А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

34 
 
 жазылды.  «Атамұра»  баспасынан  «Жаңа  буынның»  5-сыныпқа,  6-сыныпқа 
арналған  оқулықтары  жарық  кӛрді.  5-сынып  оқулығының  авторлары: 
Ә.Дайырова,  Қ.Айтқалиев,  Г.Құрманбаева,  Ш.Беркімбаева.
1
  6-сынып  оқулы-
ғының авторлары: К.Ісламжанұлы, С.Тілешова, Б.Әрінова, Р.Баттал.
2
   
Әрине,  ӛткен  уақыт,  бұрынғы  талап-сұраныс  тұрғысынан  қарағанда,  бұл 
бағдарлама  мен  оқулықтар,  бағдарламадағы  қалыптасқан  жүйе  кӛп  игілікті 
істі тындыруға мұрындық бола алды. 
 
Орта буындағы «Әдебиеттің оқу» оқулықтары 
                 1-кесте.   
 
Арналған 
сыныптары 
Жарық кӛрген 
жылдары 
Оқулықтың 
авторлар қҧрамы 
Оқулықтың аты 
1 
2 
3 
4 
4-сынып 
1967 
Т.Әбдірахманов, 
Ә.Дайырова 
«Әдебиеттік оқу» 
кітабы 
4-сынып 
1971-1972 
Т.Абдрахманов, 
Ә.Дайырова 
«Әдебиеттік оқу» 
кітабы 
4-сынып 
1973-1989 
Т.Абдрахманов, 
Ә.Дайырова 
«Әдебиеттік оқу» 
кітабы 
5-сынып 
1989-1995  
Т.Абдрахманов, 
Ә.Дайырова, 
Қ.Айтқалиев. 
«Әдебиеттік оқу» 
кітабы 
6-сынып 
1941, 1942, 1947 
А.Кӛшімбаев 
«Әдебиеттік оқу» 
кітабы 
5-сынып 
1940 
Ш.Кәрібаев 
«Әдебиеттік оқу» 
кітабы 
5-сынып 
1941-1960 
Ш.Кәрібаев, 
С.Тілешова 
«Әдебиеттік оқу» 
кітабы 
1 
2 
3 
4 
6-сынып 
1989-90 
Ш.Кәрібаев, 
С.Тілешова, 
К.Назарғалиева 
―Әдебиеттік оқу‖ 
кітабы 
6-сынып 
1941-1951 
Қ.Бекхожин 
«Әдебиет» 
7-сынып 
1989 
Ш.Аманов, 
Ш.Ахметов, 
Р.Құтқожина. 
«Әдебиет» 
8-сынып 
1989-1991 
Ш.Кәрібаев, 
Н.Ғабдуллин 
«Әдебиет» 
 
 
 
                                                           
1
 
Әбдірахманов  Т.,  Дайырова  Ә.,  Айтқалиев  Қ.  Ш.Беркімбаева    Әдебиет.  11  ж.  қазақ 
орта мектебінің 5-класына арналған оқулық-хрестоматия. Алматы: Рауан, 1992. 
 
2
 Ісламжанұлы К., Тілешова С., Әрінова Б., Баттал
 
Р.
Әдебиет. 6-класына арналған 
оқулық-хрестоматия. Алматы: Рауан, 1992. 
 

35 
 
Кеңес мектебі мен еліміз егемендік алған алғашқы жылдары қазақ 
әдебиетін орта буында оқытуға мұрындық болған  «Жаңа буын» 
оқулықтары. 
 
2-кесте. 
 
Арналған 
сыныптары 
Жарық 
кӛреген 
жылдары 
Оқулықтың авторлар 
қҧрамы 
Оқулықтың 
аты 
5-сынып 
2001 
Ә.Дайырова, Қ.Айтқалиев, 
Г.Құраманбаева, 
Ш.Беркімбаева. 
«Жаңа буын» 
оқулығы 
Әдебиет 
6-сынып 
2002 
К.Ісләмжанұлы, С.Тілешова, 
Б.Әрінова, Р.Баттал. 
«Әдебиет» 
7-сынып 
1993-2003 
Р.Құтқожина, Қ.Бітібаева, 
Қ.Жаманбаев. 
«Әдебиет» 
8-сынып 
1996-2004 
Н.Ғабдуллин, С.Мақпыров, 
Г.Құрманбаева 
«Әдебиет» 
 
Ӛмір  ӛзгерісі  кӛзқарас,  әрекет  ӛзгерісіне  ұласатыны  белгілі.  Ел  
тәуелсіздігімен  қатар    оқу-ағарту  саласында  да  бірнеше  реформалар  орын 
алды.  Бұл  ӛз  кезегінде  жаңа  типті  бағдарламалардың  жазылуына  сұраныс 
тудырды.  
Алғашқы  әдістемелік  ізденістер.  Қазақ  әдебиеті  жеке  пән  ретінде 
отыз  екінші  жылдан  бастап  оқылғанымен  қазақ  әдебиеті  әдістемесінің  туу 
тарихы  одан  ерте  басталатынына  ұлы  ұстаздардың  оқыту  саласындағы 
жасаған мұрасы — алғашқы оқу құралдары, әдебиет оқулықтары мысал бола 
алады.  Сол  әдебиет  оқулықтары  әдебиет  әдістемесіне  алғашқы  баспалдақ 
болып есептеледі. Осы тұрғыда ұлы ұстаздар Ыбырай Алтынсариннің «Қазақ 
хрестоматиясының,  Спандияр  Кӛбеевтің  «Үлгілі  бала»,  «Үлгілі  тәржімәсі» 
қазақ  әдебиеті  әдістемесіндегі  алғашқы  еңбектер  деуге  толық  негіз  бар. 
Себебі  бұл  оқулықтардағы  оқу  материалдары  оқушылардың  жас  ерекше-
лігіне,  таным,  түсінік  деңгейіне  орай  сұрыпталып,  оқушылардың  берілген 
материалды  қабылдау  мүмкіндігіне  сай  келген.  Автордың  ӛзі  кітап  туралы 
былай  деген:  «Үлгілі  бала»  хрестоматиясында  Крыловтың  ӛзім  аударған 
мысалдарын  кіргіздім,  орыс  классиктерінің  балаларға  арнап  жазған  қысқа 
әңгімелерін     қазақ  тұрмысына  лайықтап жаздым.  Сол  сияқты  қазақтың  бай 
ауыз  әдебиетін  сұрыптап  пайдаландым.  Осымен  қатар,  бұл  кітапқа  табиғат 
туралы  оның  әр  алуан  құбылыстары  туралы,  география,  ӛсімдік,  жануарлар 
туралы  мағлұматтар  беретін,  балалардың  ұғымына  сиымды  және  қызықты 
қысқа-қысқа әңгімелер, мысалдар кіргіздім. Әрбір әңгіменің соңына сұрақтар 
қойдым».  Осының  ӛзінен  оқыту  әдістемесіне  жасалған  алғашқы  қадамды 
айқын аңғаруға  болады.  
Алғашқы  оқулықтардың  дүниеге  келуі  әдістеме  ғылымының  басталар 
алғашқы  қадамы  ғана.  Жалпы  қазақ  әдебиеті  әдістемесінің  тууы  қазақ 
әдебиеті жеке пән ретінде оқылуымен іліктес ӛрбіп отырған деуге болады. 

36 
 
Қазақ  әдебиеті  пәнінің  дүниеге  келуі  ӛзімен  қоса  шешімі  күрделі 
кӛптеген  мәселелерді  туындатты.  Сӛйтіп  отызыншы  жылдардан  бастап 
әдебиет  әдістемесінің  кейбір  мәселелерін  баяндайтын  мақалалар  жазыла 
бастады.  Алғашқы  мақалаларда  кӛпшілік  мұғалімдер  қажет  етіп  отырған 
мәселелер  сӛз  етілді.  «Абай»  журналының  1918  жылғы  11  санында  жарық 
кӛрген М.Әуезовтің  «Оқу ісі» мақаласы мектеп ашу мәселесіне арналды.  
 Осындай  ӛзекті  мәселелерді  кӛтерген  алғашқы  мақалалар  авторының 
бірі — Ә.Мәметова. 1932 жылы жарық кӛрген «Әдебиет құралы» оқулығына  
С.Сейфуллин,  І.Жансүгіровтермен    бірге  автор  болған  әдіскердің  30-40 
жылдары  жарық  кӛрген  мақалалары  «Ауыл  мұғалімі»  кейіндеп    «Халық 
мұғалімі»  аталған  әдістемелік  журналда  жарық  кӛріп  отырған.  Әдіскердің 
мақаласы    кӛбіне  оқу  үдерісін  ұйымдастыру  мәселелеріне,  әдебиет  пәнінің 
саяси-әлеуметттік,  идеологиялық  ықпалын    қарастыру  мәселелеріне 
арналады.   
Ә.  Мәметованың  1927  жылы  «Қызыл  Қазақстан»  «Кӛркем  әдебиет 
туралы»  деген  мақаласы,  «Халық  мұғалімі»  журналының  1934  жылғы  №8 
санындағы  «Мектеп  балаларын  әдебиетпен  таныстыру»  атты  мақаласы, 
аталған  журналдың  осы  жылғы    №  9  санында  «Үшінші  бӛлімде  әдебиет 
шығармасын  талқылау  түрі»  деген  мақаласы  «Ауыл  мұғалімі»  журналының 
1935    жылғы  №  6    санында,  «Балаларымызға  кӛркем  әдебиеттің  ең  жақсы 
нұсқауларын беретін уақыт жетті» деген мақаласы жарық кӛрген.    
Ә.Мәметова:  «Шығарманы  оқушылармен  таныстырмас  бұрын  әуелі 
оқытушы  ӛзі  жақсы  талдап  түсініп  алуы  тиіс.  Онан  кейін  оқушыларға 
берілетін  негізгі  мәліметі  қайсы,  қосымша  беретін  түсінігі  қай  дәрежеде,  ол 
алған білімдерін оқушылар қай жолмен нығайтады осылар оқытушыда анық 
болуы тиіс», - деген пікір айтады.  
«Балаларға  кӛркем  әдебиеттің  ең  жақсы    нұсқаларын  беретін  уақыт 
жетті»  деген  мақаласында  Ә.Мәметова  мектепте  оқылатын  шығармалардың 
оқушы  ұғымына  лайықтылығын  сӛз  етеді.  1928  жылдан  бергі  балалар 
әдебиетінде  30-40  шамалы  ғана  кітап  бар  екенін, оның  ӛзі  аударма  кітаптар 
ғана  екендігін  сӛз  етеді.  Балалар  әдебиетінің  күрделі  екендігін  айта  келе, 
сыншылар  мен  әдебиетшілер  тарапынан  осы  мәселелердің  қолға  алынуы 
қажеттігін ескертеді.      
30-жылдардағы  әдістемелік  ой-пікірлердің  даму  деңгейі,  әсіресе, 
Ә.Үсеновтің  «Ауыл  мұғалімі»  журналында  жарияланған  «Кӛркем  әдебиет 
сабағының  методы»
1
  «Кӛркем  әдебиет  сабағының  түрлері»
2
  мақалаларынан 
кӛрінеді.  «Кӛркем  әдебиет  сабағының  методы»  атты  мақалада  әдебиет  пәні 
сынып  ӛскен  сайын  күрделеніп,  оқушылардың  әдебиеттану  ғылымының 
теориялық    мәселерімен  де  таныс  болу  керектігі  айтылады.  Автор:  «Ү 
сыныптан  бастап-ақ  «әдебиет-образ  бен  шындықты  ашық  сана  арқылы 
                                                           
1
 Үсенов Ә. Кӛркем әдебиет сабағының методы // «Ауыл мұғалімі журналы» №4, 
1934 - 10-15 б. 
2
 Үсенов Ә. Кӛркем әдебиет сабағының түрлері //«Ауыл мұғалімі журналы» №4,1936
 
.