2-китап indd

41

ғылым  жетістіктерін  уағыздау,  іс.  қағаздарын  қазақша  жүргізу  т.  б. 

шаралар белгіленген болатын. Осы қаулыда ғылымдағы тіл тағдырын 

бақылап,  бағдарлап  отыратын  Пре зидиум  жанынан  үйлестіру 

комиссиясын құру, жас ғалымдарға қазақ тілін міндетті түрде үйрету 

мақсатымен  қазақ  тілі  кафедрасын  құру  мәселесі  де  қаралған  еді. 

Комиссия  құрылды,  бірақ  істеліп  жатқан  жұмыс  мардымды  емес; 

кафедра ашылған жоқ. Академияда іс қағаздары қазақша жүрмейді. 

Ахмет  Байтұрсынов  атындағы  Тіл  білімі  институтының  қазақша 

жазып берген былтырғы (1991 ж.) жылдық есебін қоғамдық ғылымдар 

бөлімшесі орысшаға аудартып алды.

Ғалымдардың  ана  тіліне  деген  көзқарасын  өзгертіп,  санасын 

ояту  үшін  академиялық  институттардың  барлығында  «Қазақ  тілі» 

қоғамының  бастауыш  ұйымдары  құрылып,  олардың  басын  қосып, 

игілікті  істерін  үйлестіріп,  бағдарлап,  басқарып  отыру  үшін 

Қоғамның бірлескен комитеті де ұйымдасқан болатын. Амал нешік, 

академиядағы осы бір алғашқы серпілістен кейін басталған осыншама 

игілікті істеріміздің нәтижесі шамалы болып тұр.

Оның  себептері  көп.  Бірақ  соның  ең  бастысы,  менін  ойымша, 

сол жиналыста барлық шараларды бас шұлғи мақұлдап, уәде берген 

ең  алдымен  басшы  ғұламаларымыздың  табиғатына  тән  бұрыннан 

келе жаткан енжарлық, ана тілінің алдындағы ғалымдық парызы мен 

перзенттік борышын жете сезіне білмеушілік. Ғылымдағы жастардың 

ынтасы,  өз  тұстарынан  ғылым  тіліне  арнап  конференция  өткізіп, 

талаптануы (бұл арада мен Аязбаев т. б. жастарды айтып отырмын) 

алдыңғы қатардағы ағаларынан қолдау таба алмай, жігері құм болуы 

осы отырған баршамызға сын.

«Балық  басынан  шіриді»,  «Бұлақ  суы  басынан  бұзылса,  аяғы 

лайланып жатады» дейді ғой біздің қазақ. «Өнеге ағадан» деп, бізге 

қараған  ғылымдағы  қалың  қауымға  өнеге-үлгі  көрсетіп  жүрген  аға 

буын ғалымдар арамызда аз. Қазақ тілі – Қазақстан парламентінде де 

(осы арада бірінші рет парламентте қазақ тілінде баяндама жасаған 

халыққа  білім  беру  министрі  Ш.Шаяхметовті  ерекше  ілтипатпен 

атағым келеді), ғылым сарайында да есіктен төрге оза алмай, сығалап 

жүрген  жетім  баладай.  Бүгінгі  мәжілістен  де  соны  көріп  отырмыз. 

Сөздің  басында,  аяғында  бір-екі  сөзді  қазақша  айтуға  дағдыланып 

алған жолдастардың әрекеті, итке сүйек тастағандай, көпшілікті риза 

қылудың амалы болса болар, бірақ ол қазақша сөйлеу емес. Өзімізді 

өзіміздің алдаудың қажеті жоқ.

42

Тіл  тағдырына,  ғылым  тіліне  деген  қасаң  боп  қалыптасқан  бұрынғы 

көзқарасымызды өзгертпесек, оның көсегесі көгермейді, ағайын! Егеменді 

ел болып, тәуелсіз мемлекет болып бүкіл әлемге танылып, ал бүгінде Ұлттық 

академия  болып,  қайта  түлеп  отырғанда  ана  тіліміздің  туын  биік  ұстауға 

міндеттіміз. Тіл тағдырына ең алдымен жауапты зиялы қауым, ғалымдар деп 

білемін. 

ҚР ҰҒА Хабарлары. 1992. № 3. 38-40 б.

Тіл – халық қазынасы

Тіл – ойдың көрінісі – ежелгі қағида, ал әдебиет – көркем ой. Демек, 

тіл мен әдебиет бір-бірінен бөлінбес, егіз дүние. Әдеби тілдің бірнеше 

саласының ішінде көркем тіл, көркем әдебиет тілінің дамуы тіл ғылымы 

мамандарының  назарын  ерекше  аударуы,  зерттеу  объектісі  болуы 

заңды. Конференция қарсаңында газетіміздің тілшісі Қазақ ССР Ғылым 

академиясы  Тіл  білімі  институтының  директоры,  академик  Әбдуәли 

Қайдаровпен  жолығып,  әңгімелескен  еді.  Бүгін  назарларыңызға  осы 

әңгімені ұсынамыз.

–  Жуырда  ашылатын  «Соңғы  жылдардағы  қазақ  көркем 

шығармаларының  тілі»  атты  конференцияда  қаламгер  қауым,  тіл 

мамандары, көркем тіл жанашырлары бас қосады. Конференцияда келелі 

әңгіме,  пікір  алысу  болары  хақ.  Көркем  шығарма  тіліне  байланысты 

арнайы жиын жасаудың мәні, себебі неде деп ойлайсыз?

–  Әдеби  тілдің  бірнеше  саласы  бар.  Көркем  әдебиет  тілі  соның 

ішіндегі  ерекше,  маңызды  саласы.  Тіл  қоғамдық  құбылыс,  тарихи 

құбылыс. Тілді жасаушы халық. Ал қашаннан-ақ, әсіресе ақын, жазушы, 

сыншы қауымы тілдің даму процесіне араласып отырған.

  Әдеби  тілдің  өз  даму  кезеңдері,  сол  әр  кезеңнің  өзіне  сай  талап-

талғамдары  болады.  Мысалы,  орыс  әдеби  тілінің  ұзақ  тарихы  бар. 

Фонвизин,  Радищев,  Державин,  одан  беріде  Пушкин,  Лермонтов, 

Белинскийлердің, сондай-ақ советтік кезеңде де әдеби тілге деген көзқарас, 

талаптардың бір-бірінен принципиальды айырмашылығы жоқ дегенмен де 

әдеби тілді дамыту, жетілдіру тұрғысынан әр кезеңнің өзіндік проблемалары 

бар екендігі кәміл. Қазір дүниежүзілік аренаға шыққан орыс тілінің өзінде 

де көптеген сөздерге әдеби тілдің жазылу дәстүріне, тіпті орфографиялық 

ережелерге байланысты пікірталастар толастар емес. Тілдің барыс-бағдарына 

қоғам  назар  аударып  отырады.  Ал  қазақ  әдебиеті  бүгінде  өркендеген, 

толасқан  әдебиет.  Соңғы  жылдардың  өзінде  шоқтығы  биік  бірталай 

шығармалар дүниеге келді. Сондықтан да бұл конференцияны шақыру төл 

43

көркем  әдебиетіміздің  тілі  туралы  алқалы  кеңес  құрып,  жеткен  биігімізді, 

қалыс  жақтарымызды  електен  өткізу,  кейбір  тұрғыдан  ойлану,  жетілдіру; 

негізгі-негізгі мәселелерге көңіл аудару, қандай кемшіліктер бар, оның себебі 

неде деген жайттарға тоқталу мақсатынан туындап отыр ғой деп ойлаймын. 

Конференцияда жұртшылық көкейдегі ойларын айтады, пікірталастар, тіпті 

айтыстар, түптеп келгенде келелі пікір алысу болады.

Дәл  бүгінге  дейін  газет-журналдарымыздың  барлығы  да  әсіресе 

сіздердің газеттеріңіз тіл мәселелері, тіл мәдениетіне байланысты көптеген 

мақалалар жариялады. Егер солардың барлығын жинақтасақ, тіпті айтылмай 

қалған проблема жоқ. Конференцияда да негізінен көркем тіл сөз болғанымен 

де, оның барлығы жалпы тіл мәселесіне айнала соғып жатары сөзсіз. Себебі, 

көркем тіл өз алдына дербес дүние емес. Демек, мәселе үлкен трибунадан 

айтылар пікірлерге, ұсыныс-тілектерге мықтап көңіл аударып, құлақ асып, 

белгілі қорытынды шығара білуімізде.

–  Көркем  тіл  өз  алдына  дербес  дүние  емес  дедіңіз.  Тіл  мен  әдебиет 

бір-бірімен  бөлінбейтін  егіз  екені  де  рас.  Тілдің  даму  барысына  әдебиет 

бейтарап қала алмайды және де тілдің дамуына әдебиеттің ықпалы аз емес. 

Ал тіл мен көркем әдебиеттің қоғамдық-әлеуметтік мәні, түптеп келгенде 

әртүрлі,  өзгеше  екені  тағы  бар  ғой.  Әдебиет  тек  тіл  ғана  емес.  Кейде 

«тіл дегеніміз стиль» деген пікірлер айтылады. Әдебиетші ғалымдардың 

пікіріне сүйенсек, көркем тілде сөздің ішкі семантикасы, морфологиялық, 

синтаксистік  құрылымы  көркемдік  жинақтауға  негіз  болып,  образдар 

жүйесімен, образ мазмұнымен жымдасып жатады. Конференцияда көркем 

тілдің осы тұрғысынан сөз қозғалуы тиіс шығар.

–  Көркем  тілді  образдылық,  ішкі  ырғақ,  әуен,  сөздік  құрылым,  т.б. 

сан қырынан  қарастыруға  болады. Бұл мәселелер арнайы баяндамаларда, 

сөйлеушілердің  сөзінде  де  қамтылады.  Мен  тілдің  заңдылықтарына  назар 

аудармақпын.

Қазір әдебиеттің ерекше даму процесін бастан кешіп отырмыз. Шебер 

қаламгерлер өз алдына, қолына қалам алған талапкерлердің өзі қаншама! Біраз 

жағдайда, дамудың жалпы дүрмегімен келіп жатамыз. Тілдің заңдылығын 

сақтау  –  сөздің  дұрыс  жазылумен  ғана  бітпейді.  Тілдің  заңдылығын 

сақтаудың  ең  алғышарты  халық  тілін  жақсы  әрі  дұрыс  пайдалана  білуде. 

Мәселен,  М.Әуезов,  Ғ.  Мүсірепов,  тағы  да  басқа  көрнекті  қаламгерлер 

шығармаларының тілінен әдейі іздесең кемшілік таппайсың. Олардың тілінің 

эталонға айналуы халық қазынасын игергендігінен ғой.

–  Бұл  ретте  шеберлік  мәселесі  туындайды.  Біздің  газетіміздегі 

«Толғауы тоқсан қызыл тіл» айдарындағы пікірталасты қорытқан көлемді