Ќожахметов Б

“Байқоныр” кешені жəне басқа полигондар/Балташ Тілепбекұлы Қожахметов // Орталық Қазақстан.-2001.-27 қазан

Біздің облысымызда үлкен үш полигон бар. Солардың экологиялық мəселелері жөнінде облыстық қоршаған ортаны қорғау аумақтық басқармасының бастығы Балташ Тілепбекұлы Қожахметов былай деп еңгімелейді.

Қарағанды облысының аумағында Сарышыған зымыран полигоны, Семей ядролық сынақ полигоны жене “Байқоңыр” ғарыш айлағынан ұшырылған зымырантасығыштардың бөлшектері құлап түсетін аумақтар бар. Екі зымыран полигонынан ушырылған зымырандардың сынықтары біздің облыстың жеріне түсетін болғандықтан олардың отындары мен отындарының қоспалары су мен ауаны, жерді былғаса, Семей атом полигоны

өзінің радиациясымен ластандырып отыр. Осы жайларды объективті түрде кешенді бағалаудың, табиғи орта мен адамдар денсаулығына əсерін, зымыран сынықтары құлайтын аймақтарда қоршаған ортаға қаншалықты əсерін білудің, ластанған аймақтардағы адамдардың денсаулығын айықтыру үшін маңызы зор. Семей ядролық сынақ полигоны бойынша радиацияның нақты ауқымын, онымен ластану дəрежесін анықтау қажет. Ол үшін айықтыру шараларын жүргізіп, ол жерлерді халық шаруашылығына пайдалануға берудің маңызы ерекше. Мұнда 1995 жылдан бастап “Қарағанды облысындағы радиоэкологиялық зерттеу бағдарламасы” шеңберінде Табиғат

қорғаудың облыстық қорының қаражатымен арнайы жасалған əдістеме бойынша зерттеу басталған еді. Бірақ, 1996 жылы бұл жұмыс қаржының жоқтығынан толық тоқтап, негізгі лабораториялқ-зерттеу жұмысы орындалмай қалды. Үстіміздегі жылы оны қаржыландыру қайтадан жалғасып, зерттеудің бірінші кезеңін аяқтау жоспарланып отыр. Осы деректер негізінде Қарағанды облысының полигондарға жақын жатқан аумағын айықтыру жөніндегі ұсыныстар жасалып, ол жерлерді халық шаруашылығының айналымына қайтару міндеті тұр. Бұған қоса мұндай зерттеулер полигонның ықпалына, əсіресе радиациялық ластануға ушыраған аумақтардың мəртебесі туралы мəселені шешуге мүмкіндік тудырады деген ойдамыз. Сарышаған зымыран полигонының ықпалы туралы əзірше ештеңе айта алмаймыз. Өйткені бұл объект РФ Қорғаныс министрлігінің қарамағында болғандықтан іс жүзінде біздің қолымызда айналадағы ортаны қорғау жөнінде ешқандай ақпарат жоқ деуге болады. Сондықтан да бул мөселені шешу үшін ең бірінші кезекте Ресей мен Қазақстан арасындағы Қазақстан Республикасының табиғат қорғау заңдарына сəйкес аталған полигонның айналадағы ортаны қорғау жөніндегі мəселелерін келісім бойынша шешуі қажет. “Байқоңыр” космодромы Қызылорда облысының аумағына орналасқан. Қарағанды облысының жерінде осы кешеннен ұшырылған зымырантасығыштың бірінші сатысы құлайтын 39 алқап бар. Олар бірнеше топқа бөлінген. Соның ең бірінші батыс тобы Ұлытау əкімшіпік ауданының батыс бөлігінде. Екінші орталық аумақ Ұлытау ауданының шығыс белігі мен Ақтоғай ауданына дейін. Сөйтіп, зымырантасығыштар құлайтын жерлер былай бөлінеді: Үлытау ауданында — 30, Жаңаарқа ауданында 2, Нұра ауданында — 7, қазіргі кезде осылардың ішінде 22 алқап жиі пайдаланылып келе жатыр. Зымырантасығыштың бөлшектері құлайтын алқаптарды “Байқоңыр” ғарыш кешені Ресей Федерациясы мен Қазақстан Үкіметтері арасындағы 1996 жылғы келісім бойынша пайдаланып келеді. Мұндай аумақтарға негізінен зымырантасығыштың двигатель қондырғылары мен сүйір ұштарын қоса алғашқы сатысы құлайды. Алғашқы саты атмосфераның тығыз қабатымен қозғалатындықтан күйеді, бірақ онша бүлінбейді. Олардың толық жəне жекелей бүлінуі жерге құлап, қатты соғылған кезде ғана болады. Сол кезде оның ішінде жанбай қалған зымыран отынының қосындылары сыртқа төгіледі, қопарылады немесе жанады. Зымыран отынының қосындылары табиғи ерекшеліктер мен өсімдіктер дүниесіне байланысты құлаган жерінде өзінің негізгі əсерін жоғалтып, табиғи əсердің салдарынан басқа құрамға өзгеруі немесе тірі организмді уландыратын əсерлерін сақтап қалуы мүмкін. Мұндай аймақ 135 шақырым жерлерге дейін барады. Зымырантасығыштардың жанбай қалған отындары айналаға тарап, жерді ластайды. Əсіресе, топырақтың симметриялы емес диметилгидразинмен (гептил) ластануы алаңдаушылық туғызып отыр. Өйткені “Байқоңыр” ғарыш

Облыстық басқарма айналадағы ортаның зымыран отынымен ластануын бақылау деңгейін арттыру жəне ақпараттық нақтылау мақсатында өзінің бақылау-талдау базасын жасауды ойластырып отыр. “Протон” зымырантасығышы екі рет құлаған соң келген шығынды өтеу мақсатында Ресей тарапынан бөлінген қаржыға облыстық басқарма өзінің зертханасы үшін “Цвет-800” хроматографиялық кешенін сатып алды. Бірақ ақпараттың жабықтығына (құпиялылығына) байланысты зымыран отынының құрамын анықтау əдістемесі жəне гептилдің тек Ресей авиағарыш агенттігінде ғана бар стандартты үлгісі алынған жоқ. Алда тұрған Қазақстан-Ресей семинары кезінде осы əдістемені аламыз ба деген ойдамыз, Бұған қоса облыстық басқарманың зертханасында гептилді анықтаудың фотоколориметрлік əдістемесі игерілді. Онда индикаторлық түтікшелер комплектісі арқылы гептилдің ауада, топырақта жəне суда қаншалық мөлшерде екендігін анықтауға мүмкіндік бар.

“Байқоңыр” кешенінің қызметімен байланысты мəселелерді шешу үшін:

— қолданыстағы Үкіметаралық келісім мен шартты жүзеге асырып, оларды жетілдіре түсу жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет;

— “Байқоңыр” кешеніиің Қазақстан Республикасы тұрғындарының денсаулығына жəне айналадағы ортаға ықпалына баға беру жөніндегі Ресей-Қазақстан бірлескен бағдарламасы жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет.

Онда “Байқоңыр” кешенін пайдалану жөніндегі екіжақты нормативтік- құқықтық базаны құру, экологиялық шығынның орнын толтырудың экономикалық тетіктерін жүзеге асыру жөніндегі мəселелерді орындау аса маңызды. Алынған нəтижелер негізінде айналадагы ортаны ластандыруды жою үшін шаралар жасалып, ластанған аймақты толық қалпына келтіріп, тұрғын халықтың денсаулығын жақсарту жөніндегі медициналық-əлеуметтік