Вестник таразского государственного педагогического института

4 
 
Қылмыс  жасауға  итермелейтін  себептердің  бірі  –  ажырасқан  отбасылардың  кӛптеп 
кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасӛспірімдердің қылмысы. Бірақ айырылыспай 
әрқашан  ұрсыс-керісте  болатын  жанұя  жасӛспірімдеріде  қылмыс  жасауға  жақын  болып 
келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы атмосфера болып табылады. Жасӛспірімдер ата-
анасының  қамқорлығы  мен  қадағалауынан  тыс  қалады.  Кӛп  жағдайда  екі  түрлі  жынысты 
жасӛспірімдер  анасына  жақын  болып  келеді.  Бірақ,  әкесі  жағынан  жақындықтын  аз 
болуынан  қылмыстық  іс-әрекетке  барады,  әсіресе  ұл  балалар.  Бұл  мәселеге  байланысты 
жүргізілген  сауалнама  нәтижесі  бойынша,  сексуалды  қылмыс  жасаған  жасӛспірімдердің 
отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын кӛрсеткен.  
Қылмыстардың  кӛбі  сыртқы  себеп  бойынша  жасалады.  Бірақ,  кей  жағдайлар  да 
органикалық  және  биологиялық  факторлары  тікелей  және  жанама  әсер  етуі  кездеседі. 
Мысалы, қылмыс жасаған жасӛспірімдер арасында бас миының маңдай жазығының дамымай 
артта қалуы жиі кездесетінін кӛрсеткен. Бұның ӛзі нейрофизиологиялық бұзылыстарына, ӛз 
іс-әрекетіне  жауап  бермеуіне  әкеледі.  Бірақ,  бұл  танымдық  процестің  бұзылуы  дегенді 
білдірмейді,  тек  бұндай  жасӛспірім  ӛзіндегі  білімді  пайдаланып  қана  іс-әрекет  жасай 
алмайтындығын білдіреді.  
Қылмысқа  барған  жасӛспірімдердiң  есейе  келе,  ӛздерiнiң  жасаған  қылмыстық 
әрекеттері  үшiн  үлкен  ӛкінішпен  қарау  жағдайы  кӛп  болып  тұрады.  Қылмысқа  барған 
жасӛспірімдердің  қылмыстық  әрекеті  ӛмірде  болып  жатқан  нақты  жағдайларына  тікелей 
байланысты емес. Ол белгілі бір ортаға кездейсоқ немесе жоспарланған түрде тамырлануы. 
Жасӛспірімдердің  қылмыстық  әрекеттерді  кӛбінесе  қалада  жасауы,  әлеуметтік  тұрғыдан 
кӛптеген  себептермен  түсіндіріледі.  Жасӛспірімнің  ӛзіне,  қоғамда  пайдалы  іспен 
айналыспауынан  уақыттың  кӛптігі,  ауылдық  клубтың  жабылуы,  күні  бойғы  бос  сандалыс, 
кӛше  кезулер,  қылмыстық  әрекеттің  алғы  шарты    бола  алады.  Осындай  толып  жатқан 
себептер жасӛспірімнің таңғажайып оқиға жасауға ұмтылуына, керемет кӛрінуге, болашақта 
істейтін қылмыстық әрекетқе жоспар құруына немесе топтасып қылмыс істеуге жол ашады. 
Кӛбінесе  жасӛспірімдер  бойынан,  санасынан  мықты  орын  алған  қиялы  ойша  жетіліп 
арманын  іске  асыратын  не  асыруға  асығатын  жасӛспірімдер  айналасындағыларды  таң 
қалдыратындай етiп істеуге талпынады. 
Жанұядағы  тәрбие  жұмыстарынан  кеткен  қателіктер,  кемшіліктер,  жинақталып  келіп 
қоғамдық  тәрбиедегі  қателіктерімен  байланысып,  жасӛспірімдердің  тәртібін  одан  әрі 
шиленістіре  береді.  Жасӛспірімнің  қылмыс  жасауын  болдырмау  үшiн  қазақ  отбасына  тән 
ӛзiндiк  ерекшелiктерiнiң  маңызы  зор:  отбасы  мүшелерi  арасындағы  iзгiлiк  қатынастар; 
үлкенге  деген  құрмет;  кiшiге  деген  iлтипат;  жасӛспірімніңтұлғалық  дамуына  олардың  жас 
ерекшелiктерiне  байланысты  қатынас;  әулеттегi  жақсы  дәстүрдi  үлгi  ету  арқылы  бала 
қасиетiн аша бiлу; күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке бейiмдеу және т.б. 
Қылмысқа  барған  жасӛспірімдердің  қылмыстық  әрекетке  қадам  басуына  басты  себеп 
әлеуметтік-экономикалық  факторлардың  әсер  етуі.  Адамның  қоғамдық  белсенділігі  оқуға, 
спортқа,  кӛркем  ӛнерге  деген  қызығушылықтарын  күннен-күнге  арттырады.  Ал  осындай 
қоғамдық  жұмыспен  айналыспайтын  жасӛспірімдер  қылмыстық  істерге  жақын  жүреді. 
Қоғамнан,  ондағы  қайнаған  қызу  ӛмірден  шеттеп  қалу,  қылмысқа  барған  жасӛспірімдердің 
қылмысқа баруының бірден-бір себебі болып табылады. 
Қылмыстық әрекеттің басты себебі – жасӛспірімнің пайдалы iспен айналыспауы десек, 
жоғарғыда  айтып  кеткендей,  оның  бос  сандалыстан  кӛп  ӛкінішті  жағдайларға  ұрындырып 
жататыны айтпаса да түсінікті. Осы орайда В.М. Бехтеревтiң «Баланы тәй-тәй басып қолына 
затты  мықтап  ұстай  бастағаннан  бастап-ақ  үнемі  еңбекке  үйрету  керек»  –  деген  пікірімен 
келісуге  болады.  Белгілі  іспен  айналысатын  жасӛспірімнің  қылмыстық  әрекетке  тек  қана 
кездейсоқ  жолмен баратыны да белгілі. Мектептен тыс уақытта кітап оқу, үйірмеге қатысу, 
кӛркем ӛнерпаздар үйірмесіне қатысу, не болмаса спорттың кӛптеген түрлерімен айналысу – 
қазіргі кезде жасӛспірімдердің әрекетінен қалып бара жатқан құбылыс, әрине бұл жерде бір 
жасӛспірім  ӛзіне  пайдалы  іспен  айналыспай,  бос  сандалыспен  күй  кешеді  деген  жаңсақ 
пікірді айтпайды. Дегенмен де, қылмысқа барған жасӛспірімдердің әдебиетке қызғушылығы 

5 
 
ӛте  тӛмен  дәрежеде  екенін  кӛптеген  тәжірбиелер  дәлелдеген  болатын.  Әр  түрлі  заман 
талабына  сай  ойын  түрлері,  ойын  автоматтарына  жасӛспірімдер  қызғушылығын  арттыруы, 
жеңіл  ақша  табу,  егер  ойын  автоматтарынан ұтылса,  үйінен  ақша  ұрлау,  не  болмаса  ӛзінен 
кіші  балаларды  ұру,  оларға  зорлық,  кӛрсету  арқылы  жасӛспірімдер  қалай  қылмыс  жолына 
түскенін білмей де қалады.  
Қазіргі  таңда  қылмыстық  әрекеттердің,  соның  ішінде  жасӛспірімдер  арасындағы 
қылмыстық әрекеттердің кӛбеюі, қылмыстың алдын-алу шараларын  қолдануды талап етеді. 
Жасӛспірімді  қоғам  жағынан  қадағалау  қажет.  Отбасы  жасӛспірімдік  қылмыстың  алдын 
алуға  мүмкіндік  беретінін  естен  шығармау  қажет.  Себебі,  кӛбінде  жанұя  қоғамдық 
қадағалауды жүзеге асырады. Қадағалаудың екі түрі бар. Біріншісі, тікелей қадағалау  – бұл 
сыртқы болып табылады, оған шектеулер және жазалаулар жатады. Ата  - аналары баланың 
уақытында  сабақтан  келуін,  жолдастарымен  қарым-қатынасқа  түсетін  кіші  топтарды 
қадағалап, тексеруі жатады. Сонымен қоса уақытында баланы жазалап, кӛмектеседі. Екінші 
түрі,  кӛмекші  қадағалау  –  бұл  сыйластық  және  махаббат.  Жасӛспірім  ата-  анасына  және 
басқа  да  адамдарға  осы  сезімдерді  сезінеді.  Олардың  тәрбиесі  мен  іс-әрекетін  махаббат 
басқарады.  Ата-анасына  және  басқа  адамдарға  махаббат,  сыйластықпен  қараған  бала  кӛп 
жағдайда  қылмысқа  бармайды.  Себебі,  жасӛспірімдерге  үміт  артып,сенетін  адамдарды 
ренжітіп, кӛңілін қалдырғысы келмейді.  
Жасӛспірімдердің  кӛбі,  зерттеу  жүргізгенде  жасалатын  қылмыс  үшін  қандай  жазалар 
ӛтейтінін  білмегендігін  айтады.  Сондықтан,  жасӛспірімдерге  қылмыс  жазалары  туралы 
семинарлар жүргізу керек. Жасӛспірімдер сабақтан тыс ӛте кӛп  уақыттары бар. Сондықтан 
қазіргі  кездегі  ―дворлық  клубтарды‖  әрі  қарай  дамыту  керек.  Бос  уақытын  босқа  жібермей 
спортпен  шұғылданып,  пайдалы  іс-әрекеттермен  айналысу  керек.  Қылмысқа  барған 
жасӛспірімдердің  арасында  әртүрлі  қылмыстың  терең  тамырлануы  кімді  болса  да, 
алаңдатпай  қоймайды.  Құқықтық  мемлекетке  қадам  басқан  шақта  қоғамға  саналы  адам 
қалыптастыру  мемлекетіміздің  басты  міндеттерінің  бірі  болатын  болса,  ол  міндетті  іске 
асыруға  басты  мақсат  жасӛспірімді  жаңа  рухта,  жаңа  кӛзқараста  тәрбиелеуден  айқын 
кӛрінеді. 
Қылмысқа  барған  жасӛспірімдердiң  есейе  келе,  ӛздерiнiң  жасаған  қылмыстық 
әрекеттері  үшiн  үлкен  ӛкінішпен  қарау  жағдайы  кӛп  болып  тұрады.  Қылмысқа  барған 
жасӛспірімдердің  қылмыстық  әрекеті  ӛмірде  болып  жатқан  нақты  жағдайларына  тікелей 
байланысты емес. Ол белгілі бір ортаға кездейсоқ немесе жоспарланған түрде тамырлануы. 
Жасӛспірімдердің  қылмыстық  әрекеттерді  кӛбінесе  қалада  жасауы,  әлеуметтік  тұрғыдан 
кӛптеген  себептермен  түсіндіріледі.  Жасӛспірімнің  ӛзіне,  қоғамда  пайдалы  іспен 
айналыспауынан  уақыттың  кӛптігі,  ауылдық  клубтың  жабылуы,  күні  бойғы  бос  сандалыс, 
кӛше  кезулер,  қылмыстық  әрекеттің  алғы  шарты    бола  алады.  Осындай  толып  жатқан 
себептер жасӛспірімнің таңғажайып оқиға жасауға ұмтылуына, керемет кӛрінуге, болашақта 
істейтін қылмыстық әрекетқе жоспар құруына немесе топтасып қылмыс істеуге жол ашады. 
Кӛбінесе  жасӛспірімдер  бойынан,  санасынан  мықты  орын  алған  қиялы  ойша  жетіліп 
арманын  іске  асыратын  не  асыруға  асығатын  жасӛспірімдер  айналасындағыларды  таң 
қалдыратындай етiп істеуге талпынады. 
Олардың  әртүрлі  іспен  шұғылданбауы  немесе  жан-жағындағы    қоршаған  ортасының, 
айналасындағы  достарының  немесе  біреудің  қорқытуы,  үрейлетуінің  итермелеуі  арқылы 
қасақана  қылмыс  жасауға  түсіп  кетуi  кӛп  болып    жатады.  Осыған  орай  қазiргi  кезде  бiздiң 
жасӛспірімдеріміз  рухани  азып  тозбау  үшiн  қазақ  отбасындағы  мәдени  құндылықтар 
дамуының  мазмұнына  аса    маңызды  кӛңiл  аудару  керек.  Бүгiнгi  таңдағы  экономикалық 
әлеуметтiк жағдайлар отбасы жағдайына үлкен ықпал етiп отыр. Қоғамдағы жұмыссыздық, 
күн кӛрiс кӛзiнiң тӛмендеуi отбасы тәрбиесiнiң әлсiреуiне әкелiп отыр. 
Жанұядағы  тәрбие  жұмыстарынан  кеткен  қателіктер,  кемшіліктер,  жинақталып  келіп 
қоғамдық  тәрбиедегі  қателіктерімен  байланысып,  жасӛспірімдердің  тәртібін  одан  әрі 
шиленістіре  береді.  Жасӛспірімнің  қылмыс  жасауын  болдырмау  үшiн  қазақ  отбасына  тән 
ӛзiндiк  ерекшелiктерiнiң  маңызы  зор:  отбасы  мүшелерi  арасындағы  iзгiлiк  қатынастар;