Үшінші кезең
1960-1980 жылдары: Алма-Атинская 31, Богарная
56, Алма-Атинская полукарликовая, Красноводопадская 210, Красноводопадская 25, Казахстанская 3, Казахстанская 4, Әритроспермум 4, Шолпан, Байшешек, Береке 54 және басқа интенсивті сорттар мен будандар шығарылды.
Бұл сорттар жоғары өнімді, өсімдіктің кауіпті аурулар мен зиянкестеріне, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді.
Казақстанда академик Ф.Г.Кириченконың жетекшілігімен күзгі жүмсақ бидайдың қысқа сабакты жаңа сорт моделі жасалынды. Сол жұмыстың нәтижесіңде соңғы 30 жылда кұздік бидайдың 60-тан астам (Прогресс, Алма-Атинская 31, Алма-Атинсая полукарликовая, ОПАКС-1, Комсомольская) сорттары шығарыдды. Осы сорттарды шығаруда көрнекті селекционерлеріміздің Р.А.Оразалиев, Н.Л.Удольская, Т.Г. Зусманович, СИ. Нүрбеков, И.А. Нүрпеисов, Б.С. Қалибаев, О.Г. Шегебаев және т.б. еңбектері зор. Селекционерлерге биология лабораториясының мамандары: Ю.В. Перуанский, М.Г. Сейфуллина, Б.Т. Надиров, А.И.Әбуғалиева, Б.Ш. Әлімғазинова, КМ. Булатова, А.Т. Сарбаев, КК. Қожахметов, MA. Есімбековалар үлкен, айтарлықтай көмек көрсетті. Соңғы 20 жыдда жазғы бидайдың 30-дан астам сорты шығарылып, мемлекетгік сортсынауға берілді. Олардың ішіңде Казахстанская 4, Казахстанская раннеспелая, Казахстанская 10, Казахстанская 15, Лютесценс 90, Арай және т.б. сорттар аудандастырылып, кеңінен таралды. қазақстанда селекция және генетикалық зерттеулерінің нетижесіңде соңғы 10 жылда арпа дақылының: Сәуле, Жүддыз, Бота, Арна, Север 1 және сем сорттары шығарылып, аудаңдастырылды. Мұндай сорттар -Б.С.Сариев, М.С. Құдайбергенов, Н.Н. Жүңдібаевтар сиякты селекционерлеріміздің еңбектерінің нәтижесі.
Мемлекеттік сортсынауға күріштің сорттары Алтынай, Казахстанский 3, Коллективный 194, Дәмелі, Тон, Сейхун, Аш-16, Маржан 2 берілді, олардың Алтынай, Маржан жөне АШ-16 сорттары аудандастырыдды.
Казақстанның Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс аймағында қант кызылшасы жақсы өнім береді. Осы дақылдың ЦКАЗ АК-44, КазМС-19, КазСИБ-14 сорттарын шығарып, оның тұқым шаруашылығын дамытуда, атап айтқанда қант қызылшасының тұқымын көшетсіз өсірудің технологиясын зерттеуде селекционерлеріміз І.Ә.Әбуғалиев, А.И. Бутенко, Л.А. Вихрева, М.Қ. Қожахметовтардың еңбегі зор.
Казақстанда жүгері будандарын шығаруда: Л.Л.Сейфуллин, С.С.Мамбетов, Н.Н.Потанова, Б.А.Алмаханов және т.б. селекционерлеріміздің еңбектері зор.
Қазіргі кезде республикамызда мал азығы үшін өсімдіктердің 50-ден астам түрлері өндіріледі. қазақ мал азықтық және жайылым ғылыми-зерттеу институты соңғы 20 жылда малазықтық өсімдіктерінің 38 сортын шығарды. Олардың кейбіреулері тек Кдзақстанда ғана емес Ресей, Украина, Өзбекстан, Қырғызстан, Монголия, Болгария және т.б. елдерде өсіріледі. Көп жыддықшөтің сорттарьш шыгаруда Г.Т. Мейірман, В.С Петчунова, Е.Ш. Шаханов және т.б. селекционерлердщ еңбегі өте зор.
Мал азыктық дақыддары - изеннің-Алматинский песчаный 1, Бактөлеп; күйреуіктің-СЭН, теріскеннің - қызылқұм; қара сексеуіддің - Жансая сиякты жаңа сорттары шығарып және Казак, көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының селекционерлері: Е.И. Ившин, В.Ф. Красавин картоп сортының негізгі моделінің параметрін жасап, ыстыкқа, қуаңшылықка, жапырықтардың ерте қоңыр теңбіл және т.б. ауруларына төзімді: Азанда, Акжар, Ақкөл, Ақсор, Тамыр, Теңіз т.б. сорттарын шығарды.
Қазақстанда көкөніс дақылдардың сорттарьш шығару және сол сорттарды шығаратын мамандар дайындауда үлкен нәтижелі жұмыс жүргізген ғылымға еңбегі сіңген қайраткер П.М. Әренбург. Оның жетекшілігімен жиналған көкөніс және бакша дақылдардың өте бай бастапқы материалдарын селекционерлер пайдалана отырып, тек соңғы 10 жылда ғана 20-дан астам көкөніс және бақша дақылдардың сорттарын шығарды.
Селекция мен тұқым шаруашылығы жұмыстарын түбірімен жақсарту үшін селекциялық орталықтар құрылып: экономикалық өзара байланыс еддерінде ұзақ мерзімді ғылыми-техникальіқ қызмет бағдарламасы жасалған.
Осы заманғы селекцияның басты сипаты - ірі ғылыми-зерттеу мекемелеріне бірыңғай селекциялық бағдарлама бойынша бірлесе жұмыс жүргізу үшін мамандандыру және ұжымдарды топтастыру болып табылады. Мәселен, Мексикада жүгері және бидай сорттарын жақсарту жөніндегі халыкаралық орталық, ал Филиппинде күріш жөніндегі Халықаралық селекциялық орталык жұмыс істейді. Нидерландыда картоп селекциясы және тұқым шаруашылығы жөніндегі үлкен орталық ұйымдастырылған. 136
Барлык ғылымдағыдай, селекцияда осы кол жеткен жепспктермен тоқтап калмай, әр уақытта ізденісте болып, міндетті түрде жана әдістерді игеру керек. Осы жаңа әдістердің бірі биотехнология.
Біздің елімізде биотехнология саласын белсенді ұйымдастырушылар атақты ғылымдар М.Ә. Айтқожин мен І.Р. Рақымбаев. Осы атакты ғалымдар мектебінен өткен мамандар қазақстанньщ жоғарғы оқу орыңдарында және ғылыми мекемелерде жұмыс істейді.
Үшінші дәріс
Достарыңызбен бөлісу: |
