2-китап indd

35

–  Ана  тіліміздің  қоғамдық  қызметін  тарылтқан  себептер  сан  алуан. 

Солардың  бірі  –  «сол  тілде  қазақ  этносының  қаншасы  сөйлесіп  келді, 

сөйлейді және болашақта сөйлемекші?» деген сұраққа жауап.

Алдымен  тілдің  қоғамдық  қызметі  деп  нені  ұғамыз?  Жан-жақты 

дамып, өркендеп-өскен тілдердің ғылымда 30-дан 50-ге дейін әлеуметтік 

қызметі  бар  екені  анықталған.  Ал  қазақ  тілінде  көркем  әдебиет,  баспа, 

радио, телевидение, театр, бала оқыту тілі, өзара қатынас құралы тілі 

ретіндегі  қызметтері  т.б.  деп  термелеп  айтсақ,  олардың  саны  бар-жоғы 

10-нан  аспайды.Оның  балабақша  тілі,  маман  дайындау  тілі,  ғылыми-

техника тілі т.б. ретіндегі қызметін толыққанды дей алмаймыз.

Ана  тілінде  оқып  білім  алудың  жүйелі  де  жалғасты  болуы  –  аса 

қажеттілік.  Ең  абзалы,  баланың  тілі  қазақша  шығып,  тәрбиесі  қазақша 

бала бақшасынан басталған екен. Оны мектепте де, жоғары білім алуда 

да жалғастыру қажет. Олай болмаған жағдайда мектепті қазақша бітірген 

бала  орыс  тілін  жетік  біліп  келмесе,  мамандық  игеруде,  сөз  жоқ,  қатты 

қиналады.  «Жүзден  жүйрік»  дегендей,  олардың  зерегі  мен  зерделілері 

ғана төтеп бере алады да, қалғандары 1–2 курстан кейін үлгіре алмай, не 

ауылдарына қайтады, не қалада қалып жұмыс істейді, не қиналып жүріп 

институтты, әйтеуір, бір бітіреді.

Бұл жағдайды таратып айта берсе, әңгіме көп. Оның тоқ етері, осы 

мәселені республикада заңды түрде шешу қажет. Ауыл шаруашылық, мал 

дәрігерлік,  т.б.  институттарды  бітіріп,  қарапайым  халық  арасына  барып 

қызмет көрсететін жас мамандардың екі тілді бірдей білгені дұрыс-ақ.

Бірақ,  амал  нешік,  бұл  мәселе  бізідің  республикада  күні  бүгінге 

дейін түбегейлі түрде шешілмей келеді. Сондықтан да болар, ұлттық тіл, 

ұлтаралық қатынас сөз бола қалған жердің бәрінде де осы мәселе көлбеңдеп 

алдыңнан шыға береді. Халық арасындағы кейбір түсінбеушілікті, мәселен 

«баламызды қазақша оқытпаймыз, өйткені тілдің болашағы жоқ, оқуға түсе 

алмайды» тіпті «нанын тауып жей алмайды (?!)» деп коллектив атынан хат 

жазатын, алдыңды орағытып, сөйлетпейтін ата-аналардың қаланы былай 

қойғанда,  ауылдан  да  табылатындығын  енді  жасыруға  болмайды.  Бұл 

әлеуметтік құбылысты терең түсініп, дұрыс шешу қажет.

Сөзіміз  дәлелдірек  болу  үшін  кейбір  фактілерге  де  жүгіне 

отырайық. Мәселен, республикамызда тек кейінгі 30 жылдың ішінде 

700-ден астам қазақ мектебі жабылып қалғандығын «Қазақ әдебиеті» газеті 

жазды (ноябрь,1988). Мұншама құлдыраудың себебі не екен десеңіз, жоғарыда 

сөз болған ана тілі негізіндегі жалғастықтың бұзылуы деп жорамалдаймыз.

36

– Осыған орай Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен 

Қазақ ССР Министрлер Советінің қазақ және орыс тілдерін оқып-үйренуді 

жақсарту  жөніндегі  қаулыларының  қабылдануы  аталмыш  мәселенің  оң 

шешім табуына жол ашты емес пе?

– Сөз жоқ, бұл екі қаулы жергілікті ұлт тілі мен ұлтаралық қатынас тілін 

оқып-үйренуді жақсарту ісіндегі игі қадам болды. Жер-жерлерде үйірмелер 

мен курстар ашылды, түрлі сөздіктер мен оқулықтар жарық көре бастады. 

Республика халқының бойында бір-бірінің ана тілін құрметтеу сезімі оянды.

Алайда  бүгінгі  күннің  биігінен  қарағанда,  қаулыларда  көрсетілген 

міндеттердің жүзеге асу қарқыны тым баяу. Оған ең алдымен қалалар мен 

қалашықтарда қазақ тілін үйренген күнде, оны күнделікті өмірде қолдануға 

толық жағдайдың, зәру қажеттіліктің жоқтығы өз әсерін тигізуде. Өйткені 

қалада тұратын қазақтардың бір қатары, әсіресе олардың балалары өз тілінде 

еркін  сөйлей  алмайды.  Сосын  қалаларда  жергілікті  тұрғын  халықтың  сан 

жағынан аз екені де белгілі. 

– Осы орайда Тіл білімі институтының тындырған ісі қандай?

–  Әдетте,  бұл  саладағы  олқылықтарды  сөз  еткенде,  сын  Тіл  білімі 

институтының атына да айтылып жүр. Бірақ ол  бір кезде ғұлама ғалым әл-

Фарабидің тіл туралы ғылымды бірінші орынға қойса, бүгінде ғылымдардың 

арасында соңғы орынды иемденіп, сан жағынан тілші-ғалымдардың Ғылым 

академиясындағы  барлық  ғалымдардың  бір-ақ  процентін  құрайтынын 

білмеушіліктен  туған  пікір  болса  керек.  Сондай-ақ,  Тіл  білімі  институты 

тілдердің  практикалық  қолданылуы  бағытындағы  жұмыстармен    ғана 

емес,  негізінен  тілдің  фундаментальдық  ғылыми  проблемаларымен 

шұғылданатынын да ұмытпайық.

Ал  енді  тындырған  іске  тоқталсақ,  ортақ  іс  үшін  Институт 

қызметкерлерінің  аянып  қалған  жері  жоқ.  Тек  биылғы  жылдың  өзінде 

баспаға жиырмаға жуық еңбек тапсыруды жоспарлаған едік, ол ойдағыдай 

орындалуда. Солардың бірі таяуда жарық көрген қазақ тілінің орфографиялық 

сөздігінің толықтырылған үшінші басылымы.

Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігін жазған ғалым Қазақ ССР 

Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Жақында қоғамдық ғылымдар 

терминдері сөздігінің 2 томдығы жасалып баспаға тапсырылды.

Алайда мұның бәрі тіл экологиясын қорғауға қосылған тамшыдай 

ғана  үлес.  Жалпы  тіл  экологиясын  қалпына  келтіруге  бүкіл  халық 

болып  атсалыспасақ  болмайды.  Сол  үшін  Қазақстан  Компартиясы 

Орталық  Комитеті  мен  Қазақ  ССР  Министрлер  Советінің  қос 

қаулысында  көрсетілген  міндеттерді  басшылыққа  ала  отырып,  Тіл 

37

білімі  институтының  жанынан  республикалық  «Ана  тілі»  қоғамын 

құруды  қолға  алдық.  Оның  арнайы  статусы  белгіленіп,  өз  Уставы  мен 

программасы жасалды. Қоғамның «Қазақ тілі» атты өз журналы болуы 

керек. Сондай-ақ Тіл білімі институты жанынан ашылған «Желмая» атты 

ғылыми-өндірістік  кооператив  астана  мекемелері  мен  ұйымдарының 

жиын  мәжілістеріндегі  сөздерді  синхронды  түрде  қолма-қол  аударуға, 

тілдерді оқып-үйрену жұмыстарын жақсартуға көмектесуді мақсат етеді.

Меніңше, тілші-ғалымдардың орынды ұсыныс-тілегі тиісті органдар 

мен республика басшылығы тарапынан қолдау табуға тиіс. Өйткені, бұл 

– бүгінгі өмір талабы.

– Әбдуәли Туғанбайұлы, біздің осыған дейінгі әңгімемізде қазақ тілінің 

бүгінгі  халі  мен  ертеңгі  болашағы  туралы  сөз  болды.  Біз  өз  тілімізде 

Ленин мұраларын оқыдық, энциклопедия шығардық. Қазақстанның бес 

томдық тарихын жасадық. Бұны бір деңіз.

Ал  екіншіден,  қазақ  тілі  оның  тұтынушы  халқымен  бірге  талай 

қиын  тарихи  ауыртпалықты  бастан  өткерген.  Соның  нәтижесінде, 

өзінің  туған  топырағының  қоғамдық  өмірінде  тілдің  әлеуметтік 

қызметінің бестен біріне ғана ие болды, яғни қолдану аясы тар деген 

сөз. Мен бұл арада қазақ тілінің орыс тілімен қатар 20-шы жылдары 

ресми  іс-қағаздарында  халыққа  білім  беру  мен  өндіріс  салаларында 

кеңінен қолданылғанын еске алып отырмын (1923 жылғы декрет).

Соңғы  жылдары  қазақ  жұртының  бірқатары  ұлт  және  ұлыс 

тілдерінің даму заңдарына қарап, өз ана тілінің де болашағына сенуден 

қалғандай...

Міне, осындай екі түрлі сипаты бар ұлт тіліне Қазақстан сияқты 

көпұлтты республикада мемлекеттік тіл статусын беруге болар ма еді? 

Егер болса, жергілікті тұрғын халықтың тіліне берілген артықшылық 

бауырлас басқа ұлт тілдерінің дамуына кері әсер етпес пе екен?

–  Сұрағың  өте  ауқымды  екен.  Алдымен  «мемлекетік  тіл»  туралы 

мәселенің басын ашып алайық. Өйткені мемлекеттік тіл дегенде елдің 

бәрінің есіне келетіні ұлт көсеміміз В. И. Лениннің ертеректе патшалық 

Россияның  реакцияшыл,  шовинистік  саясатшылдарына  қарсы  айтқан 

«бір де бір ұлтқа, бір де бір тілге артықшылық болмасын» деген пікірі. 

Бұл контексте әңгіме орыс тілі жайында болды.

Ал ұлт тілдеріне келсек, қазірдің өзінде одақтас республикалардың 

жетеуінде  (Грузия,  Армения,  Әзербайжан,  Эстония,  Латвия,  Литва, 

Молдавия)  ұлт  тілі  мемлекеттік  тіл  ретінде  танылып  отыр.  Бұл 

білместіктен, я болмаса, ұлттық ерекшеліктен туған, не демографиялық