Бастауыш сынып оқушыларын еңбекке тәрбиелеуді ұйымдастыру шаралары

Зерттеудің анықталған кезеңінде бастауыш сынып оқушыларында еңбекке деген көзқарастың қалыптасуының бастапқы деңгейін анықтау міндеті тұрды.

Зерттеу мақсаты: балалар еңбегінің негізгі түрлері бойынша балалардың еңбек тәрбиесінің деңгейін анықтау.

Тәжірибелік-іздестіру жұмыстары 3 кезеңнен тұрды:

1. Айқындаушы;

2. Қалыптастырушы;

3. Бақылау.

Бастауыш сынып оқушыларының еңбек тәрбиесі мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдағаннан кейін анықтау кезеңі жүргізілді.

1 кезең – анықтау экспериментін өткізу үшін белгілі бір жағдайлар жасалды: диагностикалық әдістеме таңдалды (әдістеме авторы В.И. Савченко), топтық бөлмеде, шешінетін бөлмеде балалардың еңбек дағдыларын қалыптастыру деңгейлерін анықтау критерийлері анықталды, балалардың еңбек тапсырмасын орындауына жағдай жасалды, яғни барлық материалдар (жабдықтар) балалардың қолы жететін жерде орналастырылды.

1. 
   Бала еңбегінің түрі-табиғаттағы еңбек.
   

-бала еңбек мақсатын қабылдайды, мұғалімнің ұсынысын ықыласпен қабылдайды;

-бала мұғалімнің ұсынысына келіседі, бірақ оған қосымша мотивация қажет («маған көмектес»);

-бала ойын жағдайынан тыс еңбек мақсатын қабылдамайды («өсімдіктерге қалай күтім жасау керектігін білмейді. Сіз оны үйреткіңіз келе ме?»).

2)өсімдіктерді суару, қопсыту, шаңнан тазартуды қажет ететін табиғат бұрышынан екі өсімдікті таңдап, неге ол осы өсімдіктерді таңдағанын түсіндіруге шақырады:

- еңбек тақырыбын анықтауда тәуелсіз, оның ерекшеліктерін оқшаулайды (тірі объектінің сигналдық белгілері: жер құрғақ, жапырақтардағы шаң және т. б.);

- еңбек пәні және оның еңбек үшін маңызды ерекшеліктері мұғалімнің көмегімен ерекшеленеді;

- еңбек тақырыбын оның ерекшеліктерімен ерекшелемейді (тіпті ересек адамның көмегімен).

3) балалар өсімдіктерді күтімнен кейін қандай болатынына жауап беруі керек:

- бала еңбек нәтижесін болжайды (гүлдер суарудан, қопсытудан кейін жақсы өседі);

- еңбек нәтижесін ересек адамның көмегімен анықтайды;

- ол тіпті ересек адамның көмегімен тапсырманы жеңе алмайды.

4) балаға еңбек әрекеттерінің реттілігі туралы айту және осындай реттіліктің қажеттілігін түсіндіру ұсынылады. Балаға өсімдіктерден шаңды кетіруге арналған еңбек әрекеттері бейнеленген суреттер жиынтығын беру қиын болған жағдайда және оларды дәйекті түрде таратуды ұсыныңыз:

- бала өз бетінше айтады, еңбек әрекеттерінің реттілігін түсіндіреді;

- суреттерді қажетті ретпен орналастырады және түсіндіреді;

- еңбек әрекеттерінің реттілігін жоспарлай алмайды.

5) балаға еңбек үшін қажетті жабдықты таңдап алуды ұсыну. Оны таңдау жағдайына қойыңыз:

- қажетті құралдармен және жабдықтармен бірге осы еңбек процесі үшін қажет емес заттарды салыңыз (мысалы, балықты трансплантациялауға арналған тор және т. б.):

- қажетті жабдықты өз бетінше таңдайды;

- ересек адамның кішігірім көмегі арқылы қажетті құралдарды таңдайды;

- тапсырмаларды орындай алмайды.

6) балаға өсімдіктерге қалай күтім жасайтынын көрсету ұсынылады: өсімдіктерді дұрыс суару, топырақты қопсыту, әртүрлі өсімдіктерден шаңды тазарту:

- барлық еңбек әрекеттері жеткілікті сапалы және өздігінен орындалады;

- жеке еңбек операциялары өздігінен жүзеге асырылады, бірақ сапасыз;

- еңбек әрекеттерін орындау сапасы мен нәтиженің сапасы төмен.

Балалардың көзқарасын талдай отырып, баланың қай топқа жататынын анықтаймыз:

Төмен - еңбек қызметінің тиімділігі төмен, нұсқаулар қажет, ересек адамға еңбек әрекеттерін орындауға тікелей көмек қажет.

Орташа-баланың еңбегі ересектердің кішкене көмегімен тиімді; баланың тәуелсіздікке деген ұмтылысы айқын.

Жоғары-бала өсімдіктерге күтім жасау бойынша жұмыста толығымен тәуелсіз. Еңбек нәтижелі.

2. 
   Балалар еңбегінің түрі-шаруашылық-тұрмыстық еңбек.
   

Қорытындысында: барлық паллеттер таза. Тапсырманы орындау кезінде мұғалім балалардың еңбек заттарын қалай бөлгеніне, қажетті жабдықты таңдағанына, еңбек әрекетін орындағанына және орындалған еңбек әрекеттерінің сапасына баға беретініне назар аударады.

Балалардың бояу құмыралары лас екендігі айтылады.

Ұжымдық еңбек әр бала белгілі бір еңбек әрекетін орындайды деп болжайды (біреуі жуылады, екіншісі жуылады, 3-ші сүртіледі, науаға қойылады және т.б.). Олар міндеттерді бөледі, балалар өздері келіседі.

Тапсырманы орындау кезінде мұғалім ұжымдық еңбек мақсатын қою, қатысушылар арасында жұмыс бөлу, бірлескен еңбектің әр қатысушысы үшін еңбек жабдықтарын бөлу, жұмыс орнын ұйымдастыру, жалпы қарқынмен жұмыс істеу және т. б. қабілеттеріне назар аударады.

Балалардың көзқарасын талдай отырып, баланың қай топқа жататынын анықтаймыз:

Төмен - бала жұмысқа дайын және қосылады, бірақ еңбек әрекеттері асығыс, сапасыз. Ұжымдық жұмыста «жақын жерде жұмыс істегенді» артық көреді.

Орташа - бала еңбек қызметіне ықыласпен қатысады және қосылады, еңбек әрекеттерін орындауда еңбекқорлықты көрсетеді. Ол еңбек қызметінің ұжымдық формаларына ерікті түрде қосылады, бірақ көмекші рөлін атқарады.

Жоғары-бала жұмыс істегенді ұнатады. Барлық іс-әрекеттерді шебер, сапалы орындайды. Балалардың еңбек қызметінің ұжымдық нысандарында ұйымдастырушы рөлін атқарады; жұмысты тілектестікпен бөледі, басқа балалармен өзара іс-қимыл жасайды.

3. 
   Бала еңбегінің түрі-қол еңбегі.
   

Мұғалім баланың алдына үстелге қар ұшқындарын жасау үлгілерінің 3 нұсқасын және қар ұшқындарды жасау әдісін нақты көрсететін сәйкес операциялық карталарды қояды.

Тапсырманы орындау кезінде жалпы еңбек және арнайы дағдылардың болуына, құрылыстың жалпыланған әдістерінің қалыптасуына, комбинаторлық дағдылардың дамуына, қызметтің репродуктивті немесе шығармашылық сипатына назар аударылады.

2)тәрбиеші баланың іс-әрекет мақсатын қаншалықты қабылдай алатындығын, материал мен құралдарды таңдауды, жұмыс орнын ұйымдастыруды, операциялық карталарды пайдалануды, өзін-өзі бақылау әрекеттерін меңгеруді, нәтижеге өз бетінше қол жеткізе алатындығын анықтайды.

Балалардың көзқарасын талдай отырып, баланың қай топқа жататынын анықтаймыз:

Төмен - еңбек процесінің барлық компоненттеріндегі дәрменсіздік; қызметтен бас тарту, дербестіктің төмендігі, ересек адамға тікелей көмек көрсету қажеттілігі; төмен сапалы еңбек нәтижесі.

Орташа-репродуктивті сипаттағы қызметтегі жоғары Тәуелсіздік. Нәтиженің сапасы жоғары, бірақ жаңалық элементтерінсіз немесе жақын трансфертсіз, шығармашылық жоспарды жүзеге асыру үшін жеткіліксіз комбинаторлық дағдылар мен тәуелсіздік (кеңестер, ересек адамды еңбек процесіне қосу қажет); жоспар ішінара жүзеге асырылады.

Жоғары-дамыған комбинаторлық дағдылар. Операциялық карталарды пайдалану, құрастырудың жалпыланған тәсілі; толық дербестік; жаңалық элементтері бар жоғары сапалы нәтиже.

Кіші сынып оқушыларда еңбексүйгіштікті тәрбиелеу бойынша практикалық жұмыс 18.01.2021-16.04.2021 жылдар аралығында Павлодар облысы, Ертіс ауданы, Қызылжар ЖОББМ-нің 3-сыныбында өтті.

Практикалық жұмыстың мақсаты -бастауыш сынып оқушыларында еңбекқорлықтың қалыптасу деңгейін анықтау, бастауыш сынып оқушыларында еңбекқорлықты қалыптастыруға және дамытуға бағытталған жобаларды іс жүзінде әзірлеу және қолдану.

Практикалық бөлімнің міндеттері:

1. 3-сынып оқушыларында еңбекқорлықтың қалыптасу деңгейін зерттеу;

2. кіші мектеп оқушыларында еңбекқорлықты тәрбиелеуге бағытталған жобалар құру.

Бастауыш сынып оқушыларында еңбекқорлықты қалыптастырудың шарттарының бірі -мұғалім оның жеке басының сапасы ретіндегі көрсеткіштерін білуі. Еңбексүйгіш кіші оқушының көрсеткіштері:

-әр түрлі қызмет түрлерінде жаңа білім, білік, дағдыларды игеруге ұмтылу;

-мақсатты анықтай білу, іс-әрекеттерді өз бетінше жоспарлау, оң нәтижелерге қол жеткізу;

-бастаманың, жауапкершіліктің, еңбекқорлықтың, дербестіктің, еңбектегі шығармашылықтың көрінісі;

-жүйелі еңбекке деген қажеттілік;

-басқалардың мүддесі үшін еңбек етуге деген ықылас;

-еңбек құралдарына, материалдарына, өнімдеріне ұқыпты қарау;

-еңбектің қоғамдық маңыздылығын түсіну.

Еңбекқорлықты қалыптастыру екі негізгі критерийді қамтиды:

-еңбек туралы білім деңгейі;

-еңбек белсенділігі деңгейі.

Еңбек туралы білімнің қалыптасуы оқушыларға кәсіптер әлемі, еңбек қажеттілігі туралы ұғымдардың болуымен сипатталады.

Еңбек туралы білімнің қалыптасу деңгейін анықтау үшін біз 1-қосымшада ұсынылған сауалнама әдістемесін қолдандық.

Барлық білім алушылар үш деңгей бойынша бөлінді:

а) жоғары – бастауыш сынып оқушысы еңбек, қолданыстағы кәсіптер туралы түсінікке ие, қандай да бір еңбек қызметіне тұрақты мүдделері бар, еңбек қажеттілігін түсінеді;

б) орта-бастауыш сынып оқушысы кәсіптер әлемі туралы түсінікке ие, бірақ оның еңбекке деген қызығушылығы мен уәждемесі жоқ;

в) төмен деңгей бастауыш сынып оқушыда еңбек қызметі туралы түсініктердің толық болмауымен сипатталады.

Алынған нәтижелерді біз 1-кестеде және 2-суретте ұсындық.

Кесте 1- Бастауыш мектеп оқушыларында еңбек туралы білімнің қалыптасу деңгейін анықтау бойынша диагностика нәтижелері

1-кестеге сәйкес біз диаграммада қарастырамы (сурет 2).

Сурет 2- Бастауыш сынып оқушыларының еңбек туралы білімінің қалыптасу деңгейі

Сонымен, балалар сауалнамасының жауаптарына талдау жасай отырып, біз балалардың көпшілігінде жұмыс істеу қажеттілігі туралы түсінік қалыптаспағанын, еңбекке деген тұрақты көзқарас, болашақ мамандықты таңдау мотиві немесе болашақ мамандық туралы саналы түсінік жоқ екенін көрдік.

Біз 2-қосымшада ұсынылған Г.А.Урунтаева әдістемесінің көмегімен бастауыш сынып оқушыларының еңбек белсенділігінің қалыптасу деңгейін зерттедік.

Барлық білім алушылар да үш деңгей бойынша бөлінді:

а) жоғары –тұрақты танымдық қызығушылық пен еңбекке бағдарлануды көрсетеді, жұмысты орындауға ынталы, сондай – ақ тапсырма бойынша салыстырмалы түрде ұзақ жұмыс істеу үшін өз күштерін жұмылдыра алады;

б) орташа –танымдық қызығушылық бар, бірақ тұрақсыз, бала нұсқау бойынша әрекет ететіндей, тапсырма бойынша жұмысты өздігінен бастайды, бірақ соңына дейін жеткізбейді;

в) төмен-оқушы еңбек әрекеттеріне бей-жай қарамайды, «отыруды» қалайды, табандылықты мүлдем көрсетпейді.

Алынған нәтижелерді біз 2-кестеде, 3-суретте көрсеттік.

2-кестеге сәйкес біз диаграмма ретінде көрсетеміз (сурет 3)

Сурет 3- Бастауыш сынып оқушыларының еңбек белсенділігінің деңгейі

Балаларға қосымша сұрақтар қойылды. Балалардың жауаптары бойынша, біз көптеген балаларды мектептегі еңбек әрекеттері қызықтырмайды, сонымен қатар үйдегі немқұрайлылық балалардың 10% -ында да көрінеді деген қорытындыға келдік.

Практикалық бөлімде біз Павлодар облысы, Ертіс ауданы, Қызылжар ЖОББМ-нің 3-сынып оқушыларына педагогикалық тәжірибелік іздестіру жұмыстарын жүргіздік. Жұмысқа 11оқушы қатысты.

Үш шартқа негізделген диагностикалық әдістеме:

1.Бала еңбегінің түрі-табиғаттағы еңбек.

2.Балалар еңбегінің түрі-шаруашылық-тұрмыстық еңбек.

3.Бала еңбегінің түрі-қол еңбегі.

Мәліметтерді кесте түрінде ұсынамыз.

Түсінікті болу үшін деректерді 4-суреттегі диаграмма түрінде ұсынамыз.

Түсінікті болу үшін біз деректерді 5-суреттегі диаграмма түрінде ұсынамыз.

5-суреттен эксперименттік топтың шаруашылық-тұрмыстық еңбегіне балалардың қарым-қатынасының қалыптасуы орташа деңгейде (50%) және төмен деңгейде (30% -40%) екендігі айқын көрінеді. Деректер деп бала қуана қабылдайды қосылады қызметін танытады талабы орындау үшін еңбек ету. Ол еңбек қызметінің ұжымдық формаларына ерікті түрде қосылады, бірақ көмекші рөлін атқарады.

Кесте 5- Балаларды еңбекке тәрбиелеуді ұйымдастыру деңгейі (қол еңбегі)

Түсінікті болу үшін деректерді 6-суреттегі диаграмма түрінде ұсынамыз.

-баланы дамытушы заттық кеңістік ортасын құру және табиғат бұрышындағы іс-әрекеттерді жүзеге асыру процесіне қосу;

-ата-аналармен еңбек тәрбиесін ұйымдастыруға бағытталған ынтымақтастықты жүзеге асыру.

Тәжірибелік-іздестіру жұмыстарының қалыптастырушы кезеңі аяқталғаннан кейін, бастауыш сынып оқушыларының еңбек тәрбиесін ұйымдастыру деңгейін анықтау үшін біз еңбек тәрбиесіне диагностика жүргіздік.

Сондай-ақ, тәжірибелік-іздестіру жұмысының айқындаушы кезеңіндегі сияқты, диагностикалық әдістеме үш шартқа негізделген:

1. Бала еңбегінің түрі-табиғаттағы еңбек.

2. Балалар еңбегінің түрі-шаруашылық-тұрмыстық еңбек.

3. Бала еңбегінің түрі-қол еңбегі.

Түсінікті болу үшін деректерді 7-суреттегі диаграмма түрінде ұсынамыз.

Түсінікті болу үшін 8-суреттегі диаграмма түрінде мәліметтерді ұсынамыз.

Кесте 8- Балаларды еңбекке тәрбиелеуді ұйымдастыру деңгейі (қол еңбегі)

Түсінікті болу үшін деректерді 9-суреттегі диаграмма түрінде ұсынамыз.

Барлық кестелердің нәтижелері бастауыш сынып оқушыларының еңбек тәрбиесін ұйымдастырудағы оң динамиканы айқын көрсетеді.

Осылайша, бастауыш сынып оқушыларының көпшілігінде еңбекке саналы көзқарас қалыптаспағаны анықталды. Мінез-құлықты бақылау және екі әдісті қолдана отырып диагноз қою кезеңінде кіші мектеп оқушылары еңбек іс-әрекетіне бей-жай қарамайтындығы және мамандықтар туралы, еңбек қажеттілігі туралы түсініктері жоқ екендігі анықталды. Кейбір балалар өздерінің күнделікті міндеттеріне өте немқұрайды қарайды, жеке заттарына қалай қарау керектігін білмейді, үстеліндегі тәртіпті сақтайды. Біз балалардың еңбек қызметінің мотивациялық-қажеттілік саласы әлсіз және олармен белгілі бір жұмыс жүргізу қажет деген қорытынды жасаймыз.

Дамып келе жатқан пәндік–кеңістіктік ортаны талдауға, күнтізбелік жоспарлауға, сондай-ақ балаларды еңбекке тәрбиелеуді ұйымдастырудың диагностикасына сүйене отырып, бастауыш сынып оқушыларын еңбекке тәрбиелеуді ұйымдастыруға көмектесетін психологиялық-педагогикалық жағдайлар жасалды. Тәжірибелік іздестіру жұмыстарының қалыптастырушы кезеңін өткізгеннен кейін бақылау кезеңі өткізілді, ол әзірленген педагогикалық жағдайлардың тиімділігін көрсетті. Дипломдық зерттеу барысында барлық мақсаттар мен міндеттер орындалды, гипотеза расталды. Мұның айқын дәлелі-бақылау кезеңінің нәтижелері, онда еңбек тәрбиесін ұйымдастыру көрсеткіштерінің жақсы жаққа өзгеруі байқалады.