1 ЕҢбек тәрбиесінің теориялық негіздері

«Еңбек тәрбиесі» ұғымының мәнін анықтау үшін біз ғылыми әдебиеттерге жүгіндік.

Еңбек тәрбиесінің маңызды ерекшеліктерін анықтау үшін «еңбек» ұғымының мағынасын қарастырамыз.

Л.Ф.Ильичевтің философиялық энциклопедиясында «еңбек» ұғымы «адамның, қоғамның тарихи қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғи және әлеуметтік күштерді қайта құру, дамыту мазмұны бар адамдардың мақсатты қызметі» деп түсіндіріледі.

Жаңа философиялық энциклопедияда «еңбек-бұл адамның табиғатпен алмасуы тұрғысынан қарастырылатын адамның іс-әрекеті-бұл жағдайда еңбек құралдарында адам табиғатқа әсер етеді және оны өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті заттарды жасау үшін пайдаланады».

С.И.Ожеговтың еңбек туралы сөздігі бұл «адамның ақыл-ой мен физикалық стрессті қажет ететін пайдалы және әлеуметтік пайдалы қызметі» дейді.

Еңбек ұғымдарын қорытындылай келе, бұл адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға және жағымды жеке қасиеттерді қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеті деп айта аламыз. Жеке тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту тек дұрыс тәрбиемен жүреді. Дұрыс тәрбие деген не екенін түсіну үшін әртүрлі анықтамалық әдебиеттерде «тәрбие» ұғымын қарастыру қажет.

С.И.Ожеговтың тәрбие туралы сөздігі бұл «отбасы, мектеп, қоршаған орта бойына сіңірген және қоғамдық өмірде көрінетін мінез-құлық дағдылары» деген түсінік береді.

Т.Ф.Ефремованың түсіндірме сөздігінде «білім беру-бұл балалардың психикалық және физикалық дамуына жүйелі әсер ету, қажетті мінез-құлық ережелерін енгізу арқылы олардың моральдық келбетін қалыптастыру».

Тәрбие туралы әлеуметтік педагогика сөздігінде бұл «жеке тұлғаның рухани физикалық дамуына жүйелі және мақсатты әсер ету процесі; арнайы ұйымдастырылған білім беру жүйесі жағдайында жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі».

Білім беру педагогикасының қазіргі заманғы сөздігінде «әлеуметтік, кең мағынада – қоғамның бүкіл әлеуметтік құрылымда қоғамдық институттар, ұйымдар, шіркеу, бұқаралық ақпарат құралдары мен мәдениет, отбасы және мектеп жүзеге асыратын жас ұрпақты өмірге дайындау функциясы» делінген. Бұл ұзаққа созылған қалыптасу процесі және жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттері жағдайында арнайы ұйымдастырылған тәрбие жүйесі.

Осы екі «еңбек» және «тәрбие» ұғымдарын бөлек қарастыра отырып, ғылыми әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, еңбек тәрбиесінің бірыңғай формуласын шығара аламыз.

Қазіргі еңбек тәрбиесі туралы педагогика сөздігінде бұл процестің ажырамас бөлігі делінген. «Жас ұрпақты тәрбиелеу, оқушылардың еңбекке адал, жауапты, шығармашылық көзқарасын, сондай-ақ жалпы еңбек мәдениетінің дағдыларын қалыптастыруға бағытталған педагогикалық әсер ету жүйесі»

Кәсіби сөздікте «еңбек тәрбиесі -бұл еңбекке саналы көзқарасты негізгі өмірлік қажеттілік ретінде, сондай-ақ еңбекте сәттілік, еңбекқорлық, адалдық сияқты қасиеттерді тәрбиелеу. Еңбек тәрбиесі оқушыларды белсенді еңбек қызметіне, мамандықты саналы түрде таңдауға, еңбекке шығармашылық қатынасты, техникалық ойлауды дамытуға арналған».

Еңбек тәрбиесі ұғымының мәнін аша отырып, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский сияқты ұлы адамдардың жас ұрпағын тәрбиелеудегі еңбектің үлкен рөлі туралы жұмыстардың маңыздылығын ескерусіз қалдыра алмаймыз.

В.А.Сухомлинский еңбек тәрбиесі туралы былай деп жазды: «еңбек қуанышы – күшті тәрбиелік күш. Балалық шақта бала осы асыл сезімді терең сезінуі керек. Халық үшін еңбек-бұл өмірлік қажеттілік қана емес, онсыз адамның ақыл-ойы жоқ, сонымен қатар рухани өмірдің көп қырлы көріністерінің саласы, адамның рухани байлығы. Еңбекте адами қатынастардың байлығы таралады. Егер бала осы қарым-қатынастың сұлулығын сезінбесе, еңбекке деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу мүмкін емес. Еңбек қызметінде адамдар өзін-өзі көрсетудің, жеке тұлғаны өзін-өзі растаудың маңызды құралы ретінде көреді. Қиындықсыз адам бос орынға айналады. Маңызды тәрбиелік міндет-әр оқушының жеке қадір-қасиеті, жеке мақтанышы еңбек жетістіктеріне негізделуі».

К.Д.Ушинскийдің еңбек тәрбиесі туралы ойлары өте терең. Ушинский еңбектердің материалдық жемістері адамның меншігі болып табылады; бірақ тек ішкі рухани өмір беретін еңбек күші адамның қадір-қасиетінің қайнар көзі болып табылады, сонымен бірге мораль мен бақыт.

К.Д.Ушинский былай деп жазды: «жеке еңбексіз адам алға қарай жүре алмайды, бір жерде тұра алмайды, бірақ кері қайтуы керек». Әрі қарай: «адамның денесі, жүрегі мен ақыл-ойы еңбекті қажет етеді, және бұл талап соншалықты қатал, егер қандай да бір себептермен адам өмірде өзінің жеке еңбегін таба алмаса, онда ол нақты жолды жоғалтады».

Бұл шын мәнінде интеллектуалды және физикалық жұмысқа бейімделмеген адам болашақ өмірінде шешім қабылдай алмайды деген ойға әкеледі. Ол өзінің барлық еңбек дағдыларын көрсете алатын мамандықты таңдау.

Бастауыш сынып оқушыларын жұмысқа тартуға Н.К.Крупская үлкен мән берді. Ол ерте жастан бастап балалар еңбегі оны дұрыс қолдану арқылы жас ұрпақтың адамгершілік және зияткерлік дамуының маңызды шарты бола алатындығын атап өтті.

Н.К.Крупская балаларды еңбекке біріктіруге ерекше мән берді, бұл «балалардың бірлескен жұмысын ерекше бағалау керек – бұл ұжымдық еңбектің басталуы. Бұл ұжымдық жұмыста баланың ең жақсы күштері қолданылады».

Сонымен бірге ол мұғалімдерді балалардың мүмкіндіктерін, балалар жұмысының ерекшеліктерін, оның өзіндік ерекшелігін, ойынмен байланысын ескеруге шақырды.

Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, көрнекті кеңес мұғалімі және жазушысы, сонымен қатар қатысушылардың өзара жауапкершілігі туындайтын ұжымдық балалар еңбегіне ерекше мән берді. «Бірлескен еңбек күші, ұжымдағы жұмыс, адамдардың еңбек көмегі және олардың тұрақты өзара еңбек тәуелділігі адамның бір-біріне деген дұрыс көзқарасын қалыптастыра алады-деп жазды. Бұл дұрыс көзқарас әр адамның өз күшін қоғамға беретіндігінде ғана емес, сонымен бірге ол басқалардан да талап етеді, өзімен бірге дармоидтің өмірін өткізгісі келмейтін нәрсені талап етеді».

А.С.Макаренконың еңбектерінде балалардың еңбегін ұйымдастыру туралы ұсыныстар бар, оның мазмұны біртіндеп күрделене түседі, өзін-өзі ұйымдастыруға қойылатын талаптар деңгейі жоғарылайды, балалардың отбасындағы тұрақты Еңбек міндеттері, олардың жалпы қамқорлыққа қатысуы қажеттілігі атап өтіледі.

А.С.Макаренко балалардың жұмысқа деген көзқарасы әртүрлі болуы мүмкін деп мойындады. Жалқау балалар деп аталады. Бұл жағдайда, ең алдымен, жалқаулықтың себебін анықтау керек. Кейде бұл баланың әлсіз физикалық жағдайы- деп жазды А.С.Макаренко, баланың жалқаулығы, дұрыс емес тәрбиенің арқасында дамиды, ата-анасы кішкентай кезінен бастап балада энергия өсірмейді, оны кедергілерді жеңуге үйретпейді, отбасылық өмірге қызығушылық танытпайды, еңбек әдеттері мен әдеттерін тәрбиелемейді. Балада жалқаулықтың пайда болу себептерін ашып, А.С.Макаренко оның жұмысқа деген қызығушылығын оятады. Бұл процесс баяу жүреді, бірақ тиісті табандылықпен нәтиже сөзсіз әсер етеді. Ол мұндай құбылысты балалар кез-келген жұмысты қабылдаған кезде мінез-құлық нормасынан қауіпті ауытқу деп санады, бірақ оны хоббисіз, қызығушылықсыз, ойсыз, қуанышсыз орындайды.

Шетелдік педагогикада өткеннің ұлы ұстаздары еңбек қызметі мен моральдық дамудың өзара байланысын көрді: Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци.

Ұлы ұстаз Я.А.Коменский өзінің «ана мектебі» атты еңбегінде адам дене мен жанның қалыптасуының басында өмір бойы қандай болу керек екенін көрсетуі керек.

Көрнекті швейцариялық демократ ағартушы И.Г.Песталоцци еңбек білімінің мектеп оқушыларын өз заманындағыдай біржақты дағдылармен және механикалық дағдылармен қаруландыруға дейін азайтылуына қатты наразылық білдірді. Оның пікірінше, халықтың балалары өздерінің бейімділігіне сәйкес оның барлық көлемінде шеберлік қабілеттерін дамытуы керек және бұл қабілеттер тиісті түрде, дамыған ақыл-ой, жалпы физикалық қабілеттер мен жоғары моральдық ұмтылыстармен нығайтылуы керек. И.Г.Песталоцци дұрыс ұйымдастырылған кәсіби дайындық жалпы біліммен тығыз байланысты және өзара әрекеттеседі және онымен бірге адам табиғатының барлық күштері мен қабілеттерінің дамуын қамтамасыз етуге арналған деп санайды. Еңбек тәрбиесі, И.Г.Песталоццидің пікірінше, кедей балаларды осындай біліммен, дағдылармен қаруландыруға, оларға болашақ өмір жағдайларына бейімделуге және мағыналы және өнімді жұмыс арқылы кедейліктен арылуға, «адам болуға» мүмкіндік беретін қасиеттерді сіңіруге арналған сөздің толық мағынасында».

Француз философы -ағартушысы Ж.Ж.Руссо адамның тәуелсіздігі оның жұмыс істейтіндігімен немесе болмауымен және тәрбиеде маңызды орын алатындығымен анықталатынына сенімді болды, ол оны тәрбиенің құралы мен мақсаты ретінде қарастырып, еңбекке бөлді.

Мектепке дейінгі тәрбие теориясына үлкен үлес қосқан -француз философы және әлеуметтанушысы Ш.Фурье жасаған кішкентай балалардың ұжымдық еңбегін ұйымдастыру принциптері, балаларды тәрбиелеу процесінің нәзік психологиялық уәждері, оларды шағын қоғамдарда ұйымдастыру.

Қазіргі заманғы ғалымдар С.М.Комарова, В.Г.Нечаева, Л.В.Русскова, Д.В.Сергеева және т. б. өткен педагогтардың көзқарастарына қайшы келмейді. Еңбек тәрбиесі, олар өмірдің алғашқы жылдарынан басталуы керек деп санайды, бірақ бұл міндет үлкен мектеп жасына дейінгі кезеңде ерекше өзекті болады, өйткені дәл осы жаста еңбекқорлықты, еңбекке деген оң көзқарасты тәрбиелеу, оның әлеуметтік маңыздылығын түсіну басты орынға айналады. Ересектерді шебер басқаратын мектеп жасына дейінгі баланың еңбек қызметі баланың ерік-жігерінің дамуына, оның ойлауына, сөйлеуіне, жадына, зейініне, қиялына айтарлықтай назар аударады. Үлкен мектеп жасына дейінгі балаларда еңбекқорлықты тәрбиелеу балаларды мектепке сәтті дайындауға, олардың бастапқы мүмкіндіктерін теңестіруге және қызметтің жаңа түріне оңай бейімделу қабілетін қалыптастыруға ықпал етеді.

Жоғарыда айтылғандардың бәрі еңбекке тәрбиелеу мәселесі мектеп жасындағы, тұлғаның әртүрлі қасиеттері мен дағдылары қалыптасып, дами бастаған кезде өзекті екенін растайды.