетсек, 2009 жылы аймақта өндірілген өнеркәсіптік өнім көлемі 625019 млн теңгені құраса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 809648 млн теңгені құрады, 2011 жылы 1069322 млн теңгені құрап, 2009 жылмен салыстырғанда 2011 жылы бұл көрсеткіш 444303 млн теңгеге немесе 71,0 % артты. 2011 жылы өндіріс көлемінің өсуі 2009 жылмен салыстырғанда Жаңақорған, Қармақшы, Қазалы және Шиелі аудандарында байқалды.