12
мүлде қаламауына әкелетін жол басы деуге болады. Шығарманың үйде
оқылатын бӛлігінің оқылған-оқылмағанын мұғалімнің үнемі қадағалап
отыруы оқушының жауапкершілігін арттыра түседі. Әйтсе де, оқушылардың
кейбірі мектеп бағдарламасындағы шығармалар ауқымында қалып, тек
мұғалімнің талап еткен шығармаларын ғана оқуды міндет санайды. Ал кей
оқушылар сол алғашқы бастау мен баспалдақтан ілгері жылжып, нағыз
кӛркем әлемге ену мүмкіндігіне ие болады. Оқушыныны кӛркем әдебиетті
оқуға қызықтырудың тәсілдері кӛп: соның бірі, шығамадан үзінді оқып,
үзіндінің қай шығармадан алынғанын тапқызу немесе кейіпкердің сӛзін
жасыру, сияқты сұрақ-тапсырмалар арқылы оқушының шығарманы оқыған-
оқымағанын анықтауға болады әрі оқуға деген ынтасын кӛтеруге болады.
Шығарманы талдау да шығарма мазмұнына бойлауға, оны түсінуге жете-
лейді. Белгілі бір дәрежеде мазмұны танылған шығарманы тереңдеп талдау
оқушыларды кӛптеген әрекеттерге жетелейді. Оқушының аналитикалық
ойын дамытады. Кӛркем шығармадағы символ, деталь арқылы талдата
отырып, болымсыз нәрседен ауқымды ұғымға жетелеу, шығарманың ішкі
астарын ашу оқушыны іздендіреді, қызықтырады. Қалай болғанда да мұға-
лімнің шығарманы оқытуға деген ізденісі мен жүйелі еңбегі жеміс берері
анық. Сондықтан әдебиет пәнін оқытуда табанды еңбек пен жүйелі жұмыс
нәтижелі болады. Әдебиетті түсініп, түйсінетін ұстаздың оқытуы да сабақтың
нәтижелі болуына әсер етеді.
Әдебиетті пән ретінде оқытудың мақсат, міндеттері. Дәрісті
ӛзектілеу мақсатында студенттерге «Әдебиет пәні жалпы білім беретін
мектепте оқытудың басты мақсат-міндеттері не деген сауал тастасаңыз, сан
алуан пікірлер мен кӛзқарастарды туғызасыз. Пікірлер бір-бірінен мағыналық
жағынан алшақ болмағанымен, бір-бірін қайталамайтындай сан қилы болып
келеді: «Әдебиет пәнін оқудағы басты мақсат халқымыздың бай әдеби
мұрасын білу», «Әдебиет пәнінің басты мақсаты туған еліңнің тарихын
таныту», «Оқушыларды кӛркем шешен сӛйлеуге үйрету», «Әдептілікке,
жақсы, жаманды айыра білуге үйретеді», «Салт-дәстүрімізді танытады», «Ел
әдебиетін, мәдениетін білгізеді», «Тарихи кезең мен әдеби үдерістен хабар
береді», «Ақын-жазушыларымызды насихаттайды», «Ақын-жазушылары-
мыздың кӛркем сӛз айшықтарын танытады», «Оқушылардың сӛздік қорын
молайтады», «Әдеби нормада сӛйлеуге тӛселдіреді», «Әлем әдебиет
білгізеді», «Әр ғасыр әдебиетімен таныстырады», «Елжандылыққа, Отаншыл-
дыққа тәрбиелейді», «Адамгершілікке тәрбиелейді», «Оқушылардың ӛзіндік
пікірі мен кӛзқарасын қалыптастырады», «Оқушылардың эстетикалық
талғамын тәрбиелейді», «Оқушыларды логикалық ойлауға үйретеді» деген
сынды пікірлерді тыңдайсыз. Әрине, барлық пікірмен де келісуге болады.
Себебі әр пікір айтушы белгілі нысанға әр қырынан келіп, әркім ӛз түсінігі
мен қабылдауы аясында анықтама беруге талаптануда. Айтылған пікірлердің
ішінде әдебиет пәнінен басқа пәндердің құрамына енетін оқу-тәрбие маз-
мұны бар екендігі де байқалады. Мәселен, туған
халқымыздың тарихын тарих
пәні арқылы да білуге болады, кӛркем сӛйлеу мен сӛз мәдениетіне үйрететін
басқа да пәндер бар емес пе?! Ал оқушылардың логикалық ойлауын дамы-
13
татын математика сияқты жаратылыстану цикліндегі пәндерді айтуға
болады. Сонымен әдебиет пәнінің басты мақсат-міндеттерін қандай оқу-
тәрбие үдерісі жатады деген сауалды тағы да пысықтау қажет болады. Себебі
кез-келген мұғалім ӛзінің оқытатын пәнінің мақсат-міндеттерін жете түсініп,
түйсінгенде ғана нәтижелі еңбекке бағыт алады. Кейбір сабақтарда мұғалім-
нің ӛз мақсаты мен міндетін жете түсінбеуі кӛптеген олқылықтарды туында-
тады. Ол мұғалімнің сабақты ұйымдастыруындағы іс-әрекетінен танылып
жатады.
«Әдебиетші мұғалім ең алдымен кӛркем сӛз сипатын ашатын
заңдылықтарды білуі керек. Сондай-ақ кӛркем туындыны талдаудың ғылыми
әдістемелерін жетік меңгеруі қажет. Әдеби шығармаларды талдауда мұғалім
мен оқушы арасында бірлескен еңбек,
бірлескен шығармашылық, ӛнерпаздық
орын алуға тиіс»,
1
– дейді белгілі әдіскер мұғалім Қ.Бітібаева.
Бұл пікірге қосарымыз, мұғалім шығарманың кӛркемдік әлемі мен
авторлық ұстанымды, шығармадағы ой қатпарларын терең танып, оқушыны
кӛркем таным сүрлеуіне дұрыс бағыттай білуі керек. Сонымен әдебиет пәнін
оқытудың мақсат, міндеттерін топтастыра отырып саралап кӛрейік. Әдебиет
пәнін оқытуда мұғалімге бірнеше міндеттер жүктеледі.
Әдеби білімнің алғашқы сатысы бастауыштан басталады. Бастауыш
сыныптарда оқитын ана тілі сабақтары кӛркем шығарманың танымдық
бағытын негізге алады. Жыл мезгілдері, оның қоршаған орта табиғатына,
адамдар тіршілігіне әкелетін ӛзгерістері, туған ӛлке табиғатының ерекше-
ліктері, ата-ана, адамдық ізгі қасиеттер т.б. ұғымдарды
жас шәкірт санасына
сіңіруде ақын, жазушылардың шығармалары оқу материалы ретінде
жұмсалады да, әдеби-теориялық ұғымдарды қалыптастыру басты мақсат
етілмейді.
Әдебиет жеке пән ретінде 5-сыныптан басталады. Яғни 5-9 сыныптар
базалық негізгі білім мазмұнын құрайды. Бастауыш сыныпта оқу дағдысы
қалыптасып келген кӛркем мәтіндерді жүргізіп, мақамдап оқуға дағды-
ланады.
Алғашқы міндет — кӛркем шығарманы оқушының оқуы мен эстетика-
лық тұрғыдан қабылдауын ұйымдастыру. Кӛркем әдебиет-адамзат қауымы
ғасырлар бойы жасаған ӛнердің бір саласы. Сондықтан әдебиетті оқытудың
басты міндетінің бірі – оқушының ой-танымына, сезіміне ықпал ету, сӛз
ӛнері туралы ұғымдарын қалыптастыру, ӛнердің басқа түрлерінің ішіндегі
әдебиеттің ӛзіндік ерекшеліктерін таныту.
Кӛркем шығарманы оқу мен ӛзіндік таным-түсінік аясында жеткізуде
бірнеше оқу міндеті қойылады:
кӛркем шығарманы мәнерлеп оқу дағдаларын
қалыптастыру, бейнелі және зерделі ойлауға, ой-түсінігін жүйелі жеткізуге
үйрету, авторлық кӛзқарас пен танымды терең түсіне білуге үйрету, оқушы-
лардың жан әлемін рухани-адамгершілік құндылықтармен байыту, сӛз
1
Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі.– А., Рауан,1997.
