2-китап indd

44

мақалаңызда «Жаңалық іздеп жастар жаңсақ басып жатса, оны түсінуге 

болады. Ал қаламы төселген, танымал ақын-жазушылардың кейде аяғын 

әлтек-тәлтек басуына жол болсын?.. Бұл не жауапкершіліктің азаюына, не 

көркем сөз шеберлігіне деген талаптың божырауына, немесе өз қолтаңбасын 

әсіресе  танытуға  сұғына  бой  ұрып,  дәстүрлі  жолдан  ауытқуға  барып 

саятын тәрізді» деген едіңіз. Демек, әлгі айтылған танымал қаламгерлер 

халық  тілін  білмейді  деуге  негіз  жоқ  қой.  Оның  төркіні  творчестволық 

ізденістерде деп тану қажет шығар.

– Меніңше, көркем тілдегі ең басты шеберік – тағы қайталай айтсам, 

қазақ  тілін  дұрыс  қолдана  білуде,  бар  сөздің  жүйесін  тауып  қолдануда. 

Жазушы қауымы ең алдымен осыған көңіл бөлсе. Айталық, орынды ой мен 

нақты сөз көкейге қонымды образ қалдырады.

Жастарда  ізденіс  үстінде  кемшіліктер  кетіп  жатса,  ептеп  кешіріммен 

қарауға  болар,  ал  белгілі  қаламгерлердің  тілге,  тіл  заңдылықтарына 

немқұрайды  қарауы  жақсы  емес.  Конференцияда  осы  жайтқа  да  көбірек 

көңіл бөлінуі керек.

Жастар  халықтың  рухани  дамуына,  тарихына,  тұрмыс  тіршілігіне, 

салт,  әдет-ғұрпына  терең  бойлауы  шарт.  Ал  сөз  түрлендіру,  сөз  жасауға 

ұмтылу, өзіндік реңк-бояуға күш салу жақсы нышан болғанымен, кейде 

алогизм  (логикаға  сыймайтын  сөздер)  жасаудың  тілді  байытуға  қосар 

үлесі жоқ.

Сондай-ақ, тіл даму барысында өзгеріске ұшырайды, бірталай сөздердің 

осы дамуда өзіндік қалыптасу реті болады. Мұны да естен шығармау керек.

  –  Қаламгер  халық  тілін  творчестволық  тұрғыдан  тұтынады. 

Сондықтан да оның әр сөздің түп-төркінін іздеуі, мағыналық жағына баса 

назар аударуы, кейде тіпті өзіндік жеке таным тұрғысынан пайдалануы 

заңды ғой.

– Тілде жылдар бойы қалыптасқан дәстүр бар. Соны бұзып-жарудың 

қажеттігі жоқтығын айтпақшымын. Қазіргі қазақ әдебиеті – дамыған әдебиет 

дейміз. Әр ақын-жазушы, сыншы, драматург тілге, көркем тілге, әдеби тілді 

байытуға өз білгенінше өз тұрғысынан үлес қосады. Әдеби тілді үлкен мұхит 

десек,  әр  қаламгер  соған  құяр  үлкенді-кішілі  өзен,  арна.  Ізденген  дұрыс. 

Бірақ  тілден  шет  кетуге  қарсымын.  Жаңа  сіз  айтқан  творчестволықпен 

пайдаланудың өзінде бұра тартуға, шығындауға болмайды.

  Қаламгер  қауымы  –  сезімтал,  жаны  нәзік  қауым  ғой  Дегенмен  де 

жекелеген  жазушы  жолдастардың  «өзім  білемшілдігінен»  тілге  келер 

пайда шамалы. Көркем тілдің де мағыналық даму заңдылықтары сақталуы 

тиіс.  Кейде  қаламгерлер  айтқан,  бір  қарамаққа  жақсы,  орнықты  көрінетін 

45

пікірлері тілдің мағыналық даму заңдылықтарына қайшы келеді. Осыдан да 

барып әлсін-әлсін бұрыннан белгілі, мағынасының басы ашық сөздер 

төңірегінде берекесіз айтыстар туады.

  Айталық  зерен  –  ағаштың  атауы.  Зерен  ағаш,  зерен  кесе  деп 

айтылады.  Ал,  қазір  «бір  зерен  қымыз  іштім»  десе,  неге  «кесені» 

қоспайсың деудің реті жоқ. Мұнда сөздің мағыналық даму заңдылығы 

еске алынады. Сөздің өзі сол қалпында қалғанымен мағынасы өзгеріп 

отыратыны да кездеседі.

– Көркем шығарманың бірінші элементі – тіл екенін М. Горький 

атап көрсеткенін білеміз. Кейіпкер характерін даралауда да тілдің, 

кейіпкер  тілінің  маңызы  ерекше.  Жазушы  тіліндегі  реңк-бояу,  ішкі 

әуеннің  өзі  сөз  дәлдігімен,  нақтылығымен  ұштасқанда  ғана  әсері 

мол  болмақ.  Көркем  тілдің  эстетикалық  қызметі  деген  мәселеге 

ойысссаңыз.

–  Тілдің,  сөздің  коммуникативтік,  эстетикалық,  аккумулятивтік 

(тіл қазынасын, қорын сақтау) қызметі бар. Соның ішінде эстетикалық 

қызметі  –  көркем  тіл  үлесінде.  Тілдің  ойнақылығы,  образдылығы, 

нұрлылығы көркем шығарма тілінен көрінеді.

Тілдің  эстетикалық  қызметіне  қуат  жұмсаған  жазушы  оның 

қазынасын  меңгереді.  Сіздерді  соңғы  кездердегі  біраз  шығарманың 

тілін  сөз  еткен  «Тіл  өнері  дертпен  тең»  аттты  редакциялық 

мақалаларыңызда  көркем  тілдің  эстетикалық  әсерін  әлсіретудің 

бірнеше себептері, көркем тіл тазалығын сақтаудың біраз принциптері 

дұрыс айтылды.

Көркем тіл мәселесіне байланысты қай кезде де үлкен қаламгерлер 

толымды  ойларын  білдірген.  Өзімізге  келсек,  Ғ.  Мүсіреповтің 

сөздердің  бір-біріне  жарығын  түсіріп  тұруы,  Ғ.  Мұстафиннің  сөз 

қыртысын айналдырудан сақтану туралы пікірлері де тілші қауымның 

жарға құлағы жастыққа тимей сан айтып жүрген пікірлерімен сабақтас.

Дүниеде  қанша  адам  болса,  сөйлеуде  сонша  ерекшелік  бар. 

Ендеше көркем шығармада кейіпкер тілі бір басқа, авторлық баяндау 

басқа интонацияда беріледі. Көркем шығармадағы стильдік шеңбер 

туралы  тілші-ғалым  Н.  Уәлиевтің  «Қазақ  әдебиетінде»  жуырда 

жарияланған мақаласында сөз қозғалады.

– Әдетте көрнекті тілші-ғалымдардың еңбектерінде тіл, көркем 

тіл проблемалары жан-жақты қарастырылады. Қазір әдебиет пен 

өнер  құбылыстарын  кеңінен,  толайым  қарастыруда  семиотика 

ғылымының рөлі артып отыр. Өзіңіз айтқан тілдің мағыналық даму 

46

заңдылығы  тұрғысынан  алғанда  бүгінгі  таңда  «семиотика»  сөзінің 

өзінің мағыналық щеңбері кеңейгенге ұқсайды.

– Тілді жасайтын халық, зерттеуші – тілші, қолданушы – жазушы 

(әрине ол да өз тұрғысынан зерттеуші). Әр халықтың тіл байлығы бүкіл 

тарихының айнасы. Тілде бар сөз – белгілі бір заттың, құбылыстың атауы.

Семиотика  –  система.  Бір  тілдің  өзінде  қаншама  сөз,  ғылымның 

бір  саласының  өзінде  қаншама  термин  бар.  Мысалы,  математикада  20 

мыңдаған термин бар. Бірақ сөз, тіл шет-шегі жоқ дүние емес. Абайдың 

сөздік  қоры  5-6  мың  сөзден  аспаған.  Ал,  ұлы  ақынның  тілді  қолдану 

шеберлігі  керемет.  Сөздің  өзіндік  жүйесі,  системасы,  идеографиялық 

классификациясы болады. Сөздердің табиғат, адам, қоғам ұғымдарының 

төңірегінде  үш  топқа  бөліп  қарағанның  өзінде  одан  әрі  де  жіктеліп 

кете  береді.  Мәселен,  адамның  дүние  танымы,  қол  өнері,  қызметі,  т.б. 

Табиғат:  хайуанаттар  дүниесі,  өсімдіктер  дүниесі,  аспан  әлемі,  табиғи 

құбылыстар, т.б.

Тіл  байлығы  дегенде  осының  бәрін  білуге  және  сол  білімді  сарқа 

пайдалануға  жазушы  қауымның  мүмкіндігі  бар.  Жалпы  әдеби  тіл 

проблемалары тілге де, әдебиетке де ортақ деп есептеймін.

Осы  конференциядан  кейін  Тіл  білімі  институты  «Қазақ  әдеби 

тілінің  тарихи  даму  проблемасы»  атты  конференция  өткізбекші.  Қазақ 

әдеби тілінің басталу, даму, дәуірлеу мәселелеріне байланысты да нақты 

бір пікір-тұжырымға келудің кезі туды.

– Тілші-ғалым көзқарасымен келгенде тілге деген талап-тілектеріңіз 

көптің  көкейінен  шығады  ғой  деген  ойдамыз.  Ал,  енді  тілдің,  көркем 

тілдің қырағы сақшысы ретінде қаламгер қауымға, әсіресе жастарға 

қандай көмек, қамқорлықтарыңыз бар?

–  Тіл  байлығын  игеру  –  халықтың  тарихын,  тұрмыс-тіршілігін 

зерттеуден басталады. Әрине, бұған әсіресе жастардың мүмкіндігі бола 

бермейді.  Осы  орайда  этнографиялық,  этимологиялық  сөздіктердің 

қажеттігі ақиқат. Соңғы жылдары этнографиялық лексика сөздігін құрап 

жүрмін. Бүған енетін сөздердің 60 проценттен астамы белгілі, ал қалған 

30-40  проценттейі  қазір  түсініксіз  сөздер.  Айталық,  бүркіттің  жасына, 

қанатына,  тұяғына,  өскен  жеріне  немесе  гүл,  шөп,  жан-жануарлар 

атауларына  байланысты  сан  түрлі  сөз  бар.  Ал  әр  жазушы  осыны  әр 

қалай  айтады.  Сан  түрлі  атауларды  мүмкіндігінше  бір  ретке  келтіру 

пайдалы  болар  еді.  Сондай-ақ  кей  сөздер  зерттей  келгенде  диалект 

еместігі көрінеді. Бұл сөздік үш том болып шықпақшы. Алдағы уақытта 

этимологиялық сөздік шығаруды да ойластырудамыз.