5В090100 Көлікті пайдалану және қозғалысы мен тасымалдауды

97 
 
Қолданбалы  БЖ  жасалды, ол  ҚАЖ  аймағындағы отандық  жасалымдар  мен 
радионавигациялық құ рал дарды пайдаланды.  Төменде ҚАЖ негізгі жүйелері 
кел тірілген: 
-ақпараттық-технологиялық жабдықтау жүйесі – бағыттар, жүргізушілер мен 
аялдамалар  үшін  деректер  базасының  кестесін  жүргізу  және  құру,  сонымен 
қатар қозғалмалы құрамның жұмыс кестесін құру; 
-жолаушы  көлігін  диспетчерлік  басқару  жүйесі  –  ба  ғытталған  қозғалысты 
бақылауға  алу,  бағыттардағы  және  парктегі  қозғалмалы  құрамды  басқару, 
жұмысты талдау және есеп беру; 
-көлікті  жүргізуші  мен  диспетчердің  ды  быстық  байланысындағы 
радиоканалды  басқару  жүйесі  (дербес  режим,  топтық  режим,  циркулярлық 
режим) – диспетчерлер мен жүргізушілердің сұхбаттарын деректер базасының 
архивіне басу; 
-қаланың  бейнеграммасын  басқару  жүйесі  –  көліктік  құрал  қозғалысы  мен 
орналасуы, маршруттар туралы ақпаратты шығару, сонымен қатар көрсетілген 
көліктік құралдар туралы анықтамалық ақпарат жасау; 
-жолаушы  көлігінің  жұмысы  туралы  есеп  берушілік  формаларды  құру 
жүйесі  –  көліктік  кәсіпорындар,  жүргі  зушілер  мен  диспетчерлерге  арналған 
есеп беру формалары. 
ОДБ  бағдарламалық-техникалық  құралдары  қалалық  көлікке  шенінің 
жұмысына  қажетті  технологиялық  құ  жат  тарды  шығаруды  және  жасауды 
қамтамасыз  етеді  және  оның  осы  жұмыстарын  орындауын  парктен  шыққан 
уақыттан қайтып паркке келгенге дейін қадағалайды. 
ОДБ  қозғалмалы  объектілермен  байланыстыру  үшін  радиоматчтарда 
монтерленетін  базалық  бекеттер  іске  қосылады,  олардың  әрқайсысы  өзінің 
оперативті  зонасындағы  жұмысты  жабдықтайды.  Қозғалмалы  құралдар 
спутниктік  навигациялық  қабылдағыштары,  борттық  есептеуіш  құрылғылары, 
радиомодем 
және 
УКВ-радиобекеттері 
бар 
борттық 
кешендермен 
жабдықталады.  Жұмыс  кезінде  навигациялық  деректер  автоматты  режимде 
базалық  бекеттер  арқылы  ОДБ-ға  беріледі,  кейін  сұраныс  бойынша  қаланың 
электрондық  картасында  көрсетіледі.  Жүйенің  бағдарламалық  құралдары 
көліктік  құралдардың  қозғалыс  параметрлерін  талдайды.  Ақаулар  болған 
жағдайда  ол  диспетчерге  сәйкес  хабарлама  жасайды,  диспетчер  жағдайға  баға 
беріп  адекватты  әрекеттер  жасайды.  Ақау  немесе  апатты  жағдай  болған 
жағдайда  ОДБ  мен  қоғамдық  қауіпсіздікті  сақтау  бөлімшелеріне  автоматты 
түрде дабыл қағылады. ОДБ жолаушы тасымалы бойынша жұмыс нәтижелеріне 
баға береді және қала әкімшілігі мен көліктік кәсіпорын басшылығына ақпарат 
жеткізеді. 
Жүйені  қалалық  масштабқа  толық  көлемде  енгізу  үшін  5-6  радиоканал 
іске  қосылады:  1–2  деректер  алмасу  үшін  және  4  –  дыбыстық  хабарламалар 
алмасуға арналған. 
Əрбір бірлігінің орны  туралы деректерді жинау  минутына  бір рет  жүріп 
отырады,  бұл  қоғамдық  қатынасты  диспетчерлік  басқару  жүйелеріне 

98 
 
қойылатын  жасаған  талаптарға  толығымен  сәйкес  келеді.  Осы  жағдайда 
төтенше дабыл сигналын беру қарастырылған. Көлік жүргізушісінің кез келген 
уақытта  диспетчермен  дыбыстық  сұқбат  жүргізу  немесе  формалдандырылған 
хабарламалар алмасуға мүмкіндігі бар. 
Көліктік  құралдың  борттық  кешені  жүргізушінің  кабинасында 
орнатылады, ол радиобайланысты күндіз де, түнгі уақытта да дене қозғалысын 
жасамай-ақ қолайлы пайдалануға мүмкіндік береді. Борттық кешен модульдық 
құрылымға  ие  және  қосымша  модульдерді  қосу  есебінен  функционалдық 
мүмкіндіктерін көтеруге мүмкіндік алады. 
Борттық  кешен  құралдары  қарама-қарсы  жүйе  режимінде  де  жұмыс 
жүргізуге  мүмкіндік  жасайды  және  штаттан  тыс  жағдайдарда  түрлі 
алгоритмдер бойынша дабыл сигналдарын беруге жағдай жасайды. 
Деректер  алмасу  және  байланыстырудың  біріккен  кешені  стационарлық 
және жылжымалы объектілерде орнатылатын құралдарға ие, оларды төмендегі 
жағдайларға қолданады: 
- УКВ-диапазонды жіңішке жолақты толқын радиоканалдарын белгілеу; 
- өткізгіш арналары мен СЧВ-диапазонды кең жолақты радиоканалдарды 
белгілеу; 
-  жалпыға  ортақ  қолданысқа  арналған  коммутацияланатын  телефон 
арналары. 
Жүйе  компоненттерін  іске  қосу  деректер  алмасу  және  байланыстыру 
біріккен  кешенінің  көмегімен  ақпараттық  терминалдарды  пайдалану  арқылы 
қамтамасыз  етіледі.  Жүйе  құрамында  сериялық  шығарылатын  жабдық 
пайдаланылады, ол созылмалы қызмет мерзіміне ие және шынайы эксплуатация 
жағдайында  тексерілген.  Мұндай  әрекет  стационарлық  инфрақұрылымды 
жеңілдетуге,  жүйенің  сенімділігін  жоғарылатуға  және  оның  пайдалануына 
кететін шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. 
- көлік жүргізушісінің сұранысы бойынша деректерді көрсету; 
-  жүргізуші  мен  жолаушыларға  дыбыстық  хабарлама  жасау.  Байланыс 
құралдары  мен  деректер  беру  құралдары  келесі  режимдерде  сөйлеу 
хабарламаларымен алмасады: 
- сөйлеу хабарламаларының циркулярлық жіберілуі; 
- сөйлеу хабарламаларын екі жақты алмасу; 
- берілген тұтынушы мекен жайына деректер жіберу; 
- тұтынушы топтар мекен жайына деректер жіберу; 
- циркулярлық деректер базасы; 
- электрондық пошта режимінде деректер алмасу; 
- деректер базасын өшіру мүмкіндігі; 
- аялдама тақтайшасына жолаушылар үшін ақпарат беру. 
Деректер  алмасу  және  байланыстыру  арналары  бойынша  берілетін 
барлық қызметтік ақпарат диспетчерлер мен жүргізушілер арасындағы ауызша 
сөйлесуді қоса алғанда ОДБ-да тіркеледі және сақталады. 

99 
 
Бөлінген  есептеуіш  кешені  стационарлер  мен  қозғалмалы  объектілерде 
орнатылатын  құралдарға  ие  және  сериялы  түрде  шығарылатын  техникалық 
құралдар мен компоненттер негізінде құрылады. 
Есептеуіш және навигациялық құралдар, көліктік құралдарда орнатылады 
және келесі қызметтерді орындайды: 
- көліктік құрал жұмысы туралы навигациялық және басқа да деректерді 
құру және оларды берілген форматта басу; 
- 
жүргізушіні 
жүйенің 
ақпарттық 
ресурстарының 
оперативті 
мүмкіндігімен қамтамасыз ету; 
-  деректер  модификациясы  –  берілген  алгоритмдерге  сәйкес  автоматты 
түрде және қолмен жаңарту және өзгерту; 
-  сыртқы  жады  құралдарында  навигациялық  және  басқа  мәліметтерді 
енгізу; 
- көліктіқ құралдар арасында деректер алмасу. 
АБЖ  енгізуді  дамытудың  басты  проблемасына  нормативті  құжаттарда 
көрсетілген  шектеулерді  жатқызуға  болады.  Олар  радионавигациялық 
аппаратураның  тіркелуін,  көшірілуін,  алу  процестерін  регламенттейді,  бірақ 
мұндай  аппаратураның  жерасты  көлік  транспортында  жаппай  қолданылуын 
есепке  алмайды.  Оны  шектеулерді  азайту  және  болдырмау  тарапы  жағынан 
қарастыру қажет. 
 
 
 
Бақылау сұрактары: 
1.Жолдардың неше категориясы болады? 
2.Жүк тасымалдауда қандай кешен қолданылады? 
3.  Автомобиль  көлігі  жұмысын  есепке  алудың  автоматтандырылған 
жүйесінің құрылымында жүк тасымалдау бойынша неше топқа бөлінеді? 
4.  Автомобиль  көлігі  жұмысын  есепке  алудың  автоматтандырылған 
жүйесі не арқылы  қосылады? 
5.  Есепке  алу  мен  талдау  жүк  тасымалдау  процесінде  тиісті  қандай 
қызметтер орындалады? 
6.  Жолаушы  көлігін  диспетчерлік  басқарудың  автоматтандырылған  
жүйелері не үшін қажет? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

100 
 
9-дәріс 
Тақырып: АБЖ-ның экономиялық тиімділігі. 
Тақырып жоспары: 
9.1 АБЖ экономикалық тиімділіктің талаптары. 
9.2 АБЖ экономикалық тиімділігін есептеу негіздері. 
 
9.1 АБЖ экономикалық тиімділіктің талаптары 
Автокөліктік  кәсіпорындардың  өндіріс  және  шаруашылық  қызметін 
нәтижелілік  АБЖ  –  жоғарылап  енгізу  мақсаттарының  немесе  ұйымдардың, 
көлемдердің 
артуында 
айтылады 
және 
жүктер 
тасуларының 
жылдамдықтарының  және  жолаушылардың,  азаюна  шығындардың  жүктердің 
тасулары  жанында  және  тасулардың  өзіндік  құн  төмендеуінде  байланысты. 
Сәйкестікте 
анықтама 
әдістемесімен 
экономикалық 
басқару 
автоматтандырылған  жүйелерінің  нәтижелілігінің  кәсіпорындармен  және 
өндіріс біріктірулермен мемлекеттік комитет бекітілген қаулысымен ғылыммен 
мен техникада, мемлекеттік жоспарымен және ғылымдарының академиясымен 
жасау экономикалық нәтижелілігі шаруашылық есепте көрсеткіштерімен және 
жұмыс  жасаудың  кемеңгерге  пайда  болудын  жылдық  өсу  және  күрделі  ішіне 
салулардың  экономикалық  нәтижелілік  есеп  айыратын  коэффициенті 
есептеледі.  Айырым  сияқты  кәсіпорын  пайдасы  анықталады  және  аралық 
тасудың  табыстардың  сомасымен,  жұмыстардың  көліктіқ  –  экспедициялық,  
тиудің  –  жүк  түсіретін  және  басқа  түрлерінің  немесе  қызметтердің 
шығындардың  сомасымен  шығындардың  сметасына  сәйкес  келетін  бәріне 
орындалатын  жұмыстардың  түрлеріне  және  бөліп  шығаруларға  жолдардың 
құрылыстары. Пайда жанамен көбірек, немесе алынған табыстар көбірек және 
кәсіпорын  шығындары  азырақ.  Кәсіпорын  табыстары  енгізудің  еті  тірі  құрам 
айналымдылығы  тездетуі  нәтижесінде  өседі,  жүк  таситын  және  жолаушы 
тасулардың  көлем  әуестенулері,  автомобильдердің  жақсы  қолдануының 
қарастырылады.  
9.2 АБЖ экономикалық тиімділігін есептеу негіздері 
Кәсіпорын  шығындары  енгізудің  тасуларға  шығындардың  азаюы 
нәтижесінде кемеңгерге аласарылады. Пайда жылдық өсуі АБЖ  – мына енгізу 
нәтижесінде  пайда  сомасы  аралық  айырымды  кәсіпорын  және  енгізуден  кейін 
кемеңгерге қалғаны бірдей шарттар жанында қалады.  
       Пайда  өсуі  тасулардың  –  түріне  және  қызметтердің,  автокөліктік 
кәсіпорынмен көрсетіледі. 
 
                                  Э
1
=
2
2
1
1
1
1
2
100
А
С
С
П
А
А
А



,                                                  ( 9.1)   
1
А
 және 
2
А
 – жылдық көлемі сәйкесті және енгізуден кейін АБЖ. 
1
П
 – енгізу тасуының АБЖ пайдасы. 
1
С
 және 
2
С
 – тасулардың өзіндік құны сәйкесті және енгізу АБЖ. 

101 
 
       Бірінші  пайда  қосылған  –  жылдық  өсуі,  алынғанның  тасулардың  көлем 
артуы  нәтижесінде,  пайда  екінші  –  жылдық  өсуі,  алынғанның  тасулардың 
өзіндік құны төмендеуі нәтижесінде болады.  
       Пайда  жалпы  өсуі  кәсіпорынмен  және  транспорттық  басқаруға  жылдық 
өсуінен  салынады,  алынған  жүк  таситын  тасулармен  ақы  төлеумен  сағаттап 
жүргізуші  еңбегінің,  маршрутты  автобустық  тасулармен  тапсырыс  бойынша 
істелген  автобустық  тасуларға,  таксомоторлы  тасуларға,  сонымен  қатар 
қысқартулардың  шығынның  және  пайдасына,  байлаулылардың  айып 
пұлдардың  ақы  төлеуімен,  өсім  және  айыптардың,  тасулардың  өзіндік  құнына 
кірушілердің  еместердің  немесе  табыстардың  сомалары  КВЦ  пен 
алынғандардың басқа ұйымдарға арналған жұмыстардың орындалуына келісім 
– шарттармен шешіледі. 



n
i
і
r
Э
Э
1
,                                                                 (9.2) 
і
Э
– пайда өсуі тасулардың әрбір түрімен және олардың қызметтері. 
       Жобалауға  шығынның  АБЖ  шығындардан  салынады  алды  жобалау  және 
ғылыми 
зерттеулер, 
жоба 
өңдеуін 
кемеңгерге, 
жөндеуді 
және 
бағдарламалардың 
енгізулері, 
нормативті 
– 
мәлімет 
шаруашылық 
құрастырушысының,  өңдеуді  және  эксплуатациялық  құжатнама  енгізуі 
мақсаттардан  АБЖ  дайындаулар  және  кадрлардың  қайта  даярлауын  әкеліп 
соғады. Бұлар еңбек ақы төлеу қоры өзімен шығындар ұсынады, төленетін жүйе 
өңдеушілері,  бағдарламалардың  жөңдеуіне  қолданылатын  құн  машиналыны 
уақыттардың,  шығынның  қолданылатындарды  материалдар  жобалайды. 
Қажетті  техникалық  құралдардың  тауып  алуына  шығындар  салынады  шығын 
есептеуіш  сатып  алуды  техниктер,  шеттегі  құрылғылардың  қабылдау 
құралдарының  және  хабар  тапсырулары,  монтаж,  бастырманы  жіберу, 
құрылысы  немесе  есептеуіш  орталыққа  арналған  ғимарат  реконструкциясы. 
Жұмыс  жасауға  шығынның  АБЖ  мақалалармен  КВЦ  қызметші  негізгі  және 
қосымша еңбек ақы төлеу және қызметшінің, бос еместі шеттегі  жабдықтауда 
электр  энергиясы  тұтыну  құны;  жабдықтау  тозығы  және  байланыс 
сызықтарының:  материалдар  техникалық  құралдарды  жөңдеу  ағымдағы 
қапталған  шығындар  КВЦ  ұстауымен  енгізіледі.  АБЖ  мен  бұларды 
шығындардың енгізудің жылдық экономикалық күшті әсері. 
                                                    
А
Д
П
r
К
E
Э
Э


 
                               
(9.3)
 
А
Д
К
- транспорттық басқару шығындары, байлаулылар және өңдеуімен енгізумен 
АБЖ, күрделі ішіне салудың: 
П
Е
-  күрделі  ішіне  салулардың  нәтижелілік  салалық  нормативті  коэффициенті, 
бірдей 0,12. 
      Өңдеуге  көліктіқ  басқару  шығындары  және  енгізу  кемеңгерге  оның 
жанасының қосымша пайда түсулері шоттың артынан уақыт өте толтырылады. 
Уақыт  ішінде  қайсының  толтырылудың  мынау  болады,  есесіне  қайтару 

102 
 
мезгілімен аталады. Пайда жылдық өсуіне күрделі ішіне салулардың көңіл бөлу 
сияқты есесін қайтару мезгілі есеп айырысады: 
А
Д
r
р
К
Э
Е
/

                                                                 
(9.4)
 
      Нәтижелік  қаражат  жасауға  және  қайсы  күрделі  ішіне  салуларға  пайда 
жылдық  өсуінің  көңіл  бөлу  сияқты  анықталады  енгізу  нәтижелілік 
коэффициенті  есеп  айыратын  сонымен  қатар  АБЖ  сипатталады:  формула 
жасауға күрделі ішіне салулардың экономикалық нәтижелілік және енгізу АБЖ 
уақыттардың  фактор  құжатымен  анықтайды.  Сондай  есеп  әдістеме  бағытта 
"экономика,  ұйым  және  автомобильдік  көлік  жұмыс  жоспарлауы"  толық 
қарастырылады. 
 
Бақылау сұрақтары: 
1. АБЖ экономикалық тиімділіктің талаптары қалай орындауға болады? 
2. Пайда өсуін қандай формулармен есептейді? 
3. Өсім және айыптардың, тасулардың өзіндік құнына кірушілердің еместердің 
немесе табыстардың сомалары қандай формуларымен есептеледі? 
4.  АБЖ  шығындардың  енгізудің  жылдық  экономикалық  күшті  әсері  қандай 
формулыда көрсетілген? 
5. АБЖ есесін қайтару мезгілі формуласын көрсетініз?  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

103 
 
Қолданылған әдебиеттер: 
 
1.  С.У.  Қалдыбаев,  А.С.  Бижанова,  А.Т.  Ахмедиярова,  Д.Т.  Қасымова. 
Автоматтандырылған  басқару  жүйелері.  Оқулық.  Алматы:  ЖШС  РПБК 
«Дәуір», 2011. – 232 бет. 
2.  Елизаров В.А, Львин М.П, Сахарова В.П. «Автоматизированные системы 
управления на автомобильном транспорте». М: Транспорт, 1988г. 
3.  Кременец 
Ю.А  «Технические  средства  организации  дорожного 
движения». М: Транспорт,1990г. 
4.  Печерский  М.П,  Харович  Б.Г.  Автоматизированные  системы  управления 
дорожным движением в городах. М: Транспорт, 1979г. 
5.  Петров А.П., Буянов В.А., Угрюмов Г.А. Автоматизация, вычислительная 
и  микропроцессорная  техника  в  эксплуатационной  работе  железных 
дорог: Учебник для техн.ж.д.транспорта.М: Транспорт,1987г. 
6.  Научные  основы  управления  и  АСУЖТ  Под  ред.  Р.М.Царева.  М: 
Транспорт, 1981г. 
7.  Информационная  система  для  управления  перевозочным  процессом. 
Г.С.Ратин,  Г.А.Угрюмов,  А.П.  Писарев,  О.М.Рыбаков.  М:Транспорт, 
1989г. 
8.  Бесекерский В.А.,  Изранцев В.В.   Системы автоматического управления 
с микроЭВМ/ -М.: Наука,гл.ред. физ.-мат.лит., 1987. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

104 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ахметов Бигалий Конисбаевич 
 
5В090100 «Көлікті пайдалану және қозғалысы мен  
тасымалдауды  ұйымдастыру»  мамандығына 
«Автоматтандырылған басқару жүйелері (көлікте)» пәнінен 
дәрістер курсы 
 
Тапсырыс № 610 
Таралымы 50 дана 
 
Қ. Жұбанов атындағы  Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің 
«Жұбанов университеті» баспасы  
(Ақтөбе қ., Ə.Молдағұлова даңғылы, 34)