1.3 Мерзiмiнде орындалмаған салық мiндеттемесiн орындамағандығы үшiн қолданыдатын салықтық санкциялар
Қазақстан Республикасының қолданыстағы салық заңнамасына сәйкес салық берешегiн мерзiмiнде және толық өтемеген жағдайда, салық органдары салық төлеушiге мерзiмiнде орындалмаған мiндеттемесiн орындауды қамтамасыз ету, сондай-ақ, мәжбүрлеп өндiрiп алу тәсiлдерiн қолдануға құқылы. Салық төлеушiнiң белгiленген мерзiмде орындалмаған салық мiндеттемесiн орындау:
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң төленбеген сомасына өсiмпұл есептеу;
Банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру;
Салық төлеушiнiң салық берешегi есебiне мүлікке билiк етуiн шектеу тәсiлдерi болып табылады.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң мерзiмiнде төленбеген сомасына өсiмпұл. Мерзiмi өткен салық мiндеттемесiнiң сомасына есептелетiн мөлшер өсiмпұл болып танылады.
өсiмпұл сомасы салық берешегiн өтеу бойынша салық мiндеттемесiн мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық заңдарын бұзғаны үшiн жауаптылықтың өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледi және төленедi.
Өсiмпұлды есептеу салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдi төлеу мерзiмi күнінен кейiнгi күнінен бастап, өткен әрбiр күн үшiн жүргiзiледi. Бұл орайда өсiмпұл Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген қайта қаржыландыру ресми ставкасының 2 еселенген мөлшерiн қолдана отырып мына формулада есептеледi:
өсiмпұл сомасы = s * ( 2 * N / 365 күн) * d, мұнда
S – есептелген және мерзiмiнде төленбеген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер сомасының берешегi;
N – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген қайта қаржыландыру ресми ставкасы /процент есебiмен/;
d – төлемнiң мерзiмi өткер күндер саны.
өсiмпұл сомасы салық мiндеттемесiн мәжбүрлеп өндiрiп алу шараларына қарамастан есептелiп төленедi, яғни өсiмпұл сомасы бересi сомасын толық өтегенге дейiн есептеледi.
Мысалы: «АҚ кәсiпорынының салық мiндеттемесiн орындамау жөнiндегi бересi сомасы 100 000 теңге болды. Төлемдi төлеу мерзiмi басталған кезден бастап 30 күн өтiп кеткен. 30 күн үшiн өсiмпұл сомасы: 100 000 теңге * ( ( 2 * 7%) / 365 күн ) * 30 күн = 1 150,69 теңге болады.
Салық төлеушiлер бересi мен салық берешегi ұғымдарын шатыстырмағаны жөн. Салық берешегiне бересi сомасы, сондай-ақ өсiмпұл мен айыппұлдың төленбеген сомасы жатады.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң, айыппұлдардың сомаларын банк шоттарынан есептеп шығару кезектiлiгiн сақтамағаны үшiн, сондай-ақ салық төлеушiлердiң банк шоттары есебiнен шығарылған салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер сомаларын Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгiнiң қазынашылығы шотына аударуды кешiктiргенi ушiн банктерге немесе банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға өсiмпұл есептеледi.
Салық төлеушiнi банкрот деп таныған сот шешiмi қабылданғанда не оған қатысты мәжбүрлеп тарату туралы шешiм қабылданғанда, осындай шешiм күшiне енген күннен бастап, жиналған бересi сомасына өсiмпұл есептелмейдi.
Бересенiң жиналып қалуының бiрден-бiр себебi қызмет көрсететiн банктiң таратылуы болып табылған жағдайда, мәжбүрлеп таратылған банктердiң кредит берушiлерiне бересi сомаларын дер кезiнде өтемегенi үшiн өсiмпұл банктi мәжбүрлеп тарату туралы шешiм күшiне енген кезден бастап есептелмейдi.
Бересенi өтеу үшiн сот шешiмiмен акциялардың қосымша эмиссиясы шығарылғанда, акциялардың қосымша эмиссиясын шығару туралы сот шешiмi күшiне енгiзiлген кезден бастап оларды орналастыру аяқталғанға дейiн бересi сомасына өсiмпұл есептелмейдi.
Жеке тұлға хабар-ошарсыз кеттi деп тану туралы сот шешiмi күшiне енген кезден бастап, оның күшi жойылғанға дейiн бересi сомасына өсiмпұл есептелмейдi.
Салық төлеушiнiң банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру. Заңды тұлғаның және жеке кәсiпкердiң банк шоттары (корреспонденциялық шоттарды қоспағанда) бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде белгiленген тәртiппен:
салық төлеушi салық есептiлiгiн тапсыру мерзiмi аяқталғаннан кейiн он жұмыс күні iшiнде оны табыс етпеген;
белгiленген төлеу мерзiмi күнінен бастап отыз жұмыс күні өткеннен кейiн салық берешегiн өтемеген;
салық қызметi органының лауазымды адамдарының салық тексеруiн жүргiзу тәртiбiн бұзған жағдайлардан басқа реттерде, салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi салық тексеруiне, қарауына жол бермеген жағдайларда жүргiзiледi.
Банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру Салық кодексiнде белгiленген мерзiмдерде салық төлеушiге хабарлай отырып жүргiзiледi және салық берешегiн өтеу жөнiндегi операциялардан басқа, салық төлеушiнiң барлық шығыс операцияларына қолданылады.
Салық төлеушiнiң банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру туралы салық органының өкiмi өкiлеттi мемлекеттiк орган Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiмен бiрлесе отырып белгiлеген нысан бойынша шыҚарылады және банк немесе банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйым оны алған күннен бастап күшiне енедi.
Салық төлеушiнiң банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру туралы салық органының өкiмiн банктер немесе банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар сөзсiз орындауға тиiс.
Шығыс операцияларын тоқтата түру туралы өкiм шығарған салық органы банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру себебi жойылған күннен кейiнгi бiр жұмыс күнінен кешiктiрмей, банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру туралы өкiмнiң күшiн жояды.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң, салық тексеруi нәтижесi бойынша өсiмпұл мен айыппұлдардың есептелген сомасы туралы хабарламаға шағым жасалған жағдайда, банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру жүргiзiлмейдi.
Салық төлеушiнiң салық берешегi есебiне мүлікке билiк етуiн шектеу туралы шешiм шығару және мүлік тiзiмдемесiн жүргiзу тәртiбi. Қамтамасыз ету тәсiлдерiнiң бiрi – салық төлеушiнiң салық берешегi есебiне мүлікке билiк етуiн шектеу туралы шешiм шығару болып табылады. Бұл үшiн негiз – банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата түру туралы өкiм шығарған күннен басиап он жұмыс күні iшiнде өтелмеген салық берешегiнiң болуы болып табылады.
Бұл орайда салық төлеушiлер қаматамасыз етудiң бұл тәсiлiнiң қолданыстағы салық заңының нормаларына қатаң түрде сәйкес, яғни шығыс операцияларын тоқтата түру туралы өкiм шығарған күннен басиап он жұмыс күні өткен бойда қолданылатынын естерiнен шығармауы керек.
Салық төлеушiнiң бюджетпен есеп айырысуының жай-күйi туралы мағлұматтар ҚР БСАЖ (Қазақстан Республикасының Бiрлескен салық ақпарат жүйесi) деректерiнiң негiзiнде қалыптасады.
Мүлікке билiк етуiн шектеу туралы шешiмдi салық берешегi жинақталған Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi белгiлейтiн нысан бойынша салық берешегi жинақталған аудандық Салық комитетiнiң төрағасы (төрағасының орынбасары) шығарады. Шешiмде оның нөмiрi мен шығарылған күні, салық төлеушiнiң толық деректерi, атап айтқанда: тiркеу нөмiрi, заңды мекен-жайы, басшының аты-жөнi, салық инспекторының аты-жөнi, сондай-ақ салық берешегiнiң сомасы көрсетiледi.
Салық төлеушiнiң мүлікке билiк етуiн шектеу туралы шешiм меншiк құқығындағы немесе шаруалық жүргiзу құқығындағы (мүліктi шаруашылық жүргiзуге беру туралы шартта оны иелiктен айыруға тыйым салу көзделеген жағдайлардан басқа реттерде) мүлікке қатысты шығарылады. Салық төлеушiнiң қаржы лизингiне және (немесе) кепiлге берiлген мүлікiне билiк етуiн шектеу туралы шешiм шығарған кезде, салық органы осы мүлікке қатысты шешiм шығарған кезден бастап, оның күшi жойылғанға дейiн осы мүліктi алып қоюға және шарттың талаптарын өзгертуге тыйым салынады.
Мүлікке билiк етудi шектеу туралы шешiмдi салық органы салық төлеушiнiң жеке шотында бар салық берешегi сомасы туралы деректердiң негiзiнде қабылдайды. Мүлікке билiк етудi шектеу туралы шешiмнiң негiзiнде салық төлеушiге мүліктi иелену, пайдалану және оған билiк ету шарттарын бұзғаны үшiн жауаптылық туралы бұзғаны үшiн жауаптылық туралы ескертiле отырып, салық берешегi сомасына мүлік тiзiмдемесiнiң актiсiн жасау жүргiзiледi (Қосымша 1).
Шешiм шығарылғаннан кейiн шешiм алған адамның қолын қойдырып, лауазымы мен аты-жөнiн көрсете отырып салық төлеушiнiң лауазымды адамдарына (бiрiншi басшыға немесе бас бухгалтерге) тапсырылады.
Содан соң салық төлеушi салық инспекторына меншiк не шаруашылық жүргiзу құқығындағы негiзгi құралдар мен тауарлы-материалдық құндылықтардың толық тiзбесiн беруге мiндеттi. Негiзгi құралдар мен олардың құнының тiзбесi салық төлеушi салық органдарына ұсынатын декларациялармен және есептiлiктермен салыстырылады.
Мүлікке билiк етуiн шектеу туралы шешiм мен қолда бар негiзгi құралдар мен тауарлы-материалдық құндылықтар туралы мағлұматтар негiзiнде салық инспекторы тiзiмдеме актiсiн жасайды. Билiктi шектеуге ең өтiмдi, яғни рыноктағы басым тұтынушылардың аса көп сұранымымен пайдаланылатын мүлік жатады. Тәжiрибе мынаны көрсетедi: қазiргi кездк үйлер, ғимараттар мен автокөлiк құралдары тұтынушылардың басым сұранымына ие болып отыр. Сондықтан бұл активтер бiрiншi кезекте тiзiмделедi.
Тiзiмдеме актiсiнде мүлікке билiк етудi шектеу туралы шешiмнiң нөмiрi мен күні, сондай-ақ тiзiмдемелеуге жататын әрбiр объектiнiң толық сипаттамасы мiндеттi түрде көрсетiледi. Мүліктi тiзiмдемелеудi салық инспекторы салық төлеушiге, мүлік орналасқан жерге мiндеттi түрде барып жүргiзедi. Бұл мүліктi мүқият әрi егжай-тегжейлi зерттеу үшiн жүргiзiледi. Салық төлеушiнiң мүлікi республиканың басқа аумағында болған жағдай бұған жатпайды. Бұл ретте мүліктi билеудi шектеу туралы шешiмнiң көшiрмесi тiзiмдеме актiсiн жасау және осы мүлік орналасқан аймаңтарда меншiк құқығын тiркейтiн органдарда ауыртпалық (тыйым) салу үшiн Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiнiң салық комитетiнiң аймаңтық бөлiмшелерiне жiберiледi.
Тiзiмдеме актiсiн жасауға қатысатын адамдар, атап айтқанда, салық төлеушiнiң өкiлдерi (бiрiншi басшы немесе бас бухгалтер) және салық комитетi актiнiң әрбiр бетiне қолдарын қояды. Бұл орайды мынаны атап көрсету керек: үкiмет қаулысының талаптарына сәйкес салық кодексiн күшiне енгiзгенге дейiн тiзiмдеме актiсiн жасау кезiнде екi айғақтың қатысуы қажет болатын. үкiметтiң бұрын қолданылған қаулысы күшiн жойды және қазiргi кезде тiзiмдеме актiсiн жасауға айғақтардың қатысуы туралы норма қолданылмайды.
Тiзiмдеме актiсi жасалғаннан кейiн оның бiр данасы салық төлеушiге берiледi. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнiң 357-бабы бойынша салық төлеушiнiң лауазымды адамдарына билiк етуге шектеу қойылып, тiзiмделiнген мүліктi ысырап еткенi, иелiктен шығарғаны және тиiсiнше сақтамағаны үшiн қылмыстық жауапкершiлiк туралы (Қосымша 2).
Осы 2004 жылғы «_1__//қантарынан салық төлеушiнiң салық берешегiнiң есебiне билiк етуi шектелген мүлік тiзiмдемесiнiң актiде айтылған барлық негiзгi құралдарды салық органының мен салық төлеушiнiң лауазымды тұлғалары заттай түрде және менiң (бiздiң) қатысуыммен тексердi және тiзiмдемеге енгiзiлдi, осыған байланысты түгендеуге талабым жоқ.
Тiзiмдеме актiсiнде санамаланған негiзгi құралдар менiң (бiздiң) жауапты сақтауымда (-ызда).
Билiк етуi шектелген тiзiмдемеде келтiрiлген мүліктi шығындағаны, иелiктен шығарғаны немесе заңсыз бергенi үшiн ҚР қылмыстық кодексiнiң 357-бабы бойынша қылмыстық жаупкершiлiк туралы ескертiлдi (Қосымша 3).
Егер салық төлеушiнiң лауазымды адамы тiзiмдемеленген мүліктi заңсыз иелiктен шығарып, ысырап ететiн болса, онда бұл фактiлер бойынша материалдар құқық бұзушылыққа қатысты адамдарды қылмыстық жауапқа тарту үшiн құқық қорғау органдарына берiледi. Мұның мәнi мынада болып табылады: билiк етуге шектеу қойылған кез келген мүлік (оның iшiнде дайын өнiм) сатылмайды не тiптi салық берешегiн өтеу мақсатында өткiзiлмейдi. Бұл орайда билiк етуге шектеу қойылған мүліктi салық төлеушiнiң кәсiпкерлiк (шаруашылық) қызметiне пайдалануға рұқсат етiледi.
Мысалы: салық органы мүлікке билiк етудi шектеуге шығарылып және жолаушылар тасымалымен айналысатын кәсiпорнының автокөлiк құралдарына тiзiмдеме жасады. Бұл шара ианы жәйттi бiлдiредi: салық төлеушiге тiзiмдемеленген автокөлiк құралдарын иелiктен шығаруға және өткiзуге тыйым салынады, алайда оларды өзiнiң кәсiпкерлiк қызметiне пайдалануға, яғни жолаушылар тасымалымен одан әрi айналасуына рұқсат етiледi деген сөз.
Заң актiлерiмен мүлікке ауыртпалық салуды тiркеу талап етiлетiн жағдайларда салық комитетi меншiк құқығын тiркейтiн органдарға хат жолдайды. Жылжымайтын мүлікке тыйым салу үшiн «Жылжымайтын мүлік жөнiндегi орталықң РМК-ы мен Жер ресурстарын басқару жөнiндегi аумаңтық комитетiне; автокөлiк құралдарына тыйым салу үшiн – Iшкi Iстер Басқармасының Жол полициясы басқармасына хат жолдайды. Салық комитеттерi неғұрлым өтiмдi мүліктерге қайта тiзiмдеме, не берешек артқан жағдайларда қосымша тiзiмдеме жүргiзуге құқылы. Салық төлеушiлер сонымен бiрге мынаны естерiнде сақтаҚаны жөн: салық органдары тiзiмдемелеудiң күшiн iшiнара, яғни жекелеген мүлік бойынша жоюды жүргiзбейдi. Бұл тыйым салуды алып тастау салық барашагiн толық өтегеннен кейiн ғана мүмкiн болады. Бұл жағдайда салық комитетi салық берешегiн толық өтеуiмен байланысты мүлікке билiк етудi шектеу туралы шешiмнiң күшiн жоюға шешiм шығарады. Мынаны есте сақтау керек: банктерде немесе банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын басқа ұйымдарда төленген салық берешегiнiң сомасы салық төлеушiнiң жеке шотына тек 3-5 күн iшiнде ғана түседi. Осыған байланысты салық төлеушiлер төленген сомалар жеке шотқа түскенге дiйiнгi күндер үшiн өсiмпұлдың есептелген сомасын ескере отырып салық берешегiн төлеудi жүргiзуi керек.
Мүлікке билiк етудi шектеу туралы шешiмнiң күшiн жою салық төлеушi салық берешегiнiң барлық сомасын өтегеннен кейiн бiр жұмыс күнінен кешiктiрмей жүргiзiледi (Қосымша 4).
Мысалы: « кәсiпорны салық борышы сомасын, яғни негiзгi төлем сомасын төледi. Ал айыппұл сомасы төленбей қалды. Бұл жағдайда салық органы мүлікке билiк етудi шектеудiң күшiн жоюды жүргiзбейдi.
Салық төлеушiнiң төлемнiң бiр түрi бойынша артық төленген және басқа түрi бойынша берешегiнiң сомасы болған жағдайда, салық комитетi салық төлеушiнiң келiсiмiмен берешектiң сомасын басқа салықтардың артық есептелген сомалары есебiнен салықтың бiр түрi бойынша берешек сомасын өтеудi жүргiзедi.
2 ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЗlРГl ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫ МӘЖБҮРЛl ТҮРДЕ ӨНДlРlП АЛУ ТӘЖlРИБЕСlН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттiң салық саясаты және оның жүзеге асырылу нәтижелерi бойынша берешек
Салық төлеушi мен оны жинаушы салық төлеу процесiнде қарым-қатынасқа түседi. Бұл қарым-қатынас неғұрлым дұрыс, өзара тиiмдi әрi объективтi болса – соғұрлым салықтың жиналу деңгейi де жоғары болады. Бiрақ, үйдегi ойды базардағы нарық бұзатыны белгiлi. Сол себептi салықтың жалпы жиналу деңгейiне әсер ететiн объективтi де субъективтi жағдайлар бар: өндiрiс қарқынының төмендеуi, кәсiпорындар мен мекемелердiң арасындағы төлемаңылардағы дағдарыс, заңды бiлмеу немесе оның алдындағы жауапкершiлiктiң төмендеуi, салық жүйесi қызметкерлерiнiң жвлақысының аздығы және тағы да басқалар.
Әрине, мемлекет барынша көп кiрiс кiргiзуге тырысады. Кәсiпкер де солай. Ешкiм де ешқашан да өз еркiмен өз пайдасының бiр бөлiгiн бөлiп беруге құлшынбайды. Мiне сондықтан мемлекеттiң экономикалық саясатының бiр аясы – салық саясаты болып табылады. Салық салу аясында мемлекет экономикалық мәселелердi өзiнiң мiндеттерi және өзiн ұстау жөнiндегi мәселелердi ғана әзiрлеумен айналысып қоймай, сонымен қатар өте ауқымды әлеуметтiк және саясат түрғысындағы мәселелердi шешуге атсалысатын саясатты да жүргiзедi. Бұл жөнiнде Елбасымыз Н. Назарбаев экопомиканы дамыту үшiн “таяудағы жылдарда бiз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу күштi әлеуметтiк саясатқа аударамыз” деген болатын. Салық саясатының қағидалары мемлекеттiң жалпы экономикалық бағдарламасына негiзделедi және онымен өте тығыз байланысты болады. Экономикалық бағдарламаны әзiрлеу iсi салық саясатының алға қоятын талаптарын, оның принциптерiн ескере отырып жүзеге асырылады. Салық саясатының ықпал ету аясы өте ауқымды, оның реттейтiн қатынастары әралуан болғандықтан оны тек қаржылар аясына жатқызуға болады деген көзқарас дұрыс емес.
Өйткенi, салық саясаты талаптарымен реттелген кәсiпорын мен бюджет арасындағы қатынастар тек кәсiпорын мен азаматтың салықтық мiндеттемелерiн атқару сатысында ғана қаржылық қатынастарға айналады. Салықтық қатынастардың қаржылық қатынастардан айрықшалануы салық саясаты бойынша мемлекеттiң алдында түрған мiндеттердi талдау кезiнде көрiнiс табады. Салық саясатының негiзгi принциптерiн конституциялық деңгейде бекiту қажеттiлiгi салықтардың мемлекет өмiрiнде атқаратын рөлiне байланысты туындайды. Мемлекеттiң материалдық базасын қалыптастырудың өте маңызды әдiстерi және қоғамды басқару аппараты ретiнде салықтар мемлекет пен оның азаматтарының арасын байланыстыратын күрделi де елеулi буынға айналады. Сондықтан барлық мемлекеттерде, оның iшiнде өзiмiзде де салықтарды төлеу азаматтардың конституциялық мiндеттерi болып табылады.
Салықтардың мемлекет өмiрiндегi атқаратын рөлiнiң екiншi аспектiсi мемлекеттiң егемендiгiне қатысты болады. Осыған байланысты мемлекет егемендiгiнiң басты белгiсi салық егемендiгi деп айтсақ, оның дәлелдемесi ретiнде салықтық реттеудiң бiрыңғай дүниежүзiлiк жүйесiнiң әлi күнге дейiн жоқ екенiн атап көрсетуге тиiспiз. Салық егемендiгi жоғарыда айтып кеткенiмiздей басқа мемлекеттер шектей және қол суға алмайтын мемлекеттiң салық салу жөнiндегi құқығы.
Салық саясатының конституциялық сипаттағы аспектiлерi ғылыми – құқықтық түрғыдан мемлекеттiң салықтық юрисдикциясы деп тұжырымдалады. Мемлекеттiң салықтық юрисдикциясы тек осы мемлекеттiң экономикалық аумағында оның ресурстарын (еңбек, шикiзат, субъектiлiк және т.б.)пайдалану арқылы жасалған құнға ғана таралады және құқықтық мағынада осы құнға салық салу жөнiндегi құқықты бiлдiредi. Сонымен қатар, кейбiр мемлекеттердiң салықтық егемендiктерi қарама-қайшылықтарды да туындатады, яғни, салық төлеушiлер белгiленген мерзiм (бiр жыл iшiнде десек) iшiнде бiр объектi үшiн екi рет салық төлеулерi мүмкiн. Осы жәйттарды ескере отырып, дүниежүзiлiк практикада қосарлап салық салуды болдырмау принципi қолданылады немесе салықтың артық төленген мөлшерiн қайтару немесе жаңадан төлейтiн салықтар есебiне қосу әдiстерi жүргiзiледi.
“Ңосарлап салық салуды” болдырмау принципi салық салу аясында өзiне тиiстi орнын алғанымен, мемлекетте сол объектiге салықтың бiрнеше түрiн салуға жол берiлмейдi деп айта алмаймыз. Мемлекетiмiздiң салық жүйесiнде заң жүзiнде “қосарлап салық салу” жөнiнде былай делiнген: “қандай да болмасын объектiге салықтың бiр ғана түрiн және заңмен белгiленген мерзiмде бiр-ақ рет салуға болады”. Бұл жерде мемлекеттiң салықтық юрисдикциясының принциптiк сипаты айқындалған. Осы принцип салықтық юрисдикция мемлекет ауқымында шектеушi құрал болып табылады. Бiрақ салықтардың экономикалық мәнiн талдау кезiнде көрiнiс тапқан маңызды элемент – (салық салу элементi) салық төлемдерiнiң түсiм көзi. Бұл түсiм көзi салық төлеушiлердiң бәрiне тән меншiк болып табылады және осы меншiктерге салықтың ықпалы тигiзiледi.
Салық төлемдерiнiң түсiм көзi “қосарлап салық салу” принципiнiң ықпалына түспейдiндiктен осы принциптi мемлекеттiң салықтық юрисдикциясын шығару кезiнде айтарлықтай қолдана алмаймыз. Мемлекеттiң салықтық юрисдикциясын шектеу мәселесiн барлық жиынтық табыс, барлық салықтардың пайыздық ара-қатынасынан әзiрлеу арқылы шешуге болады.
Мемлекеттiң салық салу қүзiретiн шектеудiң тағы бiр қажеттiлiгi – мемлекет салықтық мiндеттемелердiң атқарылуын бақылай отырып коммерциялық құпияларды бiлiп, оларды өз пайдасына пайдалануына немесе төлеушiге жаңағ коммерциялық құпияны дұрыс сақтай алмаған жағдайда зиян-залал келтiруiне тосқауыл қою.
Салық жүйесiнiң құрамына мемлекетте алынатын барлық салықтар, салықтық қатынастар мен оларды реттейтiн құқықтық нормалар, салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқықтары мен мiндеттерi және т.б. кiредi. Салықтарды қоғам өмiрiнiң әртүрлi аяларын мемлекеттiк реттеудiң құралы ретiнде қарайтын тұжырымдама бар. Салық саясатының негiзгi мiндеттерiнде бiрiншi кезекте қандай да болмасын өндiрiс, сала, аумаң және т.б. дамытуға жағдай жасау қарастырылады.
Салық саясатының тағы бiр елеулi қыры - кеден саясатымен реттелетiн өзге мемлекеттермен арадағы қарым-қатынастарды жандандыру. Мемлекеттiң барлық қажет тауарларды өз аумағында өндiруге талпынуы iшкi экономиканың басқа елдерде өндiретiн ұқсас тауарлармен бәсекеге түсуiн түйықтауға әкелiп соғады, яғни, мемлекеттiң кеден саясаты экспортқа нысаланған. Салық саясаты мемлекеттiң экономикалық дамуымен тығыз байланысты. Дүниежүзiлiк практика бойынша салықтар, салық салу жөнiндегi заңдарды – статустарды жоғарғы өкiмет органдары қабылдайды. Бұл заңдар - статустарда салықтардың объектiсi, субъектiсi, есептеу, төлеу тәртiбi және мерзiмi және т.б. белгiленедi.
Ал салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерi жөнiндегi мәселелердi оларды реттеу құралы ретiнде пайдаланатын атқару-жарлық беру билiгi органдары айқындайды.
Салық саясатында мынадай маңызды мәселелердiң де көрiнiс табуы қажет:
салық төлеушiлердi жаңа салықтардың енгiзiлгенi жөнiнде мiндеттi түрде хабардар ету;
салықтарды төлеу-аудару жөнiндегi сауалдарға кеңес беру;
салық мiндеттемелерiн атқаруды ерiктi түрде атқару әдiстерiмен және салық санкцияларын пайдалану арқылы мәжбүр ету түрiнде төлетудi қамтамасыз ету.
Сонымен салық саясаты – мемлекет бюджетiнiң кiрiс бөлiгiн және қоғам өмiрi аяларының экономикалық өсуiн қамтамасыз ететiн, мемлекет белгiлеген салық режимi болып табылады.
Салық түрлерi бойынша 2005 жылдың 1 сәуiрiне берешек құрылымы мынандай болып түр:
Корпоративтық табыс салығы – 174377,0 мың теңге 16,0 %
Жеке табыс салығы - 61076,0 мың теңге 5,0 %
әлеуметтiк салық - 233502,0 мың теңге 21,0 %
Мүлік салығы - 42425,0 мың теңге 4,0 %
Жер салығы - 44834,0 мың теңге 4,0 %
Көлiк құралдары салығы - 7830,0 мың теңге 1,0 %
Ңосылған құн салығы - 480982,0 мың теңге 42,0 %
Басқалары - 79307,0 мың теңге 7,0 %.
Сурет 1. Салық түрлерi бойынша берешек құрылымы
Кесте 1
Негiзгi салық түрлерiнiң салыстырмалы (өсуi немесе төмендеуi)
Салық түрi
|
01.01.05 ж. бересi
|
01.04.05 ж. бересi
|
өзгеруi(+/-)
|
Корпоративтiк табыс салығы
|
171753,0
|
174377,0
|
+2624,0
|
Жеке табыс салығы
|
10742,0
|
61076,0
|
+50334,0
|
Жер салығы
|
10351,0
|
44834,0
|
+34483,0
|
әлеуметтiк салық
|
225106,0
|
233502,0
|
+8396,0
|
Мүлік салығы
|
44015,0
|
42425,0
|
-1590,0
|
Көлiк құралдары салығы
|
7997,0
|
7830,0
|
-167,0
|
Қосылған құн салығы
|
377476,0
|
480982,0
|
+103506,0
|
1 кестеден көрiнiп түрғандай, негiзгi салық түрлерi бойынша бересi сомасы iрi мекемелерге салық сомалары есептелгеннен кейiн өскен, мысалы:
1. Карданвал АҚ- 3209,0 мың теңге;
2. Қалалық аурухана МҰМ - 6684,0 мың теңге;
3. Базар ЖАҰ - 6146,0 мың теңге;
4. АБН ЛТД ЖШС - 21898,3 мың теңге;
5.ЮгСтройИндустрия ЖШС – 24381,2 мың теңге;
6. ЮжМаш ЖШС - 3220,9 мың теңге;
7. Витязь-1 АК - 12743,3 мың теңге;
8. №4 Автокомбинат - 636,8 мың теңге;
9.Жылу Энерго Орталық ЖШС – 18925,7 мың теңге.
Шымкент қаласы бойынша Салық комитетiнiң мәлiмдемесi бойынша ең iрi бересi сомалары келесi мекемлерде болып түр:
Южмаш ЖАҚ – бересi 2000 жылы пайда болған. қазiргi уақытта жалпы салық берешегi сомасы – 21757,9 мың теңге. Оның iшiнде:
негiзгi қарыз – 19045,4 мың теңге;
өсiмпұл сомасы – 2712,5 мың теңгенi құрайды.
Негiзгi айналысатын жұмысы – темiр кесетiн құралдарды өндiру. Дебиторлық берешегi 01.01.2005 жылға – 16442,2 мың теңге, кредиторлық берешегi – 28826,9 мың теңге. Мекеменiң негiзгi құралдары (активтерi) 258751,4 мың теңгенi құрайды. 2005 жылы 19098,5 мың теңге мөлшерiнде салық сомасы есептелген, оның 7288,0 мың теңгесi қана төленген. 2004 жылы есептелген салық сомасы 3540,1 иың теңгенi құраса, төленгенi 792,7 мың теңге болып түр. қазiргi таңда мекеме жұмыс iстемей тоқтап түр.
Асбоцемконструкция ААҚ – бересi 2000 жылы пайда болған. Қазіргi уақытта жалпы салық берешегi сомасы – 34860,0 мың теңге, оның iшiнде негiзгi қарызы – 22594,3 мың теңге. Негiзгi айналысатын жұмысы – асбестцементiнен бҰйымдар өндiру. Дебиторлық берешегi – 29080,0 мың теңгенi құраса, кредиторлық берешегi – 11590,0 мың теңге. 2005 жылы есептелген салық сомасы – 32105,5 мың теңге, оның 17028,9 мың теңгесi төленген. 2004 жылы есептелген салық сомасы 3568,3 мың теңгенi құрап, оның 2154,7 мың теңгесi төленген.
Электроаппарат АҚ – бересi 1999 жылы пайда болған және қазiргi уақытта мекеменiң салық берешегiнiң сомасы 11399,6 мың теңгенi құрап түр, оның iшiнде негiзгi қарызы – 6960,7 мың теңге.
Негiзгi атқаратын жұмысы – электр қуатын бөлетiн және бақылайтын аппараттарды өндiру. Дебиторлық берешек соамасы – 22364,3 мың теңге, кредиторлық берешегi – 28368,9 мың теңге. 2005 жылы 29502,4 мың теңге салық сомасы есептелiп, оның 30846,5 мың теңгесi төленген. 2004 жылы есептелген салық сомасы 4040,2 мың теңгенi құраса, төленген сомасы 11006,5 мың теңгенi құрады. Мекеме жұмыс iстеп түр.
Оңтүстiк Қазақстан Ашық Университетi – бересi 2000 жылы пайда болҚан. Қазіргi уақытта жалпы берешек сомасы 31262,3 мың тенгенi құрап түр, оның iшiнде негiзгi қарызы – 25415,8 мың теңге. Негiзгi iстейтiн жұмысы – бiлiм беру. 2005 жылы есептелген салық сомасы – 16964,3 мың теңге, төленгенi – 1687,9 мың теңге. 2004 жылы есептелген салық сомасы 4527,3 мың теңге болса, оның 212,8 иың теңгесi қана төленген.
2005 жылы облыс әлеуметтiк-экономикалық даму барысында айтарлықтай қол жеткiзiп отыр. Салық жинау болжаманың орындалмай қалған айлары болған емес. Облыстық аумағында 2004 жылы салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң болжамы 129,2 пайызға орындалған. Жоспарда болжанған 2145,1 млн. теңгенiң орнына 27271,9 млн. теңге қаржы түстi, яғни көзделгендегiден бюджетке 5045,2 млн. теңге артық қосылды. Жалпы 2003 жылмен салыстырғанда 1,5 есе артық түсiм қамтамасыз етiледi.
Осы жиналған соманық 14431,2 млн. теңгесi немесе 52,9 пайызы республика бюджетiне аударылды. Сонымен қатар республикадан облыс бюджетiне 7901,9 млн. теңге субвенция алынды. Облыс бойынша Шымкент қаласы ғана субвенция алмайды, қалған аудандар мен қалалар бюджетiне субвенция бөлiнедi.
Жергiлiктi бюджеттiң кiрiс бөлiгi салыстырғанда 12840,5 млн. теңге мен толығып 2003 жылмен салыстырғанда 4841,9 млн. теңгеге өсуi қамтылды.
Достарыңызбен бөлісу: |