Банк бақылауының маңызы және оның негізгі түрлері

Бухгалтерлік есеп жүйесі банктің ұйымдастырылуының негізгі тірегі болып табылады. Бухгалтерлік есептің дамыған жүйесі банк үшін өте маңызды, өйткені ағымдағы шешімдерді қабылдау сәтінде, ол айтарлықтай шамада қаржылық ұйымдастыруға сүйенеді.

Есеп жүйесі дегеніміз, есеп мәліметтерін қаржылық ақпаратқа қайта өңдейтін, өзара байланысты элементтердің жиыны.

Есеп жүйесіне келесідей элементтер кіруі мүмкін:

- бухгалтерлік есеп бөлімшесі;

- жұмыс бөлімшелеріндегі есеп бөлімшелері;

- филиалдардағы есеп бөлімшелері;

- есеп мәліметтерін өңдеуші орталық;

- ішкі аудит бөлімшесі.

Банктердегі бэк-офистің құрамында бухгалтерлік есеп және есептілік Департаменті құрылады. Департаменттің негізгі міндеті -Банктегі бухгалтерлік есеп пен есептілік саласындағы бірыңғай әдістемелік саясатты қамтамасыз ету, банктің қызметі жөніндегі қаржылық және ішкі есептілікті құрастыру және оны банк басшыларына, Ұлттық банк пен басқа да мемлекеттік органдарға ұсыну.

Департамент өз қызметін, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарын, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативті актілерін басшылыққа ала отырып, Банк жарғысының ережелеріне, Банк басқармасының шешімдеріне, Банк басқармасы төрағасының бұйрықтары мен өкімдеріне сәйкес жүзеге асырады.

Оның құзырына кіретін мәселелер бойынша департаментінің барлық жарлықтарын банктің құрылымдық бөлімшелері мен барлық департаменттер міндетті түрде орындауы керек.

Бухгалтерлік есеп пен есептілік департаменті, операцияларды аналитикалық есепте бейнелеу мен жүзеге асыру бойынша өкіметтілік пен жауапкершілік-құқықтарын тікелей оның жүзеге асыратын банк бөлімшелеріне бере отырып, шоттар жоспары бойынша операциялардың синтетикалық есебіне жауапкершілікте болады.
Бақылау сұрақтары:

1. Банктегі бухгалтерлік есеп нені оқытып үйретеді?

2. Банктегі бухгалтерлік есебінің мәні, маңызы неде?

3. Банктегі бухгалтерлік есебінің объектілері, тәсілдері мен міндеттерін қалай түсінесіз?

4. Банктегі бухгалтерлік есебінің құрамдас бөліктері мен принціптерін анықтаңыз
Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

1. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру. Алматы: Экономика, 2007

2. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 28 февраля 2007 года N 234

3. Закон Республики Казахстан от 31 августа 1995 года № 2444 «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан» (с изменениями и дополнениями)

4. Закон Республики Казахстан от 30 Марта 1995г. № 2155 "О Национальном банке Республики Казахстан" с учетом изменений и дополнений

2 Тақырып. Екінші деңгейдегі банктердің бухгалтерлік есеп шоттар жүйесінің мазмұны. Банктегі аналитикалық және синтетикалық есебі

7. 
   ҚР екінші деңгейде банктерде қолданылатын бухгалтерлік есеп шоттар
   жоспарының мәні
   
8. 
   Бухгалтерлік есеп шоттар жіктемесі.
   
9. 
   Есеп саясаты және оның алатын орны
   

Барлық шаруашылық операциялар балансқа әсер етеді, оның оған әсер етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарастырылады. Яғни, әрбір жана операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр жолы қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив позициясында) өзгерістері шоттарда, яғғи екіжақты жазуда ескеріледі. Ол үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.

Әрбір шот келесідей нысанда болуы керек:

Сол жағы Оң жағы

Барлық баланстық позициялар инвентарлық шотқа кіргізіледі:

- активті шоттарда бастапқы қалдық дебетке кіргізіледі (яғни, баланстағыдай, сол жағына).

- пассивті шоттарда бастапқы қалдық кредитке жатқызылады (яғни, баланстағыдай, оң жағына).

Бастапқы баланстық шоттарға бөлінгеннен кейін және бастапқы корларды енгізгеннен кейін операцияларды жүргізуге болады. Сондықтан бухгалтерлік кітапта жазудың ережесі бар:

- түсімдер немесе көбеюлер басіапкы калдық бар жағында жүргізіледі;

- шығындар немесе қордың азаюы шоттың келесі жақ бетінде жүргізіледі.

Активті шоттарда қалдық дебет жағында болады, сондықтан:

- түсімдер дебетте жүргізіледі;

- шығындар кредитте жүргізіледі.

Пассивті шоттарда қалдық кредит жағында болады, сондықтан:

- түсімдер кредитінде жүргізіледі;

- шығындар дебетінде жүргізіледі.

Кредиттік мекемелер де басқа да кәсіпорындар сияқты ең аз дегенде туындайтын шығындарды жабу үшін табысқа жетуге

ұмтылу керек. Сондықтан дебиторлар несиелеуді пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Және керісінше, салымшылар өздерінің салымдары бойынша пайыз алады. Барлық шығындар және табыстар капиталдың азаюы немесе көбеюі болып табылады. Меншікті капиталдың өзгеруінің осындай жиі рәсімдерін тікелей меншікті капитал шоттарында жүргізу тиімдірек болар еді. Осы жағдайда капиталдың өзгеруін бухгалтерлік кітапқа жазу меншікті капитал шотындағы түсінбеушілікке әкелер еді. Сонымен қатар жекелеген табыстар мен шығындардың мөлшерін және маңызды динамикаларды бөлу мүмкін емес болар еді. Сондықтан табыстар мен шыгындар капиталдағы осыған ұқсас өзгерістер тіркелетін Бас кітаптың ерекше шотында жүргізіледі. Бұндай жағдайда, нәтижелік шоттың көмегімен кәсіпорынның жақсы қызметінің себебін зерттеуге және баға беруге болады.

Осылайша қорытынды шот меншікті капитал шотының аралық шоты болып табылады. Қорытынды шот тек капиталдағы өзгерістерді ғана есептейтіндіктен, олардың бастапқы қоры жоқ.

Қорытынды шоттағы өзгерістер осы меншікті капитал шоты жағында жасалады:

- табыстар табыстар шотының кредитінде капиталдың өсуі сияқты жүзеге асырылады;

— шығындар капиталдың азаюы сияқты шығындар шотының дебетінде жүзеге асырылады.

Қорытынды шот жылдық қорытынды жасағанда меншікті капитал шоты арқылы тікелей емес, қорытынды шоттың жиынтық шоты ретінде шығын және табыс шоты арқылы жүзеге асырылады. Табыс және шығыс шотын қалдыктаудан несиелік мекеменің жетістікке жеткендігі (табыс шығыннан артық) немесе залал шеккені (табыс шығыннан аз) анықталады. Қалдық қорытындыны көрсетеді және меншікті капитал шотында жүргізіледі. Бұндай жағдайда меншікті капитал шоты «демалыстағы» шот болып табылады.

Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің негізі - синтетикалық есепшоттардың бірыңғай жүйесі, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарын Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі болып табылады. Бұл құжат кәсіпорынның шаруашылық-қаржылық қызметінің бухгалтерлік шот жүйесінен ерекше. Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі банктер үшін бірыңғай есеп нысаны болуы банктің және оның фирмаларының қызметіне талдау жасауға мүмкіндік береді.

Шот жоспарының барлық шоттары 7 класқа бөлінеді:

Бухгалтерлік шоттар баланстық және баланстан тыс шоттар болып бөлінеді. Баланстық шоттарға бірінші кластан бесінші класқа дейінгілер кіреді - активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, табыстар, шығындар, ал алтыншы және жетінші класс шоттары баланстан тыс шоттарға жатады. Баланстық шоттар өз кезегінде екіге бөлінеді - актив және пассив. Актив шоттарға бірінші және бесінші класс шоттары жатады, пассивке - екінші, үшінші және төртінші класс шоттары жатады.

Актив шотта дебет бойынша түсімдер (кобеюлер), кредит бойынша – шығындар (азаюлар) ескеріледі. Пассив шотта керісінше.
2. Бухгалтерлік есеп шоттар жіктемесі.
Шоттар – Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ақпаратты сақтаудың негізгі бірлігі. Бухгалтерлік есеп шоттары топтастыруға және біріңғай банктік операциялар есебін жүргізуге арналған.

Бухгалтерлік есеп шоттары аналитикалық және синтетикалық болып бөлінеді. Синтетикалық шоттар экономикалық ресурстар мен операциялардың жалпылай көрсеткіштерін береді және ақшалай түрде жүргізіледі. Обьектілер есебінің анығырақ сипаттамасын аналитикалық шоттар береді., олар тек ғана ақшалай емес, сонымен қатар натуралды көрсеткіштері бар. Нақты синтетикалық шотың сальдосы барлық аналитикалық шоттардың сальдосының сомасына тең болуы керек. Аналлитикалық шоттардың негізгі көрсеткіштеріне дербес шоттар, карточкалар құжаттары, операциондық журналдар жатады.

Бухгалтерлік есеп шоттары өзінің тағайындалуы және құрылымы бойынша негізгі және реттеуші болып бөлінеді.Негізгі шоттар активті және пассивті болып бөлінеді. Коммерциялық банктердегі бухгалтерлік есеп шоттары тек ғана активті немесе тек ғана пассивті болады.

Банктік операциялардың шоттарда көрініс табуы, оның валютасынан емес, операцияның мазмұнына байлынысты. Банкпен жүргізілетін шетел валютасындағы операциялар банктің күн сайынғы бухгалтерлік балансында теңгеде көррсетілуі керек.Оны теңгеге ауыстыру үшін синтездік шоттар қолданылады:

1859. Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ ұстанымның) (активті).

Шоттың көрсетілімі: Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құнын сомасы баланстық шотында №2858 есепке алынуы тиіс.

Шоттың дебеті бойынша шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құның сомасы,оны сатып алғанда немесе алғанда жүргізіледі.

Шоттың кредиті бойынша шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құның сомасы сатқанда немесе жұмсағанда есептен шығарылады.

2859. Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа позицияның) (пассивті)

Шоттың көрсетілімі: Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құнын сомасы баланстық шотында №1859 есепке алынуы тиіс.

Шоттың кредиті бойынша шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құның сомасы сатқанда немесе жұмсағанда есептен шығарылады.

Шоттың дебеті бойынша шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құның сомасы,оны сатып алғанда немесе алғанда жүргізіледі.

Сонымен, жинақ баланстың бір шоттында есепке алынатын және бейнеленетін операциялар барлық қолданылатын валюталарды көрсетілуі керек.

Банкта брутто-балансының болуы реттеуші контрактивпі және контрпассивті шоттарда банктің қолданысндағы қаржылық активтердің нақты сомасы көрсетілмейді.Сондықтан,есептіліктің ақпараттық базасы ретінде брутто-балансының орнына,нетто-балансын қолданады.

Есеп саясатын қалыптастыру үшін банк бухгалтерлік есепті нақты бағытта жүргізу және ұйымдастыруда заңды және нормативті актілер шегіндегі, мемлекеттегі бухгалтерлік есепті реттеу нормативке жататын бірнеше әдістің біреуін таңдайды.

1. Бухгалтерлік есеп шоттар жіктемесін сипаттама беріңіз.

2. Есеп саясаты және оның алатын орны неде?

3. Банктегі бухгалтерлік баланс баптарының мазмүны мен қүрылымын сипаттама беріңіз

4. Басқару есебінің құрамдас бөліктері мен принціптерін анықтаңыз

5. Аналитикалық жэне синтетикалық есептердін материалдары не болады?

1. 
   Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру. Алматы: Экономика, 2007
   
2. 
   Екінші деңгейдегі банктердің және ипотекалық ұйымдардың Бас бухгалтерлік кітабын жасауға арналған Есепшоттары толық көрсетілген бухгалтерлік есептің үлгі есепшот жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2002 ж. 30 шілдедегі № 274 қаулысы (2008.24.10. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
   

7. 
   Банктік шотты ашу, жүргізу және жабу тәртібі.
   
8. 
   Төлем тапсырмасы және төлем талап тапсырмасымен есеп айырысу.
   
9. 
   Чекпен есеп айырысу - клиентерге чек кітапшасын беру есебі, тәртібі мен
   шарты.
   

1. 
   Ағымдағы шоттар
   
2. 
   Жинақ шоттар
   
3. 
   Корреспонденттік шоттар
   
4. 
   Карточкалық шоттар
   

Заңды тұлғалар банктерге шот ашу үшін келесі құжаттарды беруі тиіс:

1. 
   Шот ашу туралы өтініш
   
2. 
   Нотариалды куәләндірілген құрылтайшылық құжаттар
   
3. 
   Салық төлеуші куәлігі
   
4. 
   Нотариалды куәләндірілген 1,2-қол қоюға құқығы бар тұлғалардың және кәсіпорын мөр үлгісі қойылған карточка
   
5. 
   1,2-қол қоюға құқығы бар тұлғалардың жеке бастарын куәләндіретін құжаттың көшірмесі
   
6. 
   Мемлекеттік тіркеуден өткендігі туралы куәлік
   
7. 
   Банктік шоттар туралы немесе есеп айырысулық кассалық қызмет көрсету туралы келісім шарт
   

1. 
   Жеке басын куәләндіретін құжаттың көшірмесі
   
2. 
   Салық төлеушінің куәлігі
   
3. 
   Келісім шарт
   

Банктік шоттар тек қана клиенттің өтініші және талабы бойынша және келісімімен жүргізіледі.Бірақ кейбір жағдайларда клиенттердің шоттары олардың келісімінсіз де жүргізіледі.Мысалы, салық, кеден, сот органдарының қойған инкассалық жарлықтары клиенттердің келісімінсіз де төлемге алынады.

Клиенттердің шоттары бойынша шығын операциялары тоқтатылуы және клиент шоттарына қамау салынуы мүмкін.Бұндай жағдайлар және клиент шоттары бойынша операциялардың қалпына келтірілуі тиісті уәкілдігі бар органдардың жазбаша бекітілген түрдегі жарлықтары бойынша жүзеге асырылады.Банктік шоттар келесі жағдайларда жабылады:

1. 
   Клиенттердің өтініші бойынша
   
2. 
   Банктік шоттар немесе есеп айырысу кассалық қызметтер көрсету туралы келісім шарт мерзімі біткен уақытта
   
3. 
   Егер де заңды тұлғалардың шоттары бойынша 1 жылдың ішінде қозғалыс болмаса
   
4. 
   Егер де жеке тұлғалардың шоттары бойынша 3 жылдың ішінде қозғалыс болмаса
   
5. 
   Заңды тұлғалар банкротқа ұшырағанда және қайта құрылғанда
   
6. 
   ҚР-сы заңды және нормативті актілерінің талаптарына қайшы келмейтін барлық жағдайларда
   

Заңды тұлғаларға және заңды тұлға ретіндегі емес жеке кәсіпкерлерге шоттар жабылғаннан кейін банктер салық органдарына шоттардың жабылғаны туралы 10 күн ішінде хабардар етуі тиіс.

Төлем құжаты ақша жөнелтушінің қызмет көрсетуші банкке, тапсырмада көрсетілген соманы, оның ақшасын бенефициар есебіне аудару туралы берген тапсырмасы. Аударымды жүзеге асыру үшін жөнелтуші өзіне қызмет көрсетуші банкке бекітілген үлгідегі төлем тапсырмасьш ұсынады (6-қосымша). Төлем қүжатында міндетті түрде келесі деректемелер (реквизиттер) көрсетілуі тиіс:

- құжаттың аты;

- оны жазу күні, айы, жылы, құжат нөмірі. Күн - санмен, ай — сөзбен, жыл — санмен көрсетіледі;

- ақша жөнелтуші заңды тұлғаның ұйымдастыру-құқылық нысанын қоса, толық атауы, дербес сәйкестендірілген коды;

- ақша жөнелтуші банктің ұйымдастыру-құқылық нысанын қоса, толық атауы, дербес сәйкестендірілген коды;

- төлем мәні, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік-құқықтық актілерімен бекітілген кодтық белгіленуі;

- бенефициар-банктің ұйымдық құқықтық нысаны көрсетілген толық атауы, оның банктік сәйкестендіру коды.

- төлем мақсаты сол сияқты Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген кодтық белгіленуі;

- санмен және сөзбен корсетілетін толем сомасы;

- салық төлеуші бенефициар мен ақша жөнелтушінің тіркеу нөмірі.

«Төлем мақсаты» бөлігінде ақша жөнелтуші аударым жүзеге асырылатын құжат атын, нөмірін және күнін, сондай-ақ «Код — төлем мақсаты » бөлігінде — төлемнің кодтык белгіленуін көрсетуге міндетті.

Төлем құжаттарын электронды түрдеде, сол сияқты қағаз тасы-малдауыштарымен де ұсынуға болады. қағаз тасымалдауыштарында оларды қайтару немесе орындалуын тоқтату жөніндегі кез-келген түзетулерді жүргізуге болмайды. Алушы-банк немесе бенефициар-банк талаптарға сәйкес келмейтін нысанда толтырылған және ұсынылған төлем құжаттарын акцептеуден бас тартуға болады құқылы.

Ақша аударымы резидент емес бенефициар есебіне жүргізілсе (ақша жөнелтуші банк болған жағдайдан тыс), өзіне қызмет көрсетуші банкке бекітілген үлгіде шетел валютасында акша аударымына өтінішті (7-косымша) ұсынады. Мұндай өтініш ақша жөнелтушінің алушы банкке акша аударымы туралы берген төлем кұжаты болып табылады.

Алушы-банк ақша аударымына жазылған төлем тапсырмасын немесе өтінішті оның жазылған күнін көрсете отырып, он күнтізбелік күн ішінде қабылдайды.

Ол Қазакстан Республикасы заңдылығына сәйкес, төлем тапсырмасы мен аударымға өтініштен тыс төлем негізін дәлелдейтін басқа да құжаттарды талап етуге құқылы. Ақша жөнелтуші қызмет көрсететін алушы банк келісімі бойынша төлем тапсырмасында немесе ақша аударымы өтінішінде валюталау күнін¹ көрсетеді.

Алушы-банк төлем тапсырмасын акцептеуі үшін, аталған төлем тапсырмасын орындауға жеткілікті ақша сомасы жөнелтушінің банктік шотында болуы тиіс. Қажетті ақша сомасымен камтамасыз ету ақша жөнелтуші қаржысының есебінен немесе келісімде көрсетілсе, алушы-банк заемы есебінен жүргізіледі.

Төлем құжатын алушы-банк келесі жағдайларда акцептейді:

— алушы-банк акцепт туралы жөнелтушіге хабар жіберсе немесе төлем тапсырмасын төлеу туралы хабарлау жолдаса;

— алушы-банк жөнелтушінің төлем тапсырмасы негізінде ақшаны шоттан алса (банктік шотты дебеттейді);

— төлем тапсырмасын алғаннан кейінгі үш жұмыс күні ішінде алушы-банк акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы хабарлама алмаса;

— Қазақстан Республикасының завдылығымен немесе алушы-банк пен жөнелтуші арасындағы келісімде көрсетілген жағдайларда.

Бенефициар банкте келесі жағдайлардың бірі орын алса, төлем кұжаттары акцептелген болып саналады:

— бенефициар банк акцепт туралы хабарламаны жәнелтушіге хабарласа;

- бенефициар банк бір кезекте алушы-банк болып саналып, жөнелтушінің төлем тапсырмасы негізінде ақшаны алса (банктік шотты дебеттесе);

- бенефициар банк бенефициардың банктік шотын несиелендіру арқылы бенефициарға ақша аударымын жасаса;

- бенефициар банктің үш жұмыс күні ішінде жөнелтуші акцепт туралы немесе акцептен бас тарту туралы хабарлауын алмаса;

- Қазақстан Республикасы заңдылығымен немесе бенефициар және бенефициар банк арасындағы келісімде қарастырылған басқа да жағдайларда.

Төлем құжатының акцепті, егер бұл жөнелтуші және алушы банк арасындағы келісімде қарастырылса, оны қабылдаған кезде жүргізілуі мүмкін.

Алушы-банк келесі жағдайларда төлем құжатының акцептінен бас тартуы мүмкін:

- егер жөнелтуші аударым үшін қажетті ақша сомасымен қамтамасыз ете алмаса;

- егер төлем тапсырмасында жалған белгілер болса, ол жөнелтуші және алушы-банк арасындағы келісімде белгіленбеген төлемдерден қорғау әрекетін бұзып жолданса;

- Қазақстан Республикасы аумағында қолма-қол емес төлем және ақша аударымдарын жүзеге асырудың төлем құжаттарын қолдану ережелері және біздің Республиканың бекітілген төлем тапсырмасын құру және ұсыну талаптары, жөнелтуші мен алушы-банк арасындағы келісімшарттарды жөнелтуші орындамаған жағдайда;

- Қазақстан Республикасының заңдылығы және келісім талаптары орындалмаған жағдайда.

Егер алушы-банк төлем құжатын акцептеуден бас тартса, онда төлем тапсырмасын алғаннан кейін үш жұмыс күні ішінде жөнелтушіге тиісті жазбаша немесе электронды хабарлама жолдауы тиіс. Ол үшін алушы-банк пен женелтуші арасында қарсылық туралы хабарламаны жөнелту тәртібі қарастырылады, бұл кезде хабарламаны жіберу күні акцептен бас тарту күні болып саналады.

Төлем құжатының акцепті мына жағдайларда жүзеге аспайды:

- жөнелтушінің банктік шоты тұтқындалған болса немесе Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңцылығына сәйкес оның банктік шоты бойынша шығын операциялары тоқтатылса;

- егер бенефициар банк алған төлем тапсырмасындағы көрсетілген деректемелер сәйкес болмаса.

Егер бенефициар емес алушы-банк жөнелтушінің банктік шотында аударым жасауға ақшалай қаржысы жеткілікті бола тұрып, төлем тапсырмасын орындамаса және алушы-банк өзінің акцептен бас тартатындығын уақытында хабарласа, егер бұл Қазақстан Республикасының заң актілерімен қаралмаса, онда араларында болған келісімге сәйкес жөнелтуші аударым сомасының мөлшерінен айып төлейді.

Мемлекеттің заң актілеріне, алушы-банк және жөнелтуші арасындағы келісімге сәйкес, алушы банк төлем тапсырмасын акцептеуден негізсіз бас тартқандығы үшін жауапқа тартылады.

Акцептелген төлем құжаты бойынша төлем келесі тәртіппен жүргізіледі: жөнелтуші өзі мен алушы-банк арасында жасалған келісімге сәйкес, акцептелген төлем тапсырмасының сомасына алушы банкке төлем жүргізуге және санкцияланған төлем тапсырмасын іздестіру немесе орындауға байланысты шығындарды қалпына келтіруге міндетті. Бұл кезде жөнелтуші төлем тапсырмасын орындаған кезден бастап алушы банкте төлем жүргізу міндеттемесі пайда болады. Алушы банкке жөнелтуші төлемі алушы банк жөнелтуші шотын дебеттегенде жүргізіледі.

Төлем талап-тапсырмасын бенефициар бланкке жазып бенефициар банкіне немесе жөнелтуші банкке тізіліммен (реестр) бірге төрт данада ұсынады, егер төлем электронды жолмен жүзеге асырылса, екі данада (9-қосымша).

Бенефициар банк төлем талап-тапсырмасын қабылдай отырып, өзіне инкассалаушы банк міндеттемесін алады.

Инкассалаушы банк міндеттемесі төлем талап-тапсырмасын инкассаға¹ алумен байланысты, бенефициармен жасалған келісім немесе қолданыстағы заңдылық негізінде пайда болады. Бұл кезде инкассалаушы банк өзіне келесі міндеттемелерді қабылдайды:

- төлем талап-тапсырмасын төлемге немесе акцептке кезекті ұсыну;

- бенефициарға акцептен бас тарту немесе төлем туралы төлем талап-тапсырмасын қайтару туралы хабарлама жолдау;

- төлем талап-тапсырмасының орындалғандығы туралы бенефициарға хабарлау.

Тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып, инкассалаушы банк төлем талап-тапсырмасын алғаннан кейінгі келесі операциялық күннен кешіктірмей қызметтің орындалуын анықтайды. Инкассаға инициатордан инкассалаушы банктің төлем талап-тапсырмасын қабылдау инкассалаушы банктің операциялық күні ағымында жүргізіледі және оны инкассаға қабылдау кезінде тізілімнің барлық данасына күні және түсу уақыты қойылады. Ал жөнелтуші-банк аталған құжатта толем талап-тапсырмасын алған күні мен алу уақытын белгілейді.

Бенефициар банк барлық деректемелердің толтырылу дұрыстығын тексеріп, төлем талап-тапсырмасымен жөнелтуші банкке жолдайды, ал бір данасы банк белгісімен бенефициарға қайтарылады. Жөнелтуші-банк төлем талап-тапсырмасын алып, оларды тіркейді, барлық данасына алу күнін (жоғары, оң жақтан) қояды және акцепт үшін ақша жөнелтушісіне жолдайды.

¹ Инкассо - банк өз клиентінің тапсырысы бойынша және есеп айырысу құжаттары негізінде ақша аударушыдан оған тиесілі ақша сомасын алып, бұл соманы клиенттер есебіне аудару ісі жүргізілетін операция.

Бұл кезде ол жөнелтуші банкке түскен күннен бастап үш күн ішінде банкке төлем талап-тапсырмасын ұсынуға міндетті. Төлем талап-тапсырмасы тек жөнелтуші шотында ақша болган жағдайда ғана қабылданады.

Төлем талап-тапсырмасын толыктай немесе жартылай төлеуден бас тарту кезінде, төлеуші өз банкін осы үш күн ішінде хабардар етеді және төлем талап-тапсырмасын тиеу құжаттарымен және төлемнен бас тарту туралы хабарламамен бірге бенефициарға қайтарады.

Төлемге келісім білдірілген жағдайда аталған төлем талап-тапсырмасы акцептеледі. Жөнелтушінің төлем талап-тапсырмасының акцептеуді талап етпейтін төлем талап-тапсырмасынан басқалары соңғының аталған талаптарға сәйкес төлем жүргізуге келісімін білдіреді.

- арнайы - тек осы кісіге төлеңіз;

- ордерлік - осы кісіге немесе оның бұйрығы бойынша төлеңіз;

- ұсынушы - ұсынушыға төлеңіз.

Ордерлік чек — ұстаушыға индоссамент — жолдау жазу көмегімен басқа тұлғаға ақшаны алу құқығын ұсынуға мүмкіндік береді. Индоссаменттің 4 турі қарастырылады.

- банктік индоссамент. Чек ұстаушы чектің сыртына өз қолын қояды, оның нәтижесінде чек ұсынушы құжаты болып табылады және әрбір заңды иесі ол бойынша банктен ақша алады;

- атаулы индоссамент. Ұстаушы чек сыртына өз қолын қояды және чек бойынша ақша алу құқын алатын тұлға атын жазады;

- мақсатты индоссамент. Чек ұстаушы чек сыртында чекті басқа тұлғаға ұсыну мақсатын көрсетеді және чек бойынша ақша алу мүмкіндігін шектейді;

- айналымсыз индоссамент. Егер чекті ұстаушы чек төленбеген жағдайда арыз жасау мүмкіндігін болдырмауды немесе шектеуді қаласа, индоссамент мәтінінде «айналымсыз» деген сөзді қолданады.

Әр елде чек мазмұны бірыңғай. Занды құрамында мыналар белгіленеді:

- «чек» сөзі;

- анықталған соманы төлеу бойынша шартсыз міндеттемесі;

- банк¹ трассат;

- төлем орны;

- шығарылған орны және күні;

- трассант² қолы.