Дәріс №9-10. Атмосфералық ауа және оны қорғау. Атмосфералық ауаның ластануының себептері мен салдары

Атмосфераның жер бетіне ең жақын орналасқан қабаты тропосфера деп аталады. Бұл қабаттың қалыңдығы 9-10 км. Тропосферада жауын-шашынның барлық түрлері, бұлттар түзіледі.

Тропосферадан жоғары стратосфера қабаты орналасқан. Стратосферада атмосфералық озонның негізгі мөлшері шөгірленген. Озон күннің ультракүлгін сәулелерін жұтады, бұл құбылыс атмосфераның жылуына әкеледі.

Стратосфердан кейін мезосфера, одан кейін нақты шекарасы жоқ термосфера қабатты орналасады. Атмосфераның жерден ең үлкен қашықтықта орналасқан қабаты экзосфера деп атайды.

Атмосфераның химиялық құрамына келетін болсақ ол 400-600 км биіктікке дейін тұрақты болады, ал одан жоғары атмосфера құрамында гелий мөлшері көбейе бастайды.

Ауа құрамындағы оттегі өсімдіктер мен жануарлардың дем алуына қажет. Озон күннің ультракүлгін сәулелерінен қорғайды. Атмосфера құрамындағы көмірқышқыл газы күн радиациясын өткізіп, жердің инфрақызыл сәулелерін ұстап қалады.

Атмосфералық ауа Жерді абсолютті суық космостан қорғап күрделі қорғаныстық функцияны атқарады. Сонымен қатар атмосферада глобальды метеорологиялық процесстер жүріп, ауа райы және климат қалыптасады.

Атмосфераның ластануы

Қазіргі уақытта адамның атмосфераға тигізетін әсері өзекті мәселелердің бірі. Атмосфералық ауаны қорғау қоршаған табиғи ортаны саыуқтырудың негізгі жолы. Биосфераның басқа компоненттерінің ішінде ауаның орны ерекше. Өйткені адам тамақсыз бес тәулік, сусыз – бес күн шыдаса, ал ауасыз бес минут қана шыдай алады. Сондықтан ауаның нақты тазалық дәрежесі болуы керек, ал шектен ауытқулар денсаулық үшін қауіпті.

Атмосфераның ластануы дегеніміз адам денсаулығына, жануарлар мен өсімдіктерге, экожүйелерге теріс әсерін тигізетін оның құрамы мен қасиетінің өзгеруі.

Атмосфераны ластайтын заттарды келесі түрде жіктеуге болады:

- агрегаттық күйі бойынша (қатты, сұйық және газтәрізді);

- құрамы бойынша (күкіртті ангидрид, көміртек оксидтері, қорғасын қосылыстары);

- шығу тегі бойынша (табиғи және антропогенді).

Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаулардың атқылауына, тау жыныстарының үгілуіне, шаңды дауылдардың түруына, орман өрттеріне, теңіз тұздарының желмен аспанға көтеріліуі процестеріне байланысты. Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни әртүрлі ауыру қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің тозаңдары мен комһсмостық шаң жатады. Мысалы, жанартаулардың атқылау нәтижесінде орта есеппен жылына атмосфераға 30-150 млн/т газ және 30-300 млн/т ұсақ дисперсті күл тасталады. Сонымен қатар жанартаулар атқылағанда атмосфераға – сынап, мышьяк, қорғасын, селен – сияқты химиялық ластағыштар түседі.

Атмосфераның антропогенді ластануы адам тіршілігі мен қызметінің нәтижесінде ластағыш заттардың тасталуымен байланысты. Атмосфераның ластануының антропогенді көздеріне өндірістік кәсіборындар, көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйесі мен ауыл шаруашылығы жатады. Тек өндірістік орындардың атмосфраға әсер ететін ластауын келесі түрлерге бөлуге болады: шикізат, материалдар, отын, шу, инфра және ультрадыбыстар, электромагнитті өріс және т.б. Ауаны ластайтын компонентердің химиялық құрамы отын ресурстарының және қолданылатын шикізаттың түріне, оларды өңдейтін технологияларға байланысты.

Атмосфераның ластануы ғаламдық, аймақтық, жергілікті және локальды болып бөлінеді. Ластану көлемі тасталынған заттың қуатымен және ауа ағымының сипаттына байланысты. Егер осы екі фактор бағыты және уақыты бойынша сәйкес келсе ластану ғаламдық болады, ал сәйкес келмесе аймақтық, жергілікті немесе локальды болады.

Атмосфераға бөлінетін 52 Гт әлемдік антропогенік шығарындылардың 90% көмір қышқыл газы мен су буы құрайды. Сонымен қатар көп мөлшерде атмосфераға шығарылатын ластағыштарға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртегі оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак жатады.

Қазақстан республикасында атмосфераны көп ластайтын көздерге күлі көп шығатын көмірлерді пайдаланатын жылу энергетикалық кешендері және автокөліктер жатады.

Зерттеу мәліметтері бойынша атмосфераға жыл сайын 25,5 млрд. тонна көміртегі оксиді, 190 млн. Тонна күкірт оксиді, 65 млн. Тонна азот оксиді, 1,4 млн. Тонна хлорлы және фторлы көміртектер (фреондар), қорғасынның органикалық қосылыстары, сонымен қатар ісік ауыруын тудыратын канцерогенді заттар бөлінеді.