ІІ-Бөлім.Қазақстаның мәдени ланшафтардағы атқарылып жатқан қолдаулары

Мәдениет және ақпарат ми­нис­трі Ермұхамет Ертісбаевтың баян­дамасы әсерлі шықты. Биылғы жыл­дың өзінде мәдениет мәсе­ле­сінің Үкімет деңгейінде екінші рет қаралып отырғандығын, бұл Үкі­меттің мәдениетті дамытуға деген ынтасын айғақтайтындығын айтқан Ермұхамет Қабиденұлы өзінің саланың қайраткерлері, шығарма­шы­лық одақтардың өкілдерімен кездесуі барысында Елбасының бастамасымен қолға алынған “Мә­де­ни мұра” бағдарламасының аясында атқарылып жатқан істерді қызу қолдап, ризашылық білдіріл­гендігін жеткізді.

– Тарихи-мәдени мұраны сақтау стратегиялық маңызы бар мемлекеттік мәселе, – деді ми­нистр. – Ұлттық дәстүр, әдеби және мәдени құндылықтар, тарихи тәжірибе – ұрпақтан ұрпаққа ауы­сып отыратын қазына. Елбасымыз бастамашы болған “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасының бірінші кезеңі табысты аяқталды. Мемлекет басшысы бағдарлама мерзімін екінші кезеңге бөліп, 2007-2009 жылдарға іс-шаралар белгілеуді тапсырды. Министрлік тапсырма бойынша биыл көлемді қаржы игерді. Енді бі­рінші кезекте мемлекеттік ма­ңызы бар бірқатар ескерткіштерді қалпына келтіру; ежелгі және орта ғасырлық тарихи қалалық орталық­тарға археоло­гиялық-этнография­лық зерттеулер жүргізу; қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде әдеби, ғылыми, жазба мұраның озық үл­гі­лерін насихаттау және тарату; жаңа ғылыми-зерттеу, этно-мә­де­ни, тарихи орталықтар мен қорық-мұражай базаларын ұйымдас­тыру­ды жүзеге асыру сияқты мәселелер шешімін табуға тиіс.

Ермұхамет Қабиденұлы алда тұрған міндеттерді орындауға қа­тысты мәдени мұраны сақтау қа­зір­гі заманда елдің әлеуметтік-эконо­ми­калық дамуына әсері бар фак­тор­лардың қатарына қосылып отыр­ғандығын еске сала келе осы жалпыұлттық мәселені шешуге кедергі келтіретін бірқатар проб­ле­малық мәселелерге де тоқтала кетті. Олар – азаматтардың жаңа мәдени кеңістікте жаңа технологиялар арқылы кірігуінің рухани қажетін жоғары деңгейде өтей алмауы; та­рихи-мәдени ескерткіштер негі­зін­де біртұтас туристік инфрақұрылым жүйесінің, сондай-ақ тарихи-мә­дени нысандарды қорғау жөнінде келісілген Бас жоспардың жоқ­ты­ғы; мәдени мұралық, археология­лық және басқа да нысандарды қорғау аумағының айқындалмаған­ды­ғы, күзету, абаттандыру нысан­дарының толық зерттелмегендігі; кітап шығаруға, құрастыруға, аударуға қатысты шығармашылық еңбек өкілдерінің еңбегінің төмен бағалануы, кітаптардың аз тара­лым­мен шығуы; көне дәуірлік түркі жазбаларынан бастап, рухани жәдігерлерді зерттеп, пайдалану деңгейінің төмендігі және басқалар.

Министрдің айтуынша, аталған мәселелерді шешу мақсатында заңнамалық негіздер нығайтылып отыр. Тарихи-мәдени мұраны пай­далану және қорғау жөнінде ар­найы бір заң және 11 норматив­тік-құқықтық актілер әзірленді. Әрине, олардың өз әсерін тигізетіні айқын. Бірақ Үкімет қолдауын қажет ететін жайттар да бар екен.

Осы ретте либералды нарықта мәдени нысандарды сақтауға мем­лекеттік емес инвестиция тартудың маңызын пайымдаған министр мә­дени мұраларды сақтау, қайта жаң­ғырту шараларына кейбір облыстар тарапынан бөлініп отырған қар­жының мардымсыздығы осы салада ұзақ мерзімді бюджеттік саясатты жасақтауды қажет ететіндігін, со­ны­мен оған үкіметтік емес ұйым­дар­ды тарта отырып бірлескен жо­балар құрып, әріптестік ынтымақ­тас­тықты қалыптастыру керектігін атап көрсетті. Мұның барынша ық­тимал әрі тиімді жолдарының бірі мәдени-тарихи мұраларды туризм дамыту ісіне белсенді пайдалану болып табылады. Мәселен, тарихи-мәдени ескерткіштерді халықара­лық туристік маршрут жүйесіне кіріктіре отырып жаңғырту ту­ризм­ді дамыту ісіне де үлкен ықпал ет­пек. Ақыр аяғында мұның өзі тек “мәдени туризмді” құрып, дамыту ғана болып шықпайды, сонымен қатар көптеген жаңа жұмыс орын­дарының ашылуына, яғни әлеумет­тік-экономикалық жағдайдың жақ­саруына да мүмкіндіктер туғызатын болады. Мәдени-тарихи мұраларды сақтауды, туристік сұранысқа ие ұлттық бұйымдар жасайтын ха­лық­тық қолөнер кәсіпшілігін дамы­ту­ды, жақсы дәстүрді жаңғыртуды қам­тамасыз етеді. Астана әкімді­гімен бірлесе отырып, тарихи-мә­де­ни кешендер салуды ойластыру, Бұзоқ қалашығының негізінде ашық аспан астындағы танымдық мұражай жасау елорда имиджін тартымды ете түсетіндігі айқын. Министрлік Президенттік мәдениет орталығы негізінде Қазақстан мемлекеттілігі мұражайын ашу, археология және этнография мұ­ра­жайын жасау бастамасын да қолдап отыр. Бұл нысанның техникалық-экономикалық негіздемесі де бар. Ермұхамет Ертісбаев тарихи-мә­дени мұраны қалың бұқараның күнделікті рухани қажетіне айнал­дыру мақсатында деректі, ғылыми-көпшілік, танымдық теле және мультфильмдер циклы мен гумани­тар­лық факультеттерге дәріс курс­та­рын таспаға басып шығару, Ақ­па­раттандыру және байланыс агент­тігімен, әкімдерімен бірлесе отырып, мұражай, кітапхана, га­ле­реялардың интернет-порталдарын жасау міндет­тері тұрғандығын ауыз­ға алды. 2004-2006 жылдары шығарылған сериялар электрондық түрде сақ­талған. Осыған сәйкес, Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада “Мәдени мұра” аясында шыққан кітаптардың электрондық нұсқасын Интернетке енгізу жұмысы баста­лып кетті. Алыс және таяу шетел­дердегі Қазақстан тарихына тікелей қатысты тарихи-мәдени мұраларды зерттеу ісі жалғаспақ. Осы ретте 2008 жылы автор, құрастырушы, аудар­машы, суретші және басқа шығармашылық қызметкер санат­тарын қолдау үшін қосымша 200 миллион теңге қаржы қажет.

Мәдениет және ақпарат ми­нистрі “Ежелгі Отырардың қайта өрлеуі” бағдарламасы бойынша атқарылар жұмыстарға кеңірек тоқталып, Отырар оазисіндегі қа­лып­тасқан проблемаларға орай жеке салалық бағдарлама қабыл­дан­ғандығын айтты. Онда архео­логиялық ескерткіштерді зерттеп, консервациялау, сәулет ескерт­кіш­терін жаңғырту және қалпына кел­тіру, әлеуметтік-мәдени құрылыс­тар салу және туризм инфрақұры­лы­мын дамыту міндеттері қойыл­ған. Бағдарламаға 2005-2007 жыл­да­ры бюджеттен 212,6 миллион теңге бөлінді. Отырар қорық-мұражайын сақтаудың қағидаттары айқындал­ған менеджмент-жоспар әзірленді. Арыстанбаб кесенесінің күмбезі мен ішкі қабырғалары қайта жөн­деу­ден өтті. Қорық-мұражай қас­бе­тін қайта жаңғыртып, экспозиция бөлімдеріне безендіру жұмыстары жүргізілді. Ал таяудағы уақытта ескерткіштерді пайдалану жүйесі әзірленіп, көне ескерткіштер мен цитадельдерді, шығыс моншасын, қала орамдары мен басқа да нысан­дарды мұражайлау ісі жүзеге аспақ. Сондай-ақ Суздаль, Самарқанд, Афрасиаб, Турфан және Мохенд­жо-Даро тәжірибесімен Арыстанбаб кесенесінің жанынан құрылыс ны­сандарын салудың экономикалық негіздемесін дайындау, Отырарды Ұлы Жібек жолындағы ірі туризм орталығына айналдыру үшін қа­жет­ті инфрақұрылым жасау қолға алынбақ.Ермұхамет Ертісбаев Қазақстан халықтарының тілдерінде шығатын бұқаралық ақпарат құралдарын қол­дау мәселесіне жеке тоқталды. Қазақстанда бұқаралық ақпарат құ­ралдары он үш тілде қызмет етеді. Қазақ және орыс тілін қоспағанда, бұлардың бәрі қазақстандық диаспоралар тілдері. Олардың бәрі медианарықта алуан қатынастарда берілген. Елдегі екі жарым мыңнан астам ақпарат құралдарының 469-ы қазақ тілінде, 856-ы орыс тілінде, 879-ы қазақ және орыс тілдерінде шығады. Этникалық топтардың ақпарат құралдарының жалпы саны – 28. Олардың 11-і ұйғыр, 8-і өзбек, екі-екіден украин және түрік тілінде болса, қалғаны бір-бірден жеті тілде шығарылады. Биыл мем­лекет тапсырысымен жұмыс істей­тін ұлттық ақпарат құралдарына бөлінген қаржы 2005 жылғы 19 миллионға қарағанда, 36 миллионға дейін өсті, яғни, екі жылда екі есе көбейді. Бұл үрдіс кейін де жалғаса береді және ол қызмет сапасын арттыруға септігін тигізеді.Ермұхамет Ертісбаевтың ке­ңей­­тілген мәжіліске қатысу­шылар – Бердібек Сапарбаевтың, Зағипа Балиеваның, Бақыт Оспановтың сұрақтарына қайтарған жауаптары да салмақты, орнықты шықты.

Мәдени-тарихи ескерткіштерді туризм негізінде жаңғырту тақыры­бына қосымша баяндама жасаған Туризм және спорт министрінің орынбасары Қайырбай Өскенбаев осы ведомствоның мәдени-тарихи мұраларды жаңғырту бағытында қабылдап отырған шараларына және олардың орындалу барысына тоқ­талды. Вице-министрдің ай­ту­ын­ша, Ұлы Жібек жолының қазақ­стандық бөлігін, соның ішінде оң­түстік өңірлердегі мәдени-тарихи ескерткіштерді қайта қалпына кел­тіріп қана қоймай, оларды туристік инфрақұрылымдармен қабаттас­ты­ра дамыту мәселесі қарастырылуда. Отырар ауданында кәдесый өнді­рісін дамыту, алпыс орындық қонақ үй салу, Арыстанбаб кесенесі мен Отырар қорғаны аралығындағы бос жатқан жерлерге тарихи-мә­де­ни ескерткіштерден тұратын турис­тік инфрақұрылымдарды дамыту, Түркістан қаласында ашық аспан даласындағы мұражай ашу, қонақ үй салу, Қожа Ахмет Ясауи мавзо­лейі­нің қасынан туристік орталық пен мамандар дайындайтын оқу орнын ашу осы мақсатқа бағынды­рылып отыр.

Вице-министрдің хабарлама­сы­на орай мынандай ойды ортаға салғымыз келеді. Бізде туризм тақырыбы тілге тиек етілсе-ақ, елдегі тарихи-мәдени нысандарды тамашалауға шетелден туристерді ағылтып келтіру мәселесі кесе-көлденең тұра қалады. Әрине, бұл әбден ұмтылатын-ақ мақсат. Жеріміздің көрікті орындарына, еліміздің сәулетті ескерткіштеріне әлемнің әр елінен қалталы қонақтар қаптап, еуро мен долларға қарқ етіп кетіп жатса, осы арқылы Қазақстанның атағы алысқа жетіп жатса ғанибет. Бірақ, ондай күн әлі біразға дейін туа қоюы не­ғайбыл. Бұл бағыттағы министрлік ізденістерін қолдай отырып, мәсе­ленің мына жағына баса назар аудар­ғымыз келеді. Қай елде де ту­ризмнің негізгі бөлігі – ішкі ту­ризм. Қай мемлекеттің астанасына барсаңыз да сондағы музейлерді, тарихи орындарды тамашалап жүр­гендердің дені сол елдің өз азамат­тары екенін көреміз. Солай болуы заңды да. Ең алдымен ел қадірін елдің өз азаматтары білуге тиіс. Бізде де елім дейтін, жерім дейтін жан­дардың алдымен өзіміздегі көрікті орындарды тамашалауы, өзіміздегі ерен ескерткіштерге таң­данып, таңдай қағуы, осы арқылы өз Отанына деген перзенттік сүйіс­пеншілігі арта түсуі бәрінен ма­ңызды. Демек, министрлік атынан ай­тылған сөзде осы мәселелер ал­дыңғы қатарға шығарылғаны жөн еді.

Үкіметтің аталған бағытта ат­қарып жатқан жұмыстарына пікір білдіріп, өз ұсыныстарын ортаға салған мәдениет қайраткерлері мен тарихшы ғалымдар да бірқатар мәселелерге тоқталды. Парламент Мәжілісінің депутаты Бекболат Тілеухан нан тәннің азығы бол­са, мәдениет жанның азығы екенді­гін айта келе, түркі дүниесінің аста­насы деп есептелетін қарт Түр­кіс­танды көркейтудің қажеттігін айтты. Қытайда, Ресейде және бас­қа елдерде қалып кеткен ұлттық тарихи құндылықтарымызды жи­нақтау, тым болмағанда олардың көшірмелерін жеткізу мәселесіне, басқа тілдерден тікелей аударатын аудармашылар дайындауға мән берді.

Білім және ғылым министрлі­гі­нің Археология институтының директоры Карл Байпақов осы уақытқа дейін ХV ғасырдан бастау алып келген мемлекеттігімізді одан да әрі жылжытудың тарихи негіз­дері қалыптасып жатқандығын, қазіргі Қазақстан аумағындағы археологиялық қазба жұмыстары бұған дәлелдер тауып отырған­ды­ғын айтып берді. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі VІІ ғасырдың тарихи ескерткіштері, осы өңірде жасалып, әлемнің басқа елдеріне тараған қола бұйымдар Қазақ­стандағы металлургия өнеркәсібінің тарихи негізі ежелгі замандарда қалыптасқандығын, өңірімізде гүлденген өркениеттің орнағанын білдіретін болса керек. Осыған орай ғалым Алматы облысындағы Боралдай өңірінен табылған 48 сақ қорғанын есепке ала отырып, сақ мәдениетінің айшықты көрінісі ретінде ашық аспан астындағы мұражай ашу, Тараз қаласындағы VІІІ ғасырда салынған мешітті қайта қалпына келтіру жөніндегі ұсыныстарын ортаға салды. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының дирек­то­ры, академик Сейіт Қасқабасов институт мамандары осы уақытқа дейін халық ауыз әдебиетінен тұратын 100 томдық “Бабалар сөзі” сериясының 32 томын шығарып үл­гергендігін, сондай-ақ 10 томдық қазақ әдебиеті тарихының 7 томы, бес томдық қазақ музыкасы анто­ло­гиясының 4 томы жарық көр­ген­дігін айтты. Мұның сыртында бас­қа да көптеген құнды тарихи-әдеби шығармалар әзірленіп баспаға дайындалу үстінде. Сонымен қатар көрнекті ғалым осыдан 100-200 жыл бұрын жарық көрген көптеген қолжазбалардың тозып бара жатқандығын, оларды қайта өңдеу қажеттігін айтып, осы мақсатта электронды кітаптар жариялау ісіне мән беруді ұсынды. Сондай-ақ Мәдениет және ақ­парат министрлігінің “Қазқай­та­жаң­ғырту” кәсіпорнының директо­ры Қанат Тұяқбаев, “Қазақ эн­ци­клопедиясының” бас редакторы Бүркітбай Аяған, республикалық орталық кітапхананың директоры Мұрат Әуезов өз ұсыныстарын ор­таға салды. Осылардың арасында Мұрат Әуезовтің сөзі бірқатар пікір­таласқа арқау болды. Атап айтқанда, оның кейбір экспеди­ция­ларды үкіметтік деңгейде ұйым­дас­тырудың қажеті жоқ, оларды жеке қорлардың атынан жүргізген жөн деген ойына Парламент депутат­тары Бекболат Тілеухан мен Камал Бұрханов өз қарсылық­та­рын біл­дірді. Бұл арада ғылыми дау­ға шұғыл араласып, тез төре­лік айта қоюдан аулақпыз, әй­теуір, Мұрат Әуезовті Кене­сары­ның мәйітін табуға, бас сүйегін қайтаруға қарсы адамдай етіп көр­сетудің қажеттігі шамалы. Ел­басымыздың Орталық Азия мем­лекеттері одағын құру жөніндегі бастамасын мәдени терең тамыр­ластық тұрғысынан тарихи негіз­деу қажеттігін айтқаны орын­ды екені анық. Бірақ, Мұрат Мұх­тар­ұлының қазірдің өзінде әлем­дік деңгейде танылған, мойын­далған, ЮНЕСКО шеңберінде тұсаукесері өткізілген “Мәдени мұра” бағдарламасының жұмы­сында жүйелілік жоқ дегені қа­лайда артықтау айтылғаны анық.

Отырысты қорытындылаған Премьер-Министр Кәрім Мәсімов аталған мәселеге қолға алынып, орындалып жатқан шараларға және алдағы жоспарларға қатысты қол­дау білдірді. Соның ішінде Қазақ­станда мәдени және тарихи мұра­ларды сақтауды туризм негізінде дамыту ісі өте қажет деп тапты. Осы­ған орай тиісті шешім қа­былданды.