мəселелерін дербес шешуге құқылы. Олар өздерінің экономикалық
жəне мүліктік жағдайының негізінде қосымша жеңілдіктер мен
сыйақыларды, жұмыс уақытының ұзақтығын белгілей алады. Соған
қарамастан, жұмыс беруші ұйым еңбекті қорғау ережелерін
сақтауды, заңнамада белгіленген мөлшерден кем емес жалақы төлеуді,
еңбектің қауіпсіз жəне қолайлы жағдайларын жасауды, əлеуметтік
қорғау шаралар мен қызметкердің өзге де құқықтарын жүзеге
асыруды қамтамасыз етуге міндетті. Сонымен қатар, егер еңбек
қауіпсіздігі ережелерінің бұзылуы не жұмыс берушінің өзге де
кінəсінің нəтижесінде қызметкерлердің денсаулығына жəне
еңбекке қабілеттігіне зиян елтірілсе, жауапкершілік жұмыс беруші-
ұйымға жүктеледі.
Жұмыс беруші-ұйымның қызметі оның таратылуымен
байланысты тоқтатылады. Тарату туралы шешім ұйымның меншік
иесі немесе осы ұйымды құрған органның шешімінің немесе сот
шешімінің негізінде қабылдануы мүмкін.
Жұмыс беруші-ұйымдардың еңбек құқықсубъектілігін екі
өлшеммен анықтауға болады: жедел жəне мүліктік.
Жедел өлшем мамандарды таңдауды, орналастыруды жəне
ұйымдастыруды жүзеге асыруды, еңбекті қорғауды жəне
қызметкерлердің өз еңбек міндеттерін орындауы үшін қауіпсіз
жəне қажетті еңбек жағдайларын жасауды білдіреді.
Мүліктік талап еңбектің ақылы сипатымен байланысты жəне
жұмыс берушінің жалданбалы еңбекті төлеу қабілетін білдіреді.
Бұл үшін жұмыс берушіде белгілі бір материалдық (мүліктік) база
болуы тиіс, алайда, шын мəнінде еңбек құқықсубъектілігі үшін
жалақы қоры ғана аса зор мəнге ие.
Еңбек ұжымының құқықтық мəртебесі. Соңғы кезде
«еңбек ұжымы» түсінігінің орнына «қызметкерлер»
түсінігін қолдану жиі белең алып жатады. Жəне де еңбек
ұжымдары мемлекеттің саяси ғана емес, экономикалық
өмірінде де қандай да бір рөлді иеленуден айырылғандай.
Соған қарамастан, біздің ойымызша, еңбек ұжымдары
еңбек құқығының субъектілері болған жəне одан əрі
болады да.
Еңбек ұжымы ретінде жеке еңбек шарттарының негізінде
белгілі бір ұйымның шегінде бірлескен еңбек қызметін жүзеге
асыру барысындағы адамдардың бір жұмыс берушімен ерікті
түрде бірігуін атауға болады. Еңбек ұжымы адамдардың
кездейсоқ тобырынан ұйымдастырушылық біртұтастығымен, ортақ
органдарының, басшылығының болуымен, еңбек тəртібінің
бірыңғай
ережелерімен
жəне
еңбек
заңнамасына
бағыныстылығымен ерекшеленеді. Басқаша айтар болсақ,
ұжымның белгілері болып келесі айрықша сипаттар табылады:
1. адамдардың бұл тобын белгілі бір ұйым шегіндегі ақылы
сипаттағы бірлескен қызмет біріктіреді;
2. адамдардың бұл тобының еңбекке қатысты ортақ мақсаттары
мен мүдделері бар;
3. адамдардың бұл тобы жеке еңбек шарттарының негізінде бір
жұмыс берушімен құрылған, салыстырмалы түрде тұрақты
құрамға, басқару органдарына ие, тəртіпке бағынады;
4. адамдардың бұл тобы экономикалық тұрғыда дербес;
5. олар бағыңыстылар жəне басшы болып бөлінеді жəне еңбек
құқық бұзушылықтары үшін өзара міндеттемелерді орындайды.
«Еңбек ұжымы» түсінігін əржақты түсінуге болады. Басшылық
нақты бір қызметкерге қатысты ұйымның өкілдік органы рөлін
иеленеді жəне еңбек құқығының субъектісі болып табылмайды.
Алайда, ұйымдастырушылық-басқарушылық қатынастарында шарт
бекітіп, жалақы төлеу мəселесін, жұмыс уақыты жəне демалыс
уақыты жүйесін анықтаған жағдайда, олар еңбек құқығының
дербес субъектілері болып табылады.
Ұжым тар мағында тек қызметкерлерді білдіреді. Соңғы
жылдары бірқатар нормативтік құқықтық актілерде «ұжым»
түсінігінің орнына «қызметкерлер» сөзінің қолданылу себебі де
осыдан шығар.
Кең мағынадағы еңбек ұжымының құрамына қызметкерлермен
қатар басты міндеті еңбек үрдісін басқару мен шаруашылық
қызметті қамтамасыз ету болып табылатын лауазымды тұлғалар,
яғни, басшылық қа кіреді. Басшылыққа ұйымның бірінші басшысы,
оның орынбасарлары, көмекшілері, бас мамандар, құрылымдық
бөлімшелердің (бөлімдердің, цехтардың жəне т.б.) басшылары
жəне басқару функциясын атқаратын, қарамағында жалданбалы
еңбекпен айналысатын қызметкерлері бар өзге де тұлғалар жатады.
Ұйымның бірінші басшысы жəне басшылық еңбек ұжымының
құрамына кіреді, себебі, олар да жеке еңбек шартын бекітеді.
Сонымен, еңбек ұжымына құрамдас элементтер ретінде
мыналар кіреді:
1. осы өндірістің барлық қызметкерлері;
2. басшылық (басшыны қоса алғанда);
3. еңбек ұжымының органдары;
4. осы ұжымның қоғамдық ұйымдары жəне олардың органдары
(кəсіптік одақ, əйелдер, жастар одақтары жəне т.б.)
Еңбекті қолдану саласы бойынша еңбек ұжымдары келесі
түрлерге бөлінеді:
1. өндірістік (кəсіпорындардағы, құрылыстардағы жəне т.б.)
еңбек ұжымдары;
2. халыққа қызмет көрсетуші (сауда, көлік, байланыс жəне т.б.
салалар) еңбек ұжымдары;
3. ағарту, денсаулық қорғау салаларындағы еңбек ұжымдары;
4. жобалау, жобалау-құрастыру, ғылыми-зерттеу салаларындағы
еңбек ұжымдары:
5. басқару саласындағы еңбек ұжымдары;
6. қоғамдық ұйымдардың (партиялардың, əр түрлі қорлардың
жəне т.б.) аппараттары.
Еңбек ұжымы өндірістің нысанына қарай келесі түрлерге
бөлінеді:
1. мемлекеттік өндірістердің еңбек ұжымдары;
2. өндірістік кооперативтердің еңбек ұжымдары;
3. жеке дербес меншік өндірістерінің еңбек ұжымы;
4. қоғамдық ұйым меншігі өндірістерінің еңбек ұжымы;
5. аралас меншік нысанындағы өндірістердің (шетелдік
өндірістерді қоса алғанда) еңбек ұжымдары.
Еңбек ұжымдары өз деңгейіне қарай келесі түрлерге бөлінеді:
1. кəсіпорынның негізгі еңбек ұжымдары;
2. бөлімшелердің (бөлімдер, цехтар) еңбек ұжымдары;
3. бастапқы
еңбек ұжымдары (бригадалар, учаскелер, буындар).
Ұжымның құқықтық мəртебесі – бұл оның заңнамалық тұрғыда
бекітілген құқықтық жағдайы. Ұжымның құқықтық мəртебесін
мына элементтер құрайды: а) еңбек ұжымы құрылған сəттен бастап
(адамдардың
санына
қарамастан)
туындайтын
оның
құқықсубъектілігі; ə) оның негізгі өкілеттіктері (құқықтары мен
міндеттері, қызмет ету саласы); б) кепілдіктер мен жауапкершілік.
Еңбек ұжымының құқықтық мəртебесі өндіріс толығымен
таратылған
жағдайда
тоқтатылады.
Өндірістің
қайта
ұйымдастырылуы (бірігу, бөліну), оның меншік иесінің ауысуы
қызметкерлердің еңбек қатынастарын тоқтатпайды. Олардың
Достарыңызбен бөлісу: | 
