-тақырып. Атқарушы билік органдары

ҚР Президентінің атқарушы билік саласындағы өкілеттіктері.

ҚР Үкіметі.

ҚР атқарушы билігінің орталық басқару органдарының ұйымдық-құқықтық мәртебесі.

ҚР Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін ҚР Мемлекеттік органдары.
Қазакстан Республикасының Үкіметі-Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың кызметіне басшылық жасайтын орган. Оның құқықтық мәртебесінің негіздері Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген.

Үкіметтің құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызметінің тәртібі Республика Конституциясына сәйкес «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Қазақстан Республикасының, Конституциялық заңымен белгіленеді.

Үкімет Республика Конституциясының, аталған Конституциялық заңның, Республиканың заңдары мен өзге де нормативтік актілерінің негізінде және оларды орындау үшін іс-қимыл жасайды.

Үкіметті Республика Президенті Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген төрттік шен құрады.

Республиканың Премьер-Министрі өзі тағайындалғаннан кейін он күн мерзімде Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді.

Қазакстан Республикасы Үкіметінің құрылымын министрліктер және өзге де орталық атқарушы органдар кұрайды.

Қазақстан Үкіметі — алқалы орган. Оның құрамына Үкімет мүшелері — Республиканың Премьер-министрі, оның орынбасарлары, Министрлер және Республиканың өзге де лауазымды адамдары кіреді.

Республика Үкіметінің мүшесі Қазақстан халқына және Президентіне Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық занда белгіленген мазмұнда ант береді.

Республиканың Премьер-Министрін Қазақстан Республикасының Президенті Парламенттің келісімімен қызметке тағайындайды. Үкіметтің басқа мүшелерін де Президент тағайыңдайды.

Премьер-Министрге ерекше мәртебе берілген. Ол Республика Президентіне Үкімет құрамына кірмейтін Министрліктерді, орталық атқарушы органдарда құру, қайта құру және тарату туралы, министр қызметіне тағайындау үшін кандидаттар жөнінде, министрді қызметтен босату туралы ұсыныстар енгізеді; Үкіметтің қызметін ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жұмысы үшін дербес жауап береді. Үкіметтің негізгі конституциялық өкілеттіктеріне:

1) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі баптарын әзірлеу және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастыру;

-Парламентке Республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті ұсыну, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз ету;

2) Мәжіліске заң жобаларын енгізу және заңдардың орындалуын қамтамасыз ету;

3) Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастыру;

4) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлеу;

6) Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылык жасау;

7) Республиканың министрліктері, өзге де орталық, атқарушы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір бөлігінде жою немесе тоқтата тұру;

8) Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметін тағайындап, қызметтен босату;

9) Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрт мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындау;

10) Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен жүктелген өзге де қызметтерді орындау жатады.

Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Конституцияда және жоғарыда аталған Үкіметтуралы Конституциялық заңда белгіленген нысандарда Республика президентінің, аддында жауапты. Ал, Үкімет мүшелері өз құзыретінің шегінде өз бетінше шешім қабылдайды, Премьер-Министрдің алдында өздеріне бағынышты мемлекеттік органдардың жұмысы немесе өздеріне тапсырылған жұмыс аясы үшін дербес жауап береді.

Үкіметтің өз әкілеттіктерін жүзеге асыратын құқықтық нысандарына Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында міндеттікүші бар Үкіметтің қаулылары мен Премьер-Министрдін өкілдері жатады. Бұл қаулылар мен өкілдер Констатуцияға, зандарға, Республика Президентінің актілеріне кайшы кел-меугетиіс деген ұсыныстар енгізеді; Үкіметтін қызметін ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және онын жұмысы үшін дербес жауап береді. Үкіметтің негізгі конституциялық өкілеттіктеріне:

5) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қам-

тамасыз етудің негізгі бапттарын әзірлеу және олардың жүзеге

асырылуын ұйымдастыру;

6) Парламентке республикалық бюджетті және оның атқа-

рылуы туралы есепті ұсыну, бюджеттің атқарылуын қамтама-

сыз ету;

далуын қамтамасыз ету;

8) Мемлекетгік меншікті басқаруды ұйымдастыру;

9) Республиканың сырткы саясатын жүргізу жөнінде ша-

ралар әзірлеу;
10) министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де

орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне

басшылык жасау;

11) Республиканың министрліктері, өзге де орталық, атқару-

шы органдары актілерінің қолданылуын толық не бір бөлігінде

жою немесе тоқтата тұру;

12) Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдар-

дың басшыларын қызметін тағайындап, қызметтен босату;

13) Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөнін-

дегі есеп комитетінің төрт мүшесін бес жыл мерзімге қызмет-

ке тағайындау;

10) Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен

жүктелген өзге де қызметтерді орындау жатады.

Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Конституцияда және жоғарыда аталған Үкіметтуралы Конституциялық заңда белгіленген нысандарда Республика Президентінің, аддында жауапты. Ал, Үкімет мүшелері өз құзыретінің шегінде өз бетінше шешім кабылдайды, Премьер-Министрдің алдында өздеріне бағынышты мемлекеттік органдардың жұмысы немесе өздеріне тапсырылған жұмыс аясы үшін дербес жауап береді.

Үкіметтің өз өкілеттіктерін жүзеге асыратын құқықтық нысандарына Қазакстан Республикасының бүкіл аумағында міндеттікүші бар Үкіметтің қаулылары мен Премьер-Министрдің өкілдері жатады. қаулылар мен өкімдер Констатуцияға, зандарға, Республика Президентінің актілеріне кайшы емеугетиіс.

Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімін біткенше іс-қимыл жасайды. Бұдан кейін ол жаңадан сайланған және қызметке ресми кіріскен Республика Президентіне Үкімет мүшелері қол қойған жазбаша өтініш беру арқылы өкілеттігін доғарады.

Қазақстан Республикасының Конституциясында (70-бап) және Казакстан Республикасының Үкіметі туралы Конститу-циялық Занда Республика Үкіметінің, оның мүшелерінің өкілеттігі мерзімінен бұрын орындарынан түсу себептері мен тәртіптері қаралған.

Егер Үкімет және оның кез келген мүшесі өздеріне жүктелген міндеттерді одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп санайтын болса, онда олар Республика Президентіне өз орнынан түсуі туралы мәлімдеуге хақылы.

Конституциада (53-6., 7-тармақ., 61-6., 7-тармақ) көзделген жағдайларда Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіретін болса, Үкімет өзінің орнынан түсуі туралы Республика Президентіне мәлімдейді.

Орнынан түсуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені Республика Президенті он күн мерзімде қарайды. Орнынан түсуді қабылдау Үкіметтің не оның тиісті мүшесінің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Премьер-Министрдің, орнынан түсуін Президенттің кабылдауы немесе оны қызметінен босатуы бүкіл Үкіметтің өкілеттігі токталғанын білдіреді.

Республиканың Президенті өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға хақылы. Үкімет жүргізіп отырған саясатпен келіспейтін немесе оны жүргізбей отырған Үкімет мүшелері атқарып отырған қызметінен босатылуы тиіс.

Министрліктердің және өзге де орталык атқарушы органдардың басшылары болып табылатын Үкімет мүшелері:

1) тиісті мемлекеттік органдарға басшылықты жүзеге асырады;

2) өз құзыреті шенінде шешімдер қабылдауға дербес болады;

3) Республика Премьер-Министрінің алдында өздеріне ба-

ғынышты мемлекеттік органдардың жұмысы үшін дербес жауап береді;

4) тиісті мемлекеттік органдардың қарауыңдағы мемлекеттік

басқару саласындағы істің жайына және заңдар-

дың, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметі

актілерінің орындалуын қамтамасыз ету үшін жауап береді. Республика Конституциясының 37-бабының 6-тармақшасында көзделген ретте, яғни өз қызметі мәселелері жөнінде министр Парламент палаталарына есеп береді.

Атқарушы биліктің орталық (республикалық) органдарын олардьң қызметінің сипатына карай салалық құзыретті органдарға, салааралық құзыретті органдарға, бақылау және кадағалау органдарына, мемлекеттің арнайы немесе ерекше функцияларын іске асыратын мамандандырылған мемлекеттік органдарға бөлуге болады.

Қазіргі кезде төмеңдегі салалар бойынша республиканың орталық атқарушы органдары бар:

а) экономика салалары бойынша: Экономика; Мемлекетгік кіріс; Қаржы; Ауыл Шаруашылығы; Көлік және коммуника­ция; Энергетика, Индустрия және сауда; Табиғи ресурстар және айналадағы қоршаған ортаны корғау министрліктері; Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті колдау жөніндегі; Мемлекеттік сатып алу жөніндегі; Инвестициялау жөніндегі; Стратегиялық жоспарлау жөніндегі; Жер ресурстарын басқару жөніндегі; Статистика жөніндегі агенттіктер; Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия;

ә) әлеуметтік-мәдениет салалары бойынша: Мәдениет, ақпарат және қоғамдык келісім; Білім және ғылым; Еңбек жөне халыкты әлеуметтік қорғау министрліктері; Денсаулық сақтау ісі жөніндегі; Туризм және спорт жөніндегі; Көші-қон және демография жөніндегі агенттіктер; Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия;

б) әкімшілік-саяси қызмет бойынша: Сыртқы істер, Қорғаныс; Ішкі істер; Әділет министрліктері; Төтенше жағдайлар жөніндегі; Мемлекеттік кызмет істері жөніндегі; Мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі; Нашақорлыкка және есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі агенттіктер; Ұлттык қауіпсіздік комитет; Сыбайлас жемқорлыққа карсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия.

Қазақстан Республикасы министрліктерінің құрамында Үкімет құратын ведомстволар болады. Мысалы, Энергетика, индустрия және сауда министрлігінде Атом энергетикасы жөніндегі және Аэроғарыш комитеттері; Табиғи ресурстар және аиналадағы ортаны корғау министрлігінде; Орман, балық және аң шаруашылығы және Су ресурстары жөніндегі комитеттері.

Кейбір органдардың өкілеттіктері мемлекеттін бірнеше салаларына таратылады, мысалы, Қарулы Күштер, ІІМ, ҮҚҚ және басқа да министрліктер мен ведомстволарда да денсаулык сақтау мекемелері мен органдары бар. Олар арнайы және аймақтық қызмет көрсетеді, жергілікті басқару органдарының құрамына кіреді, сонымен бірге Денсаулык сақтау ісі жөніндегі агенттіктің емдеу ісін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулары мен өкімдерін орындап отырады.

Қазіргі кезде атқарушы биліктің орталық органдарын үйымдастыру мен қызмет аткаруының тәртібі «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» 1995 жылғы 18 желтоксандағы Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конститупиялық зан күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 1999 жылғы 6-мамырдағы Конституциялық заңмен, Республика Үкіметінің 1997 жылғы 13 наурыздағы №321 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Министрлігі (Мемлекеттік комитеті) туралы Үлгі Ережемен және әрбір министрлік, агенттік, комитет, комиссия туралы жеке ережелермен реттеледі.

Сонымен, Қазакстан Республикасында ұйымдык-құкықтық нысандарда қалыптасып қызмет атқарып жатқан мына төмендегідей орталық атқарушы органдар бар:

1) Қазақстан Республикасының министрліктері;

2) Қазакстан Республикасынының агенттіктері;

3) Қазақстан Республикасы министрліктерінің кұрылымдык бөлімшелері больш табылатын комитеттер (ведомстволар), департаменттер және баскармалар.

Орталық органдардың, әдетте, тәжірибеде тұрактанған үш буынды құрылымдары бар: басшылар, функционалдык бөлімшелер, қызмет көрсететін бөлімшелер.

1. Қазақстан Республикасының министрлігі мемлекеттік басқаруды тиісті саласына (аясына) басшылык жасауды, сондай-ақ заңдарда көрсетілген шектерде — салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Республиканын орталык аткарушы органы больш табылады.

Министрлікті Республика Премьер-Министрінің ұсынысы бойынша Республика Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Министрлерді де Республика Премьер-Министрінін ұсынуы бойынша Республика Президент қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Министр министрліктің жұмысына басшылык жасайды және министрлікке жүктелген міндеттердің орындалуына һәм оның өз функцияларын жүзеге асыруына жеке басымен жауап береді.

Министр лауазымы бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кіреді. Министрліктің құрылымы мен штат санының шеңберін Үкімет бекітеді.

Министрлікте министрдің орынбасарларының (вице-министрлердің), сондай-ак министрліктің басқа басшы кызметкерлерінің құрамында министр басшылық ететін (алқа төрағасы) алқа Конституциялық кеңесші орган кұрылады. Алканың сандык құрамын Үкімет, ал жеке адамдар құрамын Министр бекітеді. Алқаның шешімі министрдің бұйрығымен ресімделеді.

Министрлік өз құзыретінің мәселелері бойынша зандарда белгіленген тәртішіен Қазақстан Республикасының барлық аумағында міндетті күші бар бұйрықтар түрінде актілер шығарады.

Министрлік өзінің ұйымдық-құқықтық мәртебесі бойын­ша занды тұлға болып табылады. Мемлекеттік биліктің дербес органы ретінде мемлекеттік тілде өзінің аты жазылған мөрі мен мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ зандарға сәйкес банкілерде есеп-шоттары болады.

Министрліктің кызметін қаржыландыру тек кана мемлекеттік бюджеттен жүзеге асырылады.

Заң бойынша барлық министрліктер өзара тең болып табы­лады және біріне-бірі әкімшілік бағыныста болмайды, бірак олар өздерінің жұмыстарын үйлестіре алады, бірлесіп кызмет атқару немесе әртүрлі ведомстволардың іс-қимылын қажет ететін, мысалы, республикалық мақсатты бағдарламаларды іске асыру, қылмыспен күресу тағы баскалар жөніндегі мәселелерді шешу туралы шарттар мен келісімдер жасай алады.

2. Қазакстан Республикасының агенттігі Үкімет құрамына еңбейтін орталык атқарушы орган болып табылады. Агенттікті Республика Премьер-Министрінің ұсынысы бойынша Респуб­лика Президенті құрады, кайта ұйымдастырады және таратады.

Агенттік тиісті мемлекеттік басқару саласына (аясына) басшылықты, сондай-ақ заңдарда белгіленген шектерде салааралық үйлестіруді және өзге де арнайы және рұқсат беру міндеттерін жүзеге асырады.

Агенттіктердің және баска Үкімет құрамына кірмейтін ор­талык атқарушы органдардың басшыларын қызметке Үкімет тағайындайды және кызметтен босатады.

Агенттіктің құрылымын оның басшысы — төраға бекітеді. Әдетте, оның кұрылымы департаменттер мен басқармалардан тұрады.

Агенттік төрағасының жаңынан консультациялық-кеңесші орган — алқа құрылады. Оның сан және адам құрамын агенттіктің төрағасы бекітеді. Агентгіктің құқықтык актілері болып оның төрағасының бұйрықтары табылады.

Министрліктер мен өзге де орталық атқарушы органдар ту­ралы ережелерді, сондай-ақ олардың аумақтық органдарының және оларға ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік мекемелердің штат санының лимиттерін Республика Үкіметі бекітеді.

3. Қазакстан Республикасының Үлттық қауіпсіздік комитеті, стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі, мемлекеттік қызмет жөніндегі агенттіктер, Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комитет жөніндегі агенттіктер, Бағалы кағаздар жөніндегі ұлттық комиссия, сыбайлас жемкорлықка қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия, Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия (бұл комиссиянын төрайымы әрі Қазақстан Республикасының министрі) Қазақстан Республи­касы Президентіне тікелей бағынады.

4. Республиканың орталық атқарушы органының Комитеті тиісті орталық атқарушы органның ведомствосы болып табы­лады.

Ведомствоны тиісті орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен республика Үкіметі құрады, кайта ұйымдастырады және таратады. Ведомство Республиканың орталық атқарушы кұзыретінің шегінде арнайы атқару және бақылау-кадағалау міндеттерін, сондай-ак салааралық үйлестіруді немесе мемлекеттік баскарудың ішкі саласына (аясына) басшылық жасауды жүзеге асырады. Орталық атқарушы орган басшысының ұсынуы бойынша Республика Үкіметі ведомствоның басшысын кызметке тағайындайды және қызметтен босатады.

Ведомствоның құрылымын, құзыретін және баска мемлекеттік органдармен өзара іс-кимылының тәртібін Үкімет белгілейді.

ҚР Президентінің 1995 ж. 3 қазандағы Жарлығымен мемлекеттік орган ретінде ҚР Президентіне тікелей бағынатын арнайы әскери құрама болып құрылды.

ҚР 2002 ж. 4 шілдедегі Заңымен мемлекеттік органның құқықтық мәртебесі белгіленді.

ҚР Президентінің Күзет қызметі — ҚР-ның Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін, ҚР ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін күштерге жататын және осы Заңмен белгіленген құзірет шегінде күзетілетін адамдар мен объектілердің қауіпсізідігін қамтамасыз ету жөніндегі күзет іс-шараларын жүзеге асыратын арнаулы мемлекеттік орган.

Осы Занда ҚР Президентінің Күзет қызметі күзетуге жататын адамдар белгіленді:

ҚР Президенті;

ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы;

ҚР Парламенті Мәжілісінің Төрағасы;

ҚР Премьер-Министрі;

Республика Президентінің зайыбы (жүбайы) және Президентпен бірге тұратын басқа да отбасы мүшелері;

ҚР Тұңғыш Президенті;

ҚР Тұңғыш Президентінің онымен бірге тұратын отбасы мүшелері немесе оған еріп жүрушілер;

ҚР экс-президенті;

тізбесін ҚР Президенті бекітетін ҚР лауазымды адамдары;

қауіпсіздігі ҚР аумағында болуы кезеңінде шет мемлекеттердің, шет елдер парламенттері мен үкіметтерінің басшылары;

қауіпсіздігі ҚР аумағында болуы кезеңінде халықаралық ұйымдардың басшылары мен шет мемлекеттердің өзге де адамдары.

ҚР Президентінің Күзет қызметі күзететін объектілердің тізбесін. ҚР Президенті бекітеді.

ҚР Президентінің Күзет қызметінің негізгі міндеті толықтырылды: өз құзіретінің шегінде терроризммен күресті жүзеге асыру.