1 ЕҢбек тәрбиесінің теориялық негіздері

Бастауыш сынып білім берудегі оң өзгерістер мұғалімге бастауыш сынып оқушыларын оқытудың формалары мен әдістерін таңдауда еркіндік береді.

Бірақ қазіргі таңда білім алуға емес, оқуға кететін уақыттың ұлғаю үрдісі заңдылық болып отыр. Тәрбиелік сипаттағы көптеген аспектілер, соның ішінде бүгінгі таңда ерекше өзекті болып табылатын еңбек тәрбиесі де назардан тыс қалмайды.

Еңбек сабақтары барысында қалыптасқан ерікті күш-жігер балалар іс-әрекетінің әртүрлі түрлерінде нәтижеге қол жеткізуге оң әсер етеді. Бұған дәлел – Р.С.Буре, Г.Н. Година, В.Г. Дормидор, Д.В. Сергеева және т. б. бастауыш сынып балаларды еңбекке тәрбиелеу саласындағы зерттеулер. Табыс, өз кезегінде, жеке тұлғаның дамуына жағымды әсер ететін іс-әрекетке деген қызығушылықты дамытуға ынталандыру болып табылады (А.В. Запорожец, Т.А. Репина және т. б.).

Бастауыш сынып балаларды тәрбиелеу мен оқытудың заманауи білім беру бағдарламалары бұл мәселелерге аз көңіл бөледі. Еңбекке тәрбиелеу бастауыш сынып сатысында толық көлемде жүзеге асырмайды. Мұндай жағдайда баланың өміріндегі жұмыс орны, еңбек тәрбиесі әдістемесі туралы мәселелерді талқылауға оралу өте маңызды.

Еңбек бастауыш сыныпта оқитын балалардың маңызды тәрбие құралы. Мектептегі балаларды тәрбиелеудің бүкіл процесі өздері үшін және ұжым үшін еңбектің пайдасы мен қажеттілігін түсінуді, үйренетін етіп ұйымдастырылуы мүмкін және ұйымдастырылуы керек. Жұмысқа сүйіспеншілікпен қарау, ондағы қуанышты көру, мүмкін адамның шығармашылығын, оның таланттарын көрсетудің өте маңызды шарты. Еңбек -әрқашан адам өмірі мен мәдениеті үшін негіз болды. Сондықтан тәрбие жұмысында еңбек негізгі элементтердің бірі болуы керек.

Балаларды тәрбиелеудегі еңбектің үлкен рөлін түсіне отырып, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский және т. б. бұл тақырыпты жиі қозғады, ол көптеген еңбектерінде балалардың жұмысына теориялық және әдіснамалық көзқарасты анықтады: «тәрбие тек ақыл-ойды дамытып қана қоймай, біліммен қаруландырып қана қоймай, сонымен бірге адамда ауыр еңбекке деген құштарлықты тудыруы керек, онсыз оның өмірі лайықты да, бақытты да бола алмайды».

Еңбек тәрбиесі, яғни балаларды өз бетінше жұмыс істеуге тарту және ересектердің еңбегін бақылау, оның адам өміріндегі маңыздылығын түсіндіру баланың жеке басының жан-жақты дамуында маңызды рөл атқарады.

Ұлы ұстаз В.А.Сухомлинский былай деп жазды: «еңбек біздің тәрбиеленушілеріміздің рухани өміріне енген кезде ұлы тәрбиеші болады, достық пен серіктестіктің қуанышын береді, қызығушылық пен дамытады, қиындықтарды жеңудің қызықты қуанышын тудырады, әлемдегі барлық жаңа және жаңа сұлулықты ашады, алғашқы азаматтық сезімді оятады – материалдық тауарларды жасаушы сезімі, онсыз адам өмірі мүмкін емес».

Н.К.Крупская балаларды еңбекке біріктіруге ерекше мән берді, бұл «балалардың бірлескен жұмысын ерекше бағалау керек – бұл ұжымдық еңбектің басталуы. Бұл ұжымдық жұмыста баланың ең жақсы күштері қолданылады».

Сонымен бірге ол мұғалімдерді балалардың мүмкіндіктерін, балалар жұмысының ерекшеліктерін, оның өзіндік ерекшелігін, ойынмен байланысын ескеруге шақырды.

Белгілі психолог П. П. Блонский «бастауыш сынып оқушылары еңбек пен ойын арасындағы шекараны сызу қиын, олардың арасында үлкен айырмашылық жоқ, өйткені еңбектің ең жоғары формасы – шығармашылық жұмыс, ойын сияқты, іс-әрекет процесін ләззат алу элементін қамтиды».

А.С.Макаренконың еңбектерінде балалардың еңбегін ұйымдастыру туралы ұсыныстар бар, оның мазмұны біртіндеп күрделене түседі, өзін-өзі ұйымдастыруға қойылатын талаптар деңгейі жоғарылайды, балалардың отбасындағы тұрақты еңбек міндеттері, олардың жалпы қамқорлыққа қатысуы қажеттілігі атап өтіледі.

Шетелдік педагогикада өткеннің ұлы ұстаздары еңбек қызметі мен моральдық дамудың өзара байланысын көрді: Я. А. Коменский, және Г.Песталоцци.

Тәрбие теориясына үлкен үлес қосушы -француз философы және әлеуметтанушысы Ш.Фурье «жасаған кішкентай балалардың ұжымдық еңбегін ұйымдастыру принциптері, балаларды тәрбиелеу процесінің нәзік психологиялық уәждері, оларды шағын қоғамдарда ұйымдастыру»-деген болатын.

Еңбек тәрбиесінің бастауы, әрине, бастауыш сыныпта, бала алғаш рет өз іс-әрекетіне деген қажеттілікті сезіне бастағанда, өз ниеттерін білдіріп, өз қалауы мен мүдделерінің субъектісі ретінде көрсете бастайды. Бұл қажеттілікті тәрбиелеу -балаларды еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттерінің бірі. Қоғам өзінің дамуының әр кезеңінде жас ұрпақты тәрбиелеудің әртүрлі міндеттерін шешеді, яғни ол адамның әртүрлі моральдық мұраттарына ие. Бір жылдары ұжымдастыруды, басқа жылдары патриотизмді тәрбиелеу маңызды болды. Қазіргі уақытта іскерлік сияқты қасиеттер өзекті бола бастады.

Жоғарыда айтылғандардың бәрі бүгінде еңбек тәрбиесі мәселесі өзекті екенін дәлелдейді.