60
19-сурет. Трансқазақстандық теміржол магистралі
1950 жылға қарай Мойынты-Шу (440 км) учаскесі салынды. Сонымен,
Транссібір магистралі Түркістан-Сібір магистралімен бірігіп, күллі Қазақстан
аумағы бойынша өткен алғашқы меридиан жолы пайда болды –
Трансқазақстандық теміржол магистралі (Петропавловск-Көкшетау-Ақмола-
Қарағанды-Шу).
1950 жылдары Қазақстанның солтүстік және
орталық аймақтарында темір
жол құрылысы қарқынды жүріп жатты. 1955–1961 жылдары Есіл-Арқалық (224
км) жолы төселді, 1959 жылға қарай – Қостанай-Тобол, 1960 жылға қарай –
Тобол-Жетіқара. 1950 жылдары Қазақстанның теміржол желісінің тығыздығы
екі есе артты.
1960 жылдары Макат-Маңғышлақ және Маңғышлақ-Узень (жалпы
ұзындығы 900 км-ге жуық) учаскелері төселді.
1964 жылы Қазақстанда алғашқы жол учаскесі электрленді (Целиноград-
Қарағанды). Осыдан кейін қазақстандық темір жолдарды белсенді
электрлендіру басталды.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстанның жекелеген аймақтары
арасындағы қатынас көршілес мемлекеттердің шекараларын кесіп өту
қажеттілігіне байланысты қиындады. Мұндай қиындықтарды болдырмас үшін
Қазақстанда толығымен республика аумағы бойынша төселген үш жол
учаскелері төселді:
61
−Олардың алғашқысы 2001 жылдың маусымында Ақсу бекетін (Павлодар
облысындағы қала) Конечная (Дегелен) бекетімен байланыстырды. «Аксу-
Конечная» желісінің 184 километрі 2,5 жылда салынды. Бұл желі Қазақстанның
Солтүстігін Шығыспен байланыстырды.
−Олардың екіншісі Қазақстанның Солтүстігін оның Батысымен
байланыстырды.
Хромтау-Алтынсарин
(Қостанай
облысы)учаскесінің
құрылысы 2003 жылдың 18 қазанында аяқталды. Магистраль жолдарының
ұзындығы 402,5 км құрайды, станция жолдарының ұзындығы - 40,22 км. Мұнда
13 станция және разъездтер, 11 көпір, 151 су өткізу құбырлары
орналастырылған.
−Үшіншісі Өскеменді Шар (Түрксіб) бекетімен байланыстырды, бұл
Ресей шекарасын екі рет кесіп өту қажеттілігін жойды. Бұрын Шығыс
Қазақстан елдің басқа аймақтарымен тек қана Ресейдің Локоть бекеті арқылы
теміржолмен қатынайтын, яғни құрамдар Защита (Өскемен)-Локоть-Семей
бағдары бойынша өтетін. Құрылысқа 60–тан астам мердігерлік ұйымдар
тартылып, бас теміржол төсемі және 14 км-ден астам бекеттік жолдар төселді.
Көпір салушылар барлығы 13 көпір, 4 жолқұбырларын, 5 мал өткелдерін салып,
95-тен астам су өткізу құбырларын төседі. 2008 жылдың 9 қазанында «Шар
бекеті - Өскемен» теміржол желісінің құрылысы аяқталды.
Жалпы ережелер
«Тасымалдау үрдісін нормалау» түсінігі нормалаудың екі түрін
біріктіреді: технологиялық және техникалық. Технологиялық нормалау
дегеніміз бекеттерді, учаскелерді, бөлімшелерді, темір жолдар мен жалпы
желіні пайдалану жұмысын ұйымдастыру үшін қажетті ұзақ және орта мерзімді
әрекет ететін технологиялық құжаттарды жасау болып табылады. Бұл ретте
тасымалдау үрдісінің прогрессивті технологиясы тасымалдарды минималды
шығындармен орындауды қамтамасыз етеді. Бұған вагон ағындарын
ұйымдастыру жүйесі мен жөнелту және техникалық маршруттау, және барлық
категориялы пойыздар қозғалысының кестесін жасауды қосқанда, пойыздарды
қалыптастыру жоспарының есебі кіреді. Кейде «тасымалдау үрдісін
технологиялық нормалау» ішкі жүйесіне үшінші құраушы да жатқызылады:
темір жолдардың өткізу қабілетін дамыту және пайдалану.
Вагон ағындарын ұйымдастыру жүйесін жасау үрдісінде келесі міндеттер
шешіледі:
- есептік
вагон ағындарын анықтау;
-айналмалылықты
ескере
отырып,
вагон
ағындарының
жүру
маршруттарын анықтау;
-тиеу орындарынан жүктер тасымалдарын маршруттауды есептеу
(жөнелту және сатылы маршруттау, күнтізбелік жоспарлау негізінде
маршруттау және т.б.);
-техникалық бекеттерде жүк пойыздарын құрастыру жоспарының
есептері (техникалық маршруттау), оның көрсеткіш
терін анықтау;
62
- пойыздарды жоларалық және жолішілік қалыптастыру жоспарлары
кітаптарын құрастыру, рәсімдеу, оларды жұмысшыларға жеткізу және бірқатар
басқа міндеттер.
Пойыздар қозғалысы кестелерін (ПҚК) автоматты түрде жасау кезінде
келесі міндеттер шешіледі:
− барлық категориялы пойыздар қозғалыстарының көлемдерін анықтау;
− ПҚК автоматты түрде жасауға арналған
бастапқы деректерді дайындау;
−барлық категориялы алыс жолаушылар пойыздарының қатынау
сұлбаларын құрастыру және олардың қозғалысының қыс қартылған кестелерін
жасау;
− әрбір темір жолы бөлігі бойынша, ал содан кейін жүк пойыздарының
ПҚК есептеулері, олардың көрсеткіштерін анықтау;
−локомотив айналымы кестелерін жасау (бір уақытта ПҚК жасай
отырып), локомотивтер мен локомотив бригадаларына деген қажеттілікті
анықтау;
− ПҚК және оларға түсініктеме хатты (әрбір темір жол бойынша)
құрастыру және рәсімдеу.
Тасымалдау үрдісін техникалық нормалауға тасымалдау құралдарын
тиімді пайдалану кезінде жалпы желі, темір жолдар, бөлімшелер мен бекеттер
бойынша пайдалану жұмысының айлық техникалық нормаларын жасау және
талдау кіреді.
Техникалық нормалар тасымалдардың айлық жоспары, жоспарланып
отырған айдың басында желіде қалыптасқан жағдай, өткен жылдың осы
айындағы нормалардың орындалуы туралы статистикалық деректер негізінде
және жоспарланып отырған айдың алдыңғы айынан 20 тәулік бұрын жасалады.
Жоларалық хат-хабарлар көлемдері және олардың негізінде әрбір жол үшін
тиеу және түсіру, жүк артылған және бос вагондарды қабылдау және тапсыру
нормалары есептеледі.
Алынған «жұмыс» және «вагон айналымы» мәндері негізінде жолдардың
вагон паркіне деген қажеттілігі есептеледі. Қолданыстағы вагондар паркінде
қажеттілік резервті ескере отырып, пропорционалды жолдар арасында
үлестіріледі. Осыдан кейін әрбір жолдың жұмыс көрсеткіштерінің сандық және
сапалық көрсеткіштерінің нормалары есептеледі. Темір жол деңгейінде вагон
паркі жұмыының нормалары вагон жағдайы мен қатынау түріне (жүк тиелген,
бос, жергілікті, транзитті), вагон айналымы элементтеріне (қозғалыста, жүк
операцияларында, техникалық бекеттерде), вагондар түріне байланысты
нақтыланады.
Теміржол басқармалары жолға арналған техникалық нормаларды ескере
отырып тапсырмалар негізінде бөлімшелер (бөлінген бекеттер мен
диспетчерлік учаскелер) үшін техникалық нормаларды есептейді.
