2.3
Психологиялық
зерттеулердің
Ресейде
жəне
Қазақстанда
дамуы
.
Қазақстанда
іргелі
ғылыми
зерттеулердің
дені
соңғы
жетпіс
жыл
көлемінде
өркен
жайып
,
дами
бастағаны
белгілі
.
Бұл
жағдай
,
əрине
,
психология
ғылымына
да
ортақ
.
Əрине
,
ғылымның
біртіндеп
қанатының
қатаюына
бірсыпыра
алғы
шарттар
сонау
ерте
заман
-
нан
(
Əл
-
Фараби
,
Абай
,
Шəкəрім
психологиялық
ілімдері
)
Қазан
төңкерісіне
дейінгі
кезеңдерде
,
сондай
-
ақ
, 20-
жылдарда
М
.
Жұ
-
мабаев
,
Ж
.
Аймауытов
еңбектерінде
біршама
жасалынған
болатын
.
20
Мəселен
,
Бөкей
Ордасында
шыққан
«
Мұғалім
»
журналында
,
Н
.
Құл
жанованың
«
Мектепке
дейінгі
тəрбие
», «
Ана
мен
бала
»
де
-
ген
кітаптарында
да
адамның
жан
-
дүниесі
жөнінде
біршама
пікірлер
қозғалған
еді
. 20-
жылдары
өлкедегі
тəлім
-
тəрбие
ғылымының
ірге
тасының
қалануында
орыс
ғалымдары
өз
үлестерін
қосты
.
Мəселен
,
сол
кездері
Орынбордағы
Қазақ
ағарту
институтында
ұстаздық
етіп
,
сол
оқу
орнын
біраз
жыл
басқарған
,
сөйтіп
жаңа
типті
қазақ
мұғалімдерінің
қалыптасуына
жəрдем
еткен
профессор
В
.
Я
.
Стру
-
минский
болатын
. 1923
жылы
диалектикалық
материализм
тұр
-
ғысынан
баяндалған
ғылыми
психологияның
негізгі
мəселелерін
қарастырған
«
Психология
»
еңбегі
болды
.
Сонымен
қатар
ол
мұғалімдерге
арнап
«
Еңбек
мектебінің
қызметкерлері
үшін
кітап
»,
«
Орынбор
1-
басқыш
мектебі
шəкірттерінің
сөйлеу
ерекшеліктері
»
дейтін
еңбегі
жарық
көрген
болатын
.
Қазақстанда
отызыншы
жыл
-
дары
қызмет
еткен
,
аты
бүкіл
əлемге
əйгілі
,
Ресейдегі
педагогикалық
психологияның
негізін
салушылардың
бірі
–
А
.
П
.
Нечаев
елу
жылдан
астам
психология
саласында
белсенді
қызмет
еткен
əлемге
белгілі
ғалым
болатын
.
Ғалым
көп
жылдар
бойына
адамның
еске
сақтау
ерекшеліктерін
эксперимент
жүзінде
тексеріп
,
оны
мектеп
практи
-
касына
енгізуді
көздеді
,
яғни
психологияның
қолданбалы
салаларын
(
жас
,
педагогикалық
,
медициналық
,
т
.
б
.)
дамытуға
зор
еңбек
сіңірді
.
Ол
елуден
астам
ғылыми
еңбектің
,
жүздеген
ғылыми
мақалалардың
авторы
.
Олардың
кейбірі
: «
Қазіргі
эксперименттік
психология
жəне
оның
мектеп
ісіне
қатысы
», «
Кітапхана
ісінің
психологиялық
мəселелері
», «
Дене
тəрбиесінің
психологиясы
», «
Шахматшы
ойынының
психологиясы
», «
Техникалық
өнертапқыштардың
пси
-
хологиясы
», «
Ес
жəне
оны
тəрбиелеу
»
жəне
т
.
б
.
Сонымен
бірге
қырық
жылдық
еңбегінің
нəтижесі
ретінде
«
Психофизиологиялық
синдромдар
жүйесі
»
атты
ғылыми
еңбегін
атап
көрсетуге
болады
.
Бұл
еңбекті
көрнекті
психологтар
Д
.
Н
.
Узнадзе
мен
К
.
Н
.
Корни
-
лов
өте
жоғары
бағалады
.
Осы
еңбектің
нəтижесінде
педагоги
-
ка
ғылымдарының
докторы
ғылыми
дəрежесі
берілген
болатын
.
Қазақстанда
психология
ғылымдарының
өркен
жаюына
ғалымның
қосқан
үлесі
зор
болды
.
Ресей
психологиясы
саласында
қарастырылған
өзекті
проб
-
леманың
бірі
даралылық
болды
.
Орыс
психологы
А
.
Ф
.
Лазурскийдің
зерттеулері
даралық
айырмашылықтардың
теориялық
негізіне
мінез
жəне
темпераментті
адамның
жалпы
даралық
сипаты
ретінде
зерттеуді
ұсынды
.
А
.
Ф
.
Лазурский
адам
өмірі
мен
тəжірибесіне
жо
-
21
спарлы
түрде
араласуға
болатын
табиғи
экспериментті
жақтады
.
Оның
тəжірибесінде
жекелеген
психикалық
процестер
ғана
емес
,
психикалық
функциялар
жəне
тұлға
толығымен
зерттелді
.
А
.
Ф
.
Лазурский
тұлға
қасиеттерін
түсіндіруде
психоморфоло
гиялық
орнына
нейродинамикалықты
қойды
. «
Жалпы
жəне
экспериментал
-
ды
психология
»
атты
дəріс
курсында
психикалық
шындықтың
екі
аймағы
жайлы
идеясын
ұсынды
,
яғни
,
эндопсихика
жəне
экзопсихика
.
А
.
Ф
.
Лазурскийдің
пікірінше
,
темперамент
жəне
мінез
эндопсихика
-
ны
,
яғни
тұлғаның
тума
қасиетін
құрайды
.
Экзопсихикалық
тұлғаның
қоршаған
өмірге
қарым
-
қатынас
жүйесін
білдіреді
.
Осы
негізде
оның
тұлғаны
топтастыру
жүйесі
құрылды
.
С
.
Л
.
Рубинштейн
даралылықты
комплексті
түрде
,
яғни
психикалық
қасиеттер
мен
процестердің
өзара
əрекеттесу
барысында
қарастыруды
ұсынды
.
Л
.
С
.
Рубинштейн
көзқарасы
Б
.
Г
.
Ананьев
еңбегінде
қарастырылды
.
Ол
даралықты
ашық
жəне
жабық
түрде
қарастыруды
ұсынды
. «
Егер
тұлға
–
адам
қасиеттері
құрылымының
«
шыңы
»
болса
,
ал
даралық
–
тұлға
мен
іс
-
əрекет
субъектісінің
«
тұңғиығы
»
деп
көрсетті
».
Б
.
Г
.
Ананьев
1968
жылы
комплексті
зерттеу
жолын
ұсынды
.
Оның
пікірінше
,
даралылық
күрделі
(
ол
көп
баспалдақты
,
көп
деңгейлі
)
құрылымға
ие
:
І
-
ші
деңгейдегі
индивидтің
ерекшеліктері
:
-
жыныс
,
жас
конституциясы
,
нейродинамикалық
қасиеттер
;
-
психофизиологиялық
қасиеттер
жəне
органикалық
қажеттіліктер
;
-
нышан
жəне
темперамент
ІІ
-
ші
деңгей
іс
-
əрекет
субъектісі
:
-
когнитивті
сипаттар
,
коммуникативтік
қасиеттер
,
еңбекке
қабілеттілік
;
-
қабілеттер
.
ІІ
-
ші
деңгейдегі
тұлғалық
көрсеткіштер
:
-
статус
,
əлеуметтік
рөл
,
құндылықтар
құрылымы
;
-
жүріс
-
тұрыс
мотивациясы
;
-
мінез
жəне
бейімділік
.
А
.
Н
.
Леонтьевтің
ойынша
,
индивид
(
организм
) –
бұл
генотиптік
пайда
болу
,
филогенетикалық
жəне
онтогенетикалық
дамудың
өнімі
,
адамның
биологиялық
ұйымдасуы
.
А
.
Н
.
Леонтьев
тұжырымы
бойынша
,
тұлғаның
даралық
ерекшеліктері
қоғамдық
негізінде
ту
-
ындайды
.
В
.
С
.
Мерлиннің
пікірінше
,
даралық
–
бұл
материяның
барлық
деңгейлерінің
иерархиялы
реттескен
қасиеттер
жүйесі
,
яғни
физикалық
,
биохимиялық
,
физиологиялық
,
нейродинамикалық
,
психодинамикалық
тұлғалық
жəне
т
.
б
.
қасиеттер
.
22
Қазіргі
кезде
Ресейде
жəне
шетелдерде
даралықты
зерттеудің
бірнеше
орталықтары
бар
.
Пятигорск
психологиялық
мектебінде
В
.
В
.
Белоустың
басшылығымен
даралықтың
полиморфты
мəселесі
зерттеледі
.
Онда
қазіргі
кезеңде
даралықтың
интегралдылығы
жайлы
теориялар
қарқынды
дамуда
.
Пермь
қаласындағы
ғылыми
орталық
даралықты
зерттеудің
негізгі
орны
болып
табылады
.
Орталықтың
негізін
салушы
профессор
В
.
С
.
Мерлин
.
Қазіргі
кезде
орталықтағы
даралық
мəселесімен
айналысушы
зерттеушілер
Л
.
Я
.
Дорфман
,
Б
.
А
.
Вяткин
,
А
.
И
.
Щебетко
.
Даралықты
құрылымдық
зерттеуде
Л
.
Я
.
Дорфман
интегралды
даралықтың
ерекшеліктеріне
,
иерархиялы
тəсіліне
,
көп
деңгейлі
ин
-
теграция
мен
дифференциация
процестерінің
бірлігіне
,
дара
жүйелер
арасындағы
көп
жəне
бірмəнділік
байланыс
икемділігіне
талдау
жа
-
сады
.
Ол
метадаралық
жəне
интрадаралық
иерархиялы
деңгейлері
мен
олардың
арасындағы
байланысты
да
қарастырды
.
Даралықты
зерттеу
ғалым
В
.
М
.
Русаловтың
басшылығымен
қарқынды
жүргізілді
.
Зерттеудің
өзіндік
сипаты
даралық
-
психологиялық
айырмашылықтың
негізгі
детерминанты
жоғары
жүйке
жүйесінің
қасиеттерін
жалпы
психометриялық
тəсілдермен
өңдеуге
баса
назар
аударды
.
В
.
М
.
Русалов
адамдардың
дифференциялдық
-
психофизиологиялық
даралығын
екі
деңгейге
бөліп
қарастырды
:
-
бірінші
,
төменгі
деңгей
–
организмнің
биологиялық
қасиеттері
;
-
екінші
,
жоғары
деңгей
–
тұлғалық
,
индивидтік
жəне
басқа
əлеуметтік
-
мəдени
құрылымдар
.
Ресейде
психофизиологиялық
қабілеттер
зертханасында
ғалым
Э
.
А
.
Голубеваның
басшылығымен
қабілеттердің
табиғи
алғы
-
шарттарын
зерттеу
жұмыстары
жүргізілді
.
Э
.
А
.
Голубева
даралық
құрылымдағы
физикалық
жəне
тұлғалық
деңгейлерді
атап
көрсетті
.
Л
.
С
.
Выготский
,
Б
.
Т
.
Ананьев
,
В
.
Крутецкий
,
Н
.
С
.
Лейтес
,
В
.
М
.
Теплов
жəне
т
.
б
.
психологиялық
тұжырымдарында
қабілеттің
құрылымдық
компоненттері
мəселелері
қарастырылды
.
Ал
,
дарындылық
мəселелері
шетел
ғалымдары
Ф
.
Гальтон
,
Э
.
Мейман
,
Э
.
Торндайк
,
В
.
Штерн
жəне
т
.
б
.
зерттеулерінде
қарастырылды
.
Қабілеттілік
жəне
дарындылық
мəселесін
кеңес
психология
-
сында
40-50
жылдары
Б
.
М
.
Теплов
ерекше
зерттеді
.
Ол
қандай
да
бір
күрделі
іс
-
əрекеттің
орындалуы
үшін
,
тек
қана
қабілеттілік
емес
,
оның
мүмкіндігі
қажет
екенін
дəлелдеген
.
Іс
-
əрекеттің
та
-
бысты
орындалу
мүмкіндігіне
тəуелді
болатын
қабілеттіліктің
са
-
палы
байланысын
,
ғалым
дарындылық
деп
атады
.
Б
.
М
.
Теплов
23
«
дарындылық
»
мəселесін
зерттей
отырып
,
табиғи
нышан
болмысы
-
на
ерекше
көңіл
аударды
.
Л
.
А
.
Рудик
«
дарындылық
»
қабілеттіліктің
дамуына
алғышарт
бо
-
лып
табылатын
туа
біткен
қабілеттілік
,
Н
.
Д
.
Левитов
аналитикалық
-
физиологиялық
нышанды
бейнелейтін
қабілеттіліктің
табиғи
қоры
,
Г
.
И
.
Иванов
даму
барысындағы
қабілеттілікте
байқалатын
туа
біткен
ерекшеліктер
мəселелерін
қарастырды
.
В
.
А
.
Крутецкий
өзінің
математикалық
қабілеттіліктің
құрылымын
зерттеу
еңбектерінде
былай
дейді
: «
Егер
«
қабілеттілік
»
деп
белгілі
психикалық
қасиеттерді
айтатын
болсақ
,
дарындылық
деп
адам
қабілетінің
өзіндік
байланысын
,
бірлігін
айта
аламыз
».
Ол
сонымен
қатар
,
бұл
феноменді
зерттеу
кезінде
іс
-
əрекеттегі
қоғамдық
–
та
-
рихи
өзгерістерді
жəне
олардың
табыстылығын
бағалауды
ескеру
керек
деген
.
А
.
Т
.
Асмолов
еңбектерінде
дарындылық
мəселелеріне
жан
-
жақ
-
ты
түсінік
берілген
.
Ғалым
бұл
феноменнің
табиғатын
түсіндіруге
баса
назар
аударған
.
А
.
Т
.
Асмоловтың
ғылыми
зерттеулері
бұл
мəселе
төңірегінде
үш
жақты
көзқарас
бар
екенін
көрсетеді
,
яғни
гендік
,
əлеуметтік
, «
тарихи
–
эволюциялық
қатынас
».
Отызыншы
жылдардағы
психологиялық
зерттеулер
қазақ
ғалымдары
Ш
.
Əлжанов
,
М
.
Əуезов
,
С
.
Балаубаев
,
Ə
.
Сыдықов
,
Т
.
Тəжібаев
,
А
.
Темірбеков
,
Қ
.
Жарықбаев
,
С
.
Бабаев
,
А
.
Құдиярова
,
Х
.
Т
.
Шерьязданова
еңбектерімен
байланысты
.
ХІХ
ғасырдың
ІІ
-
ші
жартысында
психодиагностикада
бақылау
,
сауалнама
,
құжаттарға
талдау
жасау
сияқты
зерттеу
əдістері
кеңінен
қолданыла
бастады
.
Бұл
кезеңдерде
əдістемелерді
қолданудың
сапалық
мазмұнына
көңіл
аударылды
.
Вундтың
басшылығының
дүние
жүзінде
бірінші
эксперименталдық
-
психологиялық
құбылыстарды
байқау
мүмкіндіктері
де
ашылды
.
ХІХ
ғасырдың
аяғына
дейін
адамның
түйсігін
,
сезім
мүшелерін
зерттеу
практикалық
психодиагностиканың
зерттеу
нысаны
болып
келді
.
Қазіргі
психодиагностикалық
əдістер
жеке
адам
мəселелері
жəне
оның
қасиеттері
мəселелерін
қарастырады
.
Жеке
адамды
зерттеудегі
теориялық
ізденістер
мен
қолданбалы
зерттеулер
,
атап
айтқанда
,
математикалық
,
статистикалық
өңдеулер
,
басқа
да
ғылыми
көрсеткіштерге
сүйенеді
.
Психодиагностика
теорияларына
негізделе
жасалған
математикалық
статистика
нəтижелері
биология
,
экономи
-
ка
,
медицина
жəне
т
.
б
.
ғылымдарда
да
қолданылады
.
Достарыңызбен бөлісу: |