Вестник таразского государственного педагогического института

187 
 
тараған, Мұндағы жер бедері құрғақшылық жағдайында қалыптасқан. Тұрақты беткі ағыны 
жоқ.  Жотаның  беткейлері  үлкенді-кішілі    шатқалдармен  тілімденген.  Жоталардың  тау 
бастары  тегістеу  келген,жазық,  беткейлері  шатқалды,  тік  жартасты.  Оңтүстік  батысын 
Сырдария, солтүстік –шығысын Шу және Талас ӛзендерінің алаптары алып жатыр. Жотадан 
бастау  алып  Сырдария  ӛзені  және  Арыс-Түркістан  каналына    бірнеше  ӛзен  құяды.  Қаратау 
жотасының тӛңірегіндегі ӛнірге климат тұрғысынан ӛз әсерін тигізеді. Сондықтан  жотаның 
оңтүстік-батысы мен солтүстік-шығысының ауа-райында біраз айырмашылықтар бар. Қаңтар 
айындағы орташа температура жотаның солтүстік беткейі мен баурйында 10ºС, ал оңтүстік-
батысында  6ºС.  Жазы  ыстық  әрі  құрғақ,  шілденің  орташа  температурасы  22-26ºС.  Жауын-
шашынның  жылдық  орташа  мӛлшері  тау  бӛктерінде  200-400  мм,  тауда  400-600мм. 
Беткейлердің  топырағы  қоңыр,  қызғылт  қоңыр.  Қаратау  ӛңірінде  жер  асты  суларының  мол 
қоры  бар.  Бұл  ӛңір  Қаратау  және  Оңтүстік  Қаратау  артезиан  алаптары  аумағында  жатыр. 
Қаратау  орташа  және  аласа  тау  жоталары.  Осы  тауда  қар  жамылғысы  болмайды.  Ӛзіне 
тиесілі шағын ӛзендері де кездеседі. Бұл ӛзендер таудан бастау алып, таудағы жазықтардағы 
құмға сіңіп кетеді. Тянь-шаньның тау алды ӛңірін алып жатқан шӛлді аймақ сораң жусанды 
далаға  айналған  солтүстік  және  эфемерлі  оңтүстік  аймақ  аралық  тармаққа  ажырайды.  Шӛл 
аймағының табиғи қоры негізгі мал жайылымы болып саналады, мұның 0,5 %-ы шалғындық, 
ал қалғаны жайылым. Жайылымның біраз бӛлігін жыл бойы пайдалануға болады [1]. 
Сондықтан  Қаратаукең  таралған  күрделігүлділер  тұқымдасы  түрлерінің  биологиялық, 
экологиялық  ерекшеліктерін  зерттеу  ӛзекті  мәселе  болып  табылады.  Бұл  аймақта  гүлді 
ӛсімдіктердің ең кӛп тараған тобы күрделігүлділер тұқымдасының түрлері. Күрделігүлділер 
негізінен  кӛпжылдық  ӛсімдіктер,  кейде  бір  жылдық  түрлері  кездеседі.  Гүл  шоғыры  бір 
гүлден  мың  гүлге  дейін  жинақталған  себеттен  тұрады.  Себетгүлдегі  гүлдерінің  құрылысы 
әртүрлі.  Пішіні  құрылысына  байланысты  себетгүлде  тілше,  түтікшелі,  қосерінді,  жалған 
тілшелі,  воронка  тәрізді  гүлдер  орналасады.  Сондықтан  бұл  топқа  жататын  ӛсімдіктер 
күрделігүлділер  тұқымдасы  деп  аталады.  Asteraceae  тұқымдасы  –  жоғарғы  сатыдағы 
ӛсімдіктердің  Magnoliophita бӛліміне, Magnolipsida класына тиісті, қосжарнақты ӛсімдіктер 
класындағы ең ірі тұқымдасы. Астралар – эволюциялық тұрғыдан біршама жоғары деңгейде 
дамыған ӛсімдіктердің таксондық тобы. Asteraceae немесе күрделігүлділер ӛсімдіктер ішінде 
ең  кӛп таралған тұқымдстардың бірі,  оған шамамен күрделігүлділер тұқымдасы 1150-1300 
туысты,  20000  түрді,  ал  Қазақстанда  149  туысты,  845  түрді  қамтиды,  соның  ішінде  153-і 
эндем.  Бұл  тұқымдасқа  Asteroideae  және  Cichorioideae  екі  тұқымдас  тармағы  тиісті  де, 
алғашқысына  11-12,  ал  соңғысына  бір  ғана  триба  тиісті.  Ӛмірлік  формалары  кішігірім 
ағаштар  (кейде  бұтақтанбаған  колона  тәрізді  сабағы  болады)  бұталар,  лианалар,  жартылай 
бұталар,  кӛпжылдық  және  біржылдық  шӛптесін  ӛсімдіктер.  Кӛп  жағдайда  олар  ӛрмелеп 
ӛседі, 
кейде 
суккуленттеріде 
болады. 
Жер 
бетінің 
барлық 
құрылықтарында 
(континенттерінде) кездеседі. 
Қаратау  жотасының бай флорасынан медицинаға қажет дәрілік ӛсімдіктерді пайдалану 
немесе  ӛндіріске  ұсыну  үшін,  ол  ӛсімдіктердің  биологиялық  ерекшеліктерін,  әсіресе, 
онтогенезіндегі  биологиялық  белсенді  заттар  (ББЗ)  жиналатын  вегативтік  мүшелердің 
анатомиялық  және  морфологиялық  ерекшеліктерін,  диагностикалық  белгілерін  білу  ӛте 
қажет.  Asteraceae  тұқымдасының  биологиялық  белсенді  заттары  жер  асты  мүшелерінде 
жинақталған Inula helenium L. зерттеу обьектісі [2]. 
 Inula  helenium  L.-онтогенезіндегі  вегетативтік  мҥшелерінің  морфологиялық 
қҧрылыс  ерекшеліктері.  Жемісі-паракарпты  гинецейден  дамыған,  бір  ұялы,  бір  тұқымды 
тұқымша.  Тұқымшасы-призма  пішінді,  майда,  кӛп  қырлы,  сырты  тегіс,  қара  қоңыр  түсті. 
Қоңыр ақшыл айдаршалы. Тұқымшаның орташа ұзындығы 3,67±0,87 мм, ені 1,07 ± 0,67 мм, 
ал олардың  1000 данасының салмағы 1,82±0,58г. Бірінші жылы  ӛскіндік  тіршілік күйінің 
ұзақтығы 35-37 күн; ювенилбдік 27-30 күн; имматурлық 23-27 күн; виргинильдік 37-42 күн. 
Екінші жылы гененративтік  тіршілік күйінің ұзақтығы 60-67 күнге созылады.  
Ӛскіндік  тіршілік  күйіндегі  ұрық  тамыры  жұмыр  пішінді,  тік  бағытта,  топыраққа 
небәрі5,6  см  ғана  енеді  де,  тамыр  мойынының  диаметірі  0,1-0,3  см  бүйірлік  тамырлары 

188 
 
дамыған.  Ювенильдік    тіршілік  күйінде  оның  ұрық  тамыры  біршама  белсенді  ӛсіп, 
топыраққа  15-25  см  тереңдікке  енеді  де,  кӛптеген  бірінші    реттегі  жанама  тамырлар 
қалыптастырады да,олардың ұзындығы 1,5-5,5 см аралығында [3].  
Имматурлық  тіршілік  күйіндегі    оның  ұрық  тамыры  тік  бағыттан  аздаған 
бұрылыстармен  топырақтың  62  см  тереңдігіне  енеді.  Виргинильдік  тіршілік  күйінде 
ӛсімдіктің негізгі кіндік  тамыры ұзындыққа біршама ӛсіп, жыл соңында топырақтың 125см 
тереңдігіне  жетеді.  Біршама  жақсы  дамыған  бірінші  және  екінші  реттік  бүйірлік  иамырлар 
кӛлбей ӛсіп, ұзындығы 47см жетіп, тамырдың қоректік ауданын ұлғайтуды, үшінші реттілігі 
6-7см. 
Екінші жылғы генеративтік тіршілік күйіндегі кіндік тамырдың мойыны жуандап, оның 
диаметрі 4 см болады да, топырақ қабатының 237см  терңдігіне бойлайды. Топырақты кіндік 
тамырдың  бүйірлік  тамырларға  тарамдалуы  90см  дейін  жақсы  дамып,  жиі  орналасады 
да,одаг  тӛмен  нашар  жетіліп,  сирейді.  Бірінші  реттік  жанама  тамырлар  ұзындығы  87см, 
екіншісі-25 см, үшіншісі-5см, тӛртіншісі - 0,2-0,3см болады. 
Табиғи  жағдайдағы  бүйірлік  тамырлар  топырақтың  бетіне  жақын  20-25см  кӛлбей 
орналасады да, біршама жуан болып дамиды. Ол тамырлар 40-45 см тереңдңкке жіңішкеріп, 
одан  ары  тік  ӛседі  де,  190см  тереңдікке  жетеді.  Ӛсімдіктің  тамырларының  тармақтануы  4 
реттік  деңгейге  дейін.  Тамыр  жүйесінің  табиғаттағы  қалаптасуының  басты  ерекшелігі,  ол 
топырақтағы  таралу  тереңдігінің  аз  болғанымен,  ӛзінің  жетілген  бірінші,  екінші  реттік 
жанама  тамырлары  арқылы  ӛзінің  қоректік  ауданын  кеңейтеді.  Тұқымы  мен  вегетативтік 
мүшелерінің  анатомиялық  құрылыс  ерекшеліктері.  Жоғары  сатыдағы  гүлді  ӛсімдіктер 
тұқымдарының  салыстырмалы  анатомиялық  құрылысы  туралы  мәліметтер  тым  аз. 
Қазақстанда  карпологиялық  ізденістер  мүлдем  жоқтың  қасы.  Тұқымдардың  анатомиялық 
құрылымдық ерекшеліктері дәрілік ӛсімдіктердің түрлік дкңгейін анықтайтын белгі [4].  
Inula helenium L.-онтогенезіндегі вегетативтік мҥшелерінің анатомиялық қҧрылыс 
ерекшеліктері.  Тұқымның  анатомиясы  бұған  дейінгі  қарастырылған  осы  тұқымдас 
ӛкілдерінің  тұқым  құрылысын  қайталайды.  Ӛскіннің  ұрық  тамыры-алғашқы  анатомиялық 
құрылымы  диархты,  қабықтың  паренхимасы  кӛлемді.  Тұқымжарнақтың  анатомиялық 
құрылысы-кәдімгі  жапырақ  типтес,  бірақ  мезофилі  әлі  эмбриональді  тұрақталмаған, 
гомогенді.  Ювенильдік  тіршілік  күйіндегі  тамырдың  анатомиялық  құрылымы  соңғы 
флоэмалық  паренхимамен  оның  шайыр  жолдарының  пәрменді  дамуымен  жуандай 
қалыптасады  да,  соңғы  ксилема  элементтреі  әлсіз  блады.  Жапырақ  кесіндісі  айқын 
дорзовентральді  типті,  эпидермисі  кӛп  клеткалы  жай  түкті,  устьицелері  кӛтеріңкі 
орналасқан, мезофилі мезаморфты құрылымды.  
Виргинилбдік  тіршілік  күйіндегі  тамыр  кесіндісі    оның  айқын  жуандай  қайта 
қалыптасуын  кӛрсетеді.  Орталық  шеңбер  кең  кӛлемді  соңғы  флоэма  мен  оның 
паренхимасы,кең  шайыр  қуыстарының  қалыптасуымен  сипатталады.  Тамыр  сырты  жұқа 
қабатты  тозбен  жабылған.  Жапырақ  кесіндісінде  оның  венильдік  күйдегі  құрылымы 
айқындалып,  мезофильдің  бағаналық  және  борпылдақ  паренхималары  ӛзара  ерекшелініп, 
анықталады [5].  
Генеративтік  тіршілік  күйіндегі  екінші,  үшінші  жылдық  тамырының  анатомиялық 
құрылысы кәдімгі тамыржеміс типті, ал мусымдық жанама тамырдың құрылысы  ювенильдік  
тіршілік  күйіндегідей.  Сабақтағы  жапырақ,  оның  делекті  жапырақтарымен  салыстырғанда-
эпидермисі  қалыңдаған,мезофильдік  клеткалары  майда,  клеткааралықтары    тарылған, 
біршама  тығыз  орналасқан,  бағаналы  және  борпылдақ  паренхималары  ӛзара  айқындалған. 
Келтірілген ерекшеліктер сабақта жапырақтың орналасуы биік,жарығы мол, ассимиляциялық 
процестің  қарқынды  жүруінен  деп  ойлаймыз.  Сабағының  құрылысы  шӛптесін  ӛсімдіктерге 
тән, үзілмелі шоқты, алғашқы анатомиялық құрылымды. Ӛткізгіш шоқтары жақсы жетілген 
склоренхималық  «қақпақшалы»,  оның  ӛзектік  паренхимасы  мейлінше  ауқымды,  ортасы 
ыдыраған,қуысты.  
Табиғат  жағдайындағы  генеративтік  тіршілік  күйіндегі  вегетативтік  мүшелерінің  екпе 
жағдайға  қарағанда  біршама  сапалық  ӛзгерістері  бар,  одан  мезофильдік  клеткалардың