В. В. Иванов атындағы «Биология және экология» кафедрасының отырысында қарастырылды

Дәрістің мазмұны:

2. Экологиялық картография пәнінің қолданбалы маңызы.

3. Экологиялық карталардың жіктелуі.

Әдебиеттер: Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.
Экологиялық карталар жобалау-жоспарлау жұмыстарын жүргізуде, қоршаған ортаға түрлі халық шаруашылығы объектілерінің тигізетін әсерін негіздеуде, экологиялық экспертиза мен геомониторинг жұмыстарын жүргізу үшін ақпараттар мен деректер базасын жасақтап, табиғат қорғау шараларының негіздемесін жасауда кең қолданылады.

Экологиялық проблеманы зерттеуде жанжақты ғылым саласынан мамандар қатысатын болғандықтан дұрыс жасалған карталар олардың бірін бірі түсінуіне қажетті универсальды ақпарат көзі болып саналады.

Карта кеңістікте өзгеретін кез келген құбылыстардың бейнелеудің тиімді тәсілі болып саналады. Түрлердің тіршілік ортасында таралуы кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп тұрады. Сондықтан аймақтың экологиялық жағдайы оны картаға түсірумен бірге жүреді.

Карталарды талдау арқылы табиғат ландшафтарының қасиеттеірн, олардың ластаушы заттар миграциясына әсерін және экожүйенің қалыптытылығы туралы мәліметтер алуға болады.

Экологиялық картографияның зерттеу нәтижелері ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде, табиғат қорғау бағытындағы практикалық жұмыстарды ұйымдастыруда әсіресе қолданбалы бағытта экологиялық жобалау жұмыстарында және экологиялық білім беру мен тәрбие жұмыстарында кең қолданылады.

Оқу экологиялық карталар безендірілуі жағынан өте анық түрлі-түсті және түсінікті болуы керек. Бұқараның ақпарат құралы ретінде экологиялық арнайы карталар мен атластарды атауға болады. Мысалы экологиялық жағынан өмір сүруге қолайлы аймақтар, гигиеналық және экономикалық көрсеткіштер. Нарықты экономика жағдайнда тұрғын үй және жер учаскелерінің бағасы т.б. әсер етеді. Сондықтан да экологиялық картадағы ақпараттың дәл болуы оны құрастырушылар мен басушыларға үлкен міндет пен жауапкершілік жүктейді.

Қазіргі кезеңде көптеген карталар халық шаруашылығының түрлі салаларына құрылыс жұмыстарын жүргізу, қайта қалпына келтіру немесе инвестиция бөлу, қаржыландыру үшін қажетті экологиялық негіздемелер бергенде міндетті түрде жасалуға тиісті құжаттар пакеті құрамына кіреді, ал кейбіреулері осы жұмыстарды жүргізу үшін қажетті деп саналады.

Мысалы мелиоративтік жүйелер құрылысы жобасының экологиялық негіздемесінде болуы тиіс:

- Мелиорация түрі мен тәсілін таңдап алуға негіздеме;

- Жобалық өнімнің негіздемесі;

- Шымтезек қабатының минералдану дәрежесі мен жылдамдығы;

- Дренаж суының сапалық көрсеткіштері;

- Гидрографиялық әсер ету шекарасының енін анықтау;

- Грунт және топырақ суларының жату тереңдігінің өзгерісі;

- Өсімдіктер және топырақ жамылғысының болжамдық өзгерісі;

- Жануарлар дүниесінің болжамдық өзгерісі;

- Жергілікті микроклиматтың болжамдық өзгерісі;

- Қайталама тұздану мүмкіншілігін болжау; суарылатын аймақ және оған шекаралас аймақтарда тұз балансын есептеу;

- Мелиорация жұмыстарына және жұмсалатын қаржы көлеміне экологиялық негіздеме;

- Қызыл кітапқа енген сонымен қатар жойылу қаупі бар өсімдіктер мен жануарлар тізімі;

Аймақтың қазіргі экологиялық жағдайының сипаттамасы берілген картада мынадай мәліметтер көрсетіледі:

- ландшафттың әр түрлерінің таралуы;

- аймақты функциональды зонаға бөлу;

- қоршаған ортаны ластаушылардың типтері және олардың сипаттамасы;

- ластанудың мүмкін болатын миграция жолы және жинақталу учаскесі;

- ерекше қорғалатын және адамның шаруашылық әрекеті шектеулі түрде жүргізелетін сонымен қатар қауіпті табиғи және техногендік процесстерге ерекше сезімтал аймақтар мен учаскелер;

- геохимиялық, гидрохимиялық және радиациялық зерттеу материалдары;

- аймақтың қазіргі экологиялық жағдайын бағалау;

- аймақты табиғат ортасының экологиялық жағдайларына қарай аудандастыру;

Аймақтың болжамдық экологиялық жағдайы картасында табиғат жағдайларын ескере отырып мүмкін болатын ластанудың сипаты мен түріне байланысты туындайтын өзгерістер көрсетіледі: атап айтқанда, аймақтың ландшафтық құрылымының өзгеруі, жер бедерінің өзгеруі, қоршаған ортаның жеке компоненттерінің өзгеруі, территорияның экологиялық жағдайының дәрежесіне қарай жалпы сипаттамасы т.б.

Экологиялық карталар міндетті түрде толық легенда, қажетті ақпараттар, мысалы топырақ шұңқырларының сипаттамасы және басқа да толықтырулар енгізілген түсіндірме жазбамен бірге жасалады.

Аймақтың қазіргі уақыттағы инженерлік-экологиялық картасын жасауда болжамдық өзгерістер динамикасы көрсетілгені жөн, сондай-ақ қажетті ақпараттарды қосымша картада немесе картограммада кескіндеуге болады.

Картографиялық материалдарға түрлі картосхемалар мен базистік карталар, мысалы аймақтың табиғат-климаттық жағдайы, антропогендік қысым картасы, табиғат ортасының ластануының түрі мен дәрежесін сипаттайиын картосхема мен картограммалар жатады.

Зерттелетін аймақ көлеміне қарай экологиялық карта масштабы да түрліше болады (елді мекен, қала, облыс, аймақ т.б.). Экологиялық карталарға қойылатын негізгі талап болып картографиялық негізде жасалуы және бірдей масштабқа келтірілуі жатады. Карталардың геометриялық дәлдігі мен толық ақпарат болуына үлкен мән беріледі.
Экологиялық картография цифрлік немесе ұқсас аналогия бойынша экологиялық карталарды жасау әдістері мен процесстерінің жиынтығы.

Экологиялық карталар мазмұны жағынан кең және тар көлемде қарастырылады:

кең көлемде қарастырғанда экологиялық карта түсінігіне барлық географиялқ карталар кіргізіледі. Ал тар көлемде қарастырсақ олардың кейбірін ғана шектеп пайдалану;

Экологиялық карталар басқа тақырыптық карталармен салыстырғанда (геологиялық, геоморфологиялық, топырақ т.б.) зерттеу объектісін анықтаудың күрделігімен ажыратылады. Көптеген ғалымдар пікірінше экологиялық картографияда зерттеу объектісі ретінде түрлі деңгейдегі экожүйелер, ортаға антропогендік қысым масштабы, биота, табиғат қорғау шаралары, қоршаған орта мен организмдердің өзара ара қатынасы, экологиялық ситуациялар қарастырылады.

Қазіргі уақытта көптеген тақырыптық карталарда экологиялық ақпараттар көрсетіледі:

- Геологиялық;

- Геоморфологиялық;

- Климаттық;

- Гирологиялық;

- Топырақ;

- Геоботаникалық;

- Әлеуметтік-экономикалық;

Экологиялық картографияда төмендегідей карта түрлері кең қолданылады:

- Ірі масштабты (1 : 200000 үлкен);

- Орташа масштабты (1 : 200000 – 1 : 1000000);

- Ұсақ масштабты немесе шолу (1 : 1000000 кіші);

Экологиялық карталар мазмұнына және қолданылу бағытына қарай бөлінеді:

- Түгелдеу (инвентаризациялық);

- Бағалау;

- Болжамдық;

- Ұсыныстық;

- Бақылау немесе мониторингтік.

Экологиялық карталар қолданылу мақсатына қарай бөлінеді:

- ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге арналған;

- табиғат қорғау бағытындағы практикалық жұмыстарды ұйымдастыруға арналған;

- экологиялық білім беру мен тәрбие жұмыстарында қолдануға арналағн;

Экологиялық картографияда дистанциялық космос және аэрофотосуреттер материалдары кең қолданылады.

Бұзылған экожүйені картаға түсіруде төмендегідей мемлекеттік картаға түсіру материалдары пайдаланылады:

- топографиялық карталар;

- геологиялық карталар;

- гидрогеологиялық карталар;

- инженерлік-геологиялық карталар;

- топырақ картасы;

- геоботаникалық карта;

- орман таксациясы картасы;

Сонымен қатар жарияланған және фондылық ғылыми зерттеу мекемелері мен өндірістердің картографиялық және басқа да еңбектері пайдаланылады. Егер материал жеткіліксіз болса, қосымша инженерлік-ізденіс жұмыстары жүргізіледі.

Бүлінген экожүйені картаға түсіруде негізгі объект болып бүлінген экожүйе немесе ландашафт саналады.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы немесе контурлы жоспары.

2. Топографиялық карталар.

3. Аэрофотоматериалдар.

4. Космостан түсірілген карталар.

Әдебиеттер: Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.
Бүлінген экожүйені картаға түсіру үшін алдымен картографиялық негіздерді таңдап алу керек. Картографиялық негіздерге бүлінген экожүйелер картасы және басқа да картограммалар салынады.

Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы немесе контурлы жоспары шаруашылық территорияларын ірі масштабты карта жасау үшін қосымша картографиялық негіз болып табылады. Шартты белгілермен елді мекендер, жолдар, гидрографиялық тор, электр желілері, шаруашылық жерінің шекарасы, ауыл шаруашылығында қолдану түрі, көрсетіледі. Жер экспликациясы және ауыспалы егіс жобасы беріледі. Жер бедері шартты түрде ғана кескінделеді. Горизонтальдар салынбаған. Сондықтан бұзылған экожүйе картасын жасағанда шаруашылықта жерге орналастырудың жобасының негізінде жасауға рұқсат етілмейді, бірақ осы жобаның негізінде шаруашылықтың жалпы пайдалану бағыты мен тарихы туралы көптеген қосымша мағлұматтар алуға болады.

Ірі масштабты бүлінген экожүйені картаға түсіру үшін картографиялық негіз ретінде аэрофотосурет материалдары (контактілі фотосуреттер мен фотопландар), топографиялық карталар және жерге орналастыру жоспарлары кең қолданылады.

Картографиялық негіздердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Ең ыңғайлы түрі болып аэрофотосуреттер есептеледі. Басқа картографиялық негіздермен салыстырғанда артықшылығы:

- жер бедеріне сәйкес болып келеді, объектілерді анықтауға болады, дешифрлеуге ыңғайлы, жұмыс маршруттарын жоспарлауға болады, привязка жасауға ыңғайлы.

- аэрофотосуреттер арқылы жер бедерін оңай оқуға болады, мысалы мезорельеф, макрорельф тіпті микрорельеф элементтері.

Топографиялық карталар арқылы жер бедерінің элементтерін оқуға болғанымен субъективті қателер болуы мүмкін. Мысалы олардың ескілігі, қазіргі уақыт ситуациясымен сәйкес келмеуі, жалпылама көрсетілуі.

Бұзылған экожүйелер картасын жасау үшін барлық картографиялық негіздерді бірге қолданған жөн. олар бір-бірін толықтырып неғұрлым толық мәлімет береді.

Топокарта - жер бетін анық бейнелейтін ірі масштабты картаның түрі. Олар масштабы, анықтық деңгейі, пайдалану сипаты бойынша бөлінеді. Жергілікті географиялық объектілер нғұрлым толық бейнеленеді. Объектілер ерекше шартты белгілермен, ал жер бедері горизонталь сызықтармен бейнеленеді.

Топокарталарда дәл масштаб, шартты белгілер жүйесі, координаталар торы көрсетіледі. Белгіленген бағыт бойынша маршрут белгілеу үшін магниттік ауытқу, бұрмалану, меридиандар жақындауы, нағыз азимут, дирекциялық бұрышты білу керек.

Космостан түсірілген суреттер – космос кораблінен немесе жердің жасанды серігі спутниктерден түсірілген сурет. Жалпы (1:10000000-1:100000000) ұсақ (1:500000-1:2500000), орта (1:100000-1:300000) масштабты болып бөлінеді. Арнаулы фотожүйе арқылы түсіріледі. Топырақтың механикалық құрамын, қарашірінді мөлшерін, ылғалдылығын, эрозияға ұщрау дәрежесін анықтауға болады. Орта және ұсақ масштабты карта жасау үшін пайдаланылады. 80-100 км биіктіктен түрлі аппараттар арқылы суретке түсіріп, қажетті масштабқа дейін үлкейтуге болады.

Фотоплан – белгілі бір масштабқа келтіріліп, ситуациялар түсірілген өңделген фотоматериалдар.

Фотосхемаларды топокартаның орнына пайдалануға болады. Егер суреттердің қосымша комплектісі болса қолдан жасауға болады.

Құрастырылған суреттер (накидной монтаж) алынған репродукцияны кішірейтіп суретке түсіреді, далалық жағдайда бағдарламалау үшін қолданылады.

- Аэрофотоплан қалай жасалады?

- Контактілі аэрофотосуреттер дегеніміз не?

- Аймақтың өсімдік жамылғысы туралы топокарталарда қандай мәліметтер көрсетіледі?

1. Дайындық кезеңі.

2. Далалық кезең.

3. Камеральды кезең.

- Дайындық;

- Далалық немесе зерттеу;

- Камеральды;

Зерттеу жұмыстарының нәтижелі болуы алдын ала дайындық жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруға байланысты болады.

Далалық кезеңде бүлінген экожүйелер және оған шекаралас табиғи экожүйелер көрсетілген сапалы картографиялық негіз дайындау, топырақ-мелиоративті, геологиялық, гидрогеологиялық және экологиялық зерттеулер жүргізіледі.

Топографиялық жұмыстар күрделілік деңгейіне қарай 1:1000-1:5000 масштабта жүргізіледі. Горизонтальда қимасы 0,5 м болу керек.

Өте күрделі объектілерде зерттеу 1:500 масштабта орындалады.

Топографиялық жұмыстар қолданылыр жүрген нормативті құжаттар мен инструкцияларға сәйкес жасалады. Шартты белгілер «Условные знаки для топографических планов масштаба 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1:500. ГУГК ССССР, 1989» сәйкес салынады.

Камеральды кезеңде жобалау жұмыстары, химиялық талдау жұмыстары жүргізіліп және қажетті жобалау-сметалық құжаттар толтырылады, картограммалар құрастырылып, түсіндірме жазба жазылады.

Бүлінген экожүйені картаға түсіру үшін экологиялық ақпараттар қажет. Экологиялық ақпараттар пайда болу көзі мен мазмұнына қарай түрліше болады. Олар официальды және официальды емес болып бөлінеді, сондай-ақ түрлі әдістерді қолданып зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынады. Мысалы дистанциялық зонд арқылы алынған мәліметтер, ластаушы заттардың сандық және сапалық сипаттамалары, қоршаған ортаға келіп түсетін ластаушы заттардың көлемі мен түсу жағдайы туралы статистикалық деректер, нақты есептелген ластаушылардың уақыт және кеңістік аралығында өзгеру динамикасы, халық денсаулығы, өсімдіктер мен жануарлар жай-күйі т.б.
1. Экологиялық картографияны пәнінің қоршаған ортаның басты проблемаларын шешудегі маңызы.

2. Экологиялық картография пәнінің қолданбалы маңызы.

3. Экологиялық карталардың жіктелуі.
Бүлінген экожүйелердегі экологиялық ситуациялар.
Экологиялық ситуация түрі нормативтік көрсеткіштер мен талаптарға сәйкес анықталады.

Экологиялық ситуация түрін көрсету бүлінген экожүйелер картасын жасауда негізгі құрандас бөлік болып саналады. Бұл проблеманың пайда болуы табиғи ортаның қасиеттері мен олардың салдарының бағытына байланысты. Ең күрделі экологиялық ситуация болып адам өмірі мен денсаулығына әсер ететін проблемалар саналады.

Экологиялық ситуациялардың 5 түрі бөлініп көрсетіледі:

- Қалыпты;

- Қанағаттанарлық;

- Шиеленіскен;

- Критикалық;

- Апатты немесе катастрофалық;

Қазақстан Республикасының «Экологиялық кодексіне» сай табиғат пайдаланушылар жерді пайдалану кезінде қоршаған ортаны қорғау талаптарын ескеруі қажет. Бүлінген жерлерді негізгі көлемін қалпына келтіру қажеттігі аса маңызды міндет екені атап көрсетілген. Қажетсіз шұңқырлар мен үйінділерді жою, құрылыс қоқыстарын жинау және жер учаскелерін абаттандыру бағытындағы жұмыстар жүргізіп, бүлінген жердің құнарлығын қалпына келтіру, топырақ құнарлығын қалпына келтіріп, жерді айналымға уақтылы енгізу қажет.

Табиғат пайдаланушылар жерді пайдалану кезінде: санитарлық-эпидемологиялық және экологиялық талаптарға сәйкес келетін өндіріс технологияларын қолдануы, халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян келтіруге жол бермеуі, қол жетімді озық технологияларды енгізуі қажет.
Бүлінген экожүйелердің пайда болуы
Жерді қорғау мақсатында жер учаскелерінің меншік иелері жер пайдаланушылар бүлінген жерлердің құнарлығын қалпына келтіру, топырақ құнарлығын қалпына келтіру жерді айналымға уақтылы енгізу, топырақтың құнарлы қабатын кейіннен жердің құнарлы қабатын қалпына келтіруді жүргізу кезінде пайдалану үшін алу мен сақтау жөніндегі іс шараларды жүргізуге міндетті екені атап өтілген.

Пайдалы қазбалар кен орындарынан өндіретін, уақытша пайдалануға ұсынылған жерлердің топырақ жамылғысының бұзылуына байланысты жұмыстар жүргізетін кәсіпорындар «Қазақстан Республикасының Экологиялық және Жер Кодексіне» сәйкес осы жерлерді пайдалану қажеттілігінен басқа өз есептерінен бұл жерді бұдан былай ауыл шаруашылығына және басқа да шаруашылыққа пайдалануға жарамды күйге келтіруге міндетті [3, 26].

Бүлінген жерлерді қалпына келтіру шараларын негіздеу және жүргізу үшін алдымен олардың ауданын, динамикасын, әсер ететін факторларды, алқап түрін, қазіргі экологиялық жағдайын білу керек. Бұл үшін осы аймақты картаға түсіру жұмыстарын жүргізеді.

Адамның шаруашылық әрекеттерінің әсерінен аймақтың гидрологиялық режимі және жергілікті жердің бедері, топырақ жамылғысы бұзылса және ластанса немесе өсімдігі құрып кететін болса, мұндай жерлер бүлінген жерлер деп аталады. Пайдалы қазбаларды өндіру, соның ішінде ашық әдіспен өндіру, құбырлар қазу, жер жұмыстарын жүргізу елімізде бүлінген жер учаскесінің артуына әкеліп соғады. Адамның шаруашылық әрекеттерінің әсерінен (тау-кен өндірісі, мұнай-газ өнеркәсібі т.б.) табиғи ландшафтарының өзгеруі соның ішінде топырақ жамылғысының бұзылуы қоршаған ортаға үлкен залал әкелумен қатар жүреді.

Топырақ жамылғысы бүлінген барлық аумақты екі топқа бөледі:

- топырағы өндіріс қалдықтарынан тұратын және жер астында кен өндіруден құлаған жерлер (террикондар);

- ашық тау-кен өндіру жұмыстары барысындағы құлаған және жер астында өндіру жұмысы жұмысы барысындағы опырылған жерлер, топырақты ойып алу нәтижесінде зақымдалған территориялар.

Ашық әдіспен өндіргеннен кейінгі карьерлық өндіру әдісіне, пайдалы қазбалардың түріне және тереңдігі бойынша жергілікті жердің геологиясына байланысты бөлінеді. Жеке карьерлардың аумағы 2-3 мың гектарды алып жатады. Олардың тереңдігі 100-200 м-ге жетеді. Бүлінген жер учаскелері тікелей бұзылатын жерлердің ауданынан 10 еседен артық мөлшерде қоршаған аумаққа қолайсыз әсер етеді. Көптеген жағдайларда жұмыс істеп кеткен жер учаскелері құнсыз, пайдасыз игерілмейтін жерге айналады, ал оның беті индустриальды шөлді көзге елестетеді.

Мысалы Ресейдің Еуропалық бөлігінің орталық қаратопырақты ауданында топырағы өте құнарлы қара топырақтар (қарашіріктің қалыңдығы-1-1,5 м) және темір рудасының (барланған қорының 73 пайызы) қорына бай КМА (Курск магниттік анамалиясы) орналасқан. Осы жерлерді қазір ғаламат карьерлер алып жатыр. ХХ ғасырдың 80 жылдары 100-130 метр тереңдікте, ал ХХ ғасырдың аяғында тау-кен жұмыстарының тереңдігі 400-500 метрге дейін жүргізілетін жобалар жасалды. Курскі магниттік анамалиясы ауданының бұрынғы тегіс жазықты құнарлы топырақты жерлеріннің орнында биіктігі 40-60м тұратын кен ішіндегі пайдасыз жыныстық үйіндісінен тұратын таулар (террикондар) толып кетті.

Бүлінген топырақтар дегеніміз сумен шайылған, желмен ұшырылған топырақтар. Бұзылу тереңдігіне қарай олар аз (А жиегінің 1/3 бөлігі), орташа (1/2 бөлігі) және күшті (А жиегі түгел жоғалған) бүлінген топырақтарға бөледі. Бүлінген топырақтардың даму шегін эрозия (бұзылу) деңгейі немесе базисі деп атайды [11].

Топырақ бұзылуын болдырмауға қарсы шаралар екіге бөлінеді: алдын алу және күресулік. Бірінші топқа топырақ қорғайтын егіншілік жүйесі, ал екінші топқа жолақты егістік, ағаш отырғызу және шөп егу жатады.

Бүлінген жер учаскелерін шаруашылық мақсатқа пайдалану үшін оны қалпына келтіру керек. «Табиғат қорғау. Жерді рекультивациялау. Терминдер мен анықтамалар» 17.5.1.01-83 (СТ СЭВ 3848-82) Мемлекеттік стандартында бүлінген топырақтарға мынадай анықтама берілген: «Бүлінген топырақтар дегеніміз – бұзылуына байланысты алғашқы шаруашылық құндылығын жоғалтқан және қоршаған ортаға жағымсыз теріс ықпал әсер ету көзі болып есептелетін жерлер» [12].

«Жерді рекультивациялау, топырақтың құнарлы қабатын сылу, сақтау және орынды пайдалану туралы» негізгі ережелерді бекіту туралы 22.12.1995 жылы бұйрықта бұл анықтама: «Бүлінген топырақтар - өзінің шаруашылық құндылығын жоғалтқан немесе қоршаған ортаға топырақ жамылғысының, гидрологиялық режимінің бұзылуы салдарынан жағымсыз теріс ықпал әсер ету көзі болып есептелетін және өндірістік қызмет нәтижесінде техногендік рельеф пайда болуына әкелетін жерлер» деп толықтырылған [13].

Рекультивацияланған жерлердің сапасын жақсарту және түпкілікті биологиялық мелиорация жұмыстарын қолданып құнарлығын жақсарту шаралары жүргізілетін кезең мелиоративті кезең деп аталады [14].

Қазіргі уақытта экологиялық жағдайдың шиеленісуіне байланысты көкейкесті мәселелердін ішінде ең күрделі мәселе құнарлы топырақты сақтап қалу мен қорғау болып отыр. Топырақ - биосферасының маңызды құрамдас бөлігі болып табылатыңдықтан ғаламшардағы экологиялық жағдайды жақсарту негізгі өзекті мәселе. Сондықтан құнарлы топырақты қорғау мәселесі егін шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы өнімділігін арттырудың ғана қамқорлыгы емес, сонымен бірге жер бетіндегі экологиялық ахуалдың тиімділігі, жөніндегі орынды мәселе.

Қазіргі таңда бүкіл әлемде топырақтың бұрынғыдан кері кетуі мен бұзылуы 100-150 есеге жетіп отыр.Топырақ зертеуші ғылымдардың зерттеуі бойынша бүкіл әлемде бір минуттың ішінде 15-25 гектар құнарлы топырақ қайтадан қалпына келмейтіндей бұзылады екен.

ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап индустрияның пайда болуына байланысты топырақ жабынының антропогендік бұзылуы қарқындай түсті. ХІХ ғасырдың ортасына дейін жыл сайын ауыл шаруашылығы жерлер ауданының жоғалу қарқыны орта есеппен 0,2 млн гектар болды (яғни минутына 0,4 гектар). Бірақ соңғы 50-80 жылдары бүкіл әлемде топырақтың құрып кетуі мен бұзылу темпі кенеттен артты. Жыртылу аркылы жер топырағының бұзылуы жыл сайын 10-15 млн гектар (бір минуттың ішінде 15-25 гектар жердін топырағы бұзылуда). Осыған орай, аграрлық сектордың қолданылып жүрген моделі (үлгісі) аграрлық өркендеу дәуірінде болған жағдайға қарағанда топырақ ресурстарын 40-70 есе пайдалануда. Қалпына келіп үлгермеген топырақты тоқтаусыз пайдаланудың нәтежесі ғаламға өте қолайсыз кері әсерін тигізіп, демографиялық фокторды қиындата түседі. Қазіргі уақытта бір адамға орта есеппен 0,3-0,4 гектар егістік жерден келеді,10-15 жылдан кейін - 0,20-0,25 гектардан, 20-30 жыл өткен соң тек қана 0,5-0,20 гектардан, ал онан арғы уакыттарда жер беті халқының қоректік ресурсының балансы бұзылуы мүмкін деген тұжырымдамаға келеміз. Топырақтың құнарлығы ондағы қарашірік мөлшерімен анықталады. Өйткені құнарсыз топырақтың келешекте біртіндеп, бүкіл әлемдік проблема болып отырған құмдану процесіне ұшырап отырғаны баршаға мәлім.

Топырақтың құнарсыздануының көптеген себептері бар. Оларға минералдық тыңайткыштарды шамадан тыс көп мөлшерде пайдалану, топырақтың механикалық эрозиясы, егістік айналымын сақтамау, органикалық тыңайтқыштарды мүлдем пайдаланбау т.с.с. жатады. Осы көпшілікке белгілі себептердің ең негізгісі минералды тыңайтқыштарды ғылыми негізсіз көп мөлшерде қолдану болып табылады. Өйткені, қазіргі агрожүйелерде топыраққа минералдық тыңайткыштарсыз жақсы өнім алу мүмкін емес. Соған байланысты минералдық тыңайтқыштар мен топырақты өнделгенде оның табиғи құнарына зиян келтірмей, яғни қарашірік деңгейін сақтап отыратын тыңайтқыштардың оптималдық мөлшерін қолдану өзекті мәселе.
Бақылау сұрақтары:

Бүлінген экожүйені картаға түсіруде негізгі объект болып бүлінген ландашафт немесе экожүйе саналады.

Бүлінген ауыл шаруашылық экожүйелерін картаға түсіру.

Бүлінген жайылымдық экожүйелерді картаға түсіру.

Бүлінген шабындық экожүйелерін картаға түсіру.

Транспорт тораптары, өнеркәсіп және қала ландшафтарын картаға түсіру.

1. Антропогенді бүлінген экожүйелер топырақтарын классификациялау тарихы.

2. Антропогенді бұзылған экожүйе топырақтарының диагностикалық белгілері.

3. Топырақты далалық зерттеу техникасы.

Топырақтың шайылу дәрежесіне қарай аздап, орташа, өте күшті болып бөлінеді. Аздап шайылған топырақтарда А қабатының жартысынан аз бөлігі шайылған. Орташа шайылған топырақтардың А қабатының жартысына жуығы немесе түгелдей шайылған, В қабаты аздап жыртылған. Өте күшті шайылған топырақтардың өтпелі В қабаты да шайылған. Бүлінген топырақтарды тегістегенде эрозия байқалмайтындай еңістікте тегістеген жөн.

Бүлінген топырақтарға төселетін құнарлы қабат қоспасы бір немесе бірнеше топырақ түр өзгерістерінің араласуы әсерінен орташа қасиеттермен сипатталатын топырақ қоспасы.

Бүлінген топырақтардың тастану дәрежесі және қиыршық тастармен ластану дәрежесі топырақтың 30 см есепті қабаты бойынша анықталады. Егер 0-30 см қабатта тастар мен қиыршық тастар мөлшері 50 м3/га болса аз тастақты және елеулі мөлшерде игерілген топырақтарға жатады. Ал бұл көрсеткіштің 500м3/га артық болуы игерілмеген бүлінген топырақтарға тән.

- Бүлінген экожүйелер топырақтарының ерекшеліктері?

- Бүлінген жерлердің топырақтарын диагностикалу принципі.

- Бүлінген экожүйе топырақтарын классификациялау принциптері.

1. Аймақты рекогносцировкалау.

2. Жұмыс маршруттарын жоспарлау.

3. Топырақты далалық зерттеу техникасы.

Дайындық кезеңде зерттеу мақсаты мен міндеттері анықталып, жұмыс көлемі және жоспары жасалады, картаға түсірудің масштабы анықталады.

Бүлінген топырақты зерттеу масштабы шаруашылықтың мамандануына, жерді пайдалану интенсивтігі мен сипатына және топырақ жамылғысының үрделігіне байланысты.

Топырақ жамылғысының күрделігіне қарай 5 категорияны бөліп көрсетеді.

1. Батыс Қазақстан облысында бүлінген экожүйелері пайда болуына әсер ететін факторлар.

2. Батыс Қазақстан облысында бүлінген экожүйелердің пайда болуының динамикасы.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Природно-ресурсный потенциал и проектируемые обьекты заповедного фонда Западно-Казахстанской области. – Орал, 1998 г. -176 бет.
Батыс Қазақстан облысында бүлінген жерлерді инвентаризациялау (есепке алу) жұмыстары 1990 жылдардан бастап қана белсенді жүрді.

Батыс Қазақстан облысында бүлінген топырақтар Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен орны мен қалалы аймақтарда, елді мекендерде, құрылыс, жол салу объектілерінде кездеседі. бүлінген жерлер ауданының күрт артуы 1984-2000 жылдары Қарашығанақ мұнай-газ конденсатын игеру барысында күрт артты. бүлінген топырақтарды инвентаризациялау мәліметтері бүлінген топырақтарды рекультивациялауда жобадан ауытқушылық фактілері және рекультивация жұмыстары дұрыс жүргізілмегендігі анықталды.

Батыс Қазақстан облысында бүлінген жерлер және рекультивацияланған жерлер ауданы туралы мәліметтер төмендегі кестеде берілген (Кесте 1).

Антропогенді бүлінген жерлерде топырақ құнарлығын қалпына келтіру, рекультивация жұмыстарының техникалық және биологиялық этаптарын кешенді жүргізу керек. Егер табиғат қорғаудың және бүлінген жерлерді рекультивациялаудың шаралары орындалып, әрі сақталатын болса антропогенді бүлінген жер бөлігін қалпына келтіру жұмысында қоршаған ортаға зиян байқалмайды, топырақ құнарлығының біртіндеп қалпына келу процесі байқалады.

«Бүлінген экожүйені картаға түсіру» пәні бойынша практикалық (семинарлық, студиялық) сабақтар жоспарланбаған.

Осы курс бойынша аптасына 2 СӨОЖ қарастырылған. Бұл жұмыс кеңестік және бақылау функцияларын атқарады. СҚОЖ кезінде студенттер оқытушыға өзіндік жұмысты орындау барысында пайда болған қиыншылықтар және сұрақтар бойынша жолығуларына болады. Бұндай мәселелер болмаған жағадайда, СӨОЖ-ге берілген уақыт өткен материалдар бойынша есеп беруіне және өзіндік жұмыстарды орындап тапсыруын пайдаланылады.

1. Урбанизация дегеніміз не?

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіру және экологиялық картография пәні.
№2 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсіру үшін қолданылатын картографиялық негіздер.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасында берілген аймақтың экологиялық сипаттамасы.

1. «Бұзылған экожүйелерді зерттеу этаптары» схемасына талдау жасау.

№3 СӨЖ:

1. «Бұзылған экожүйелерді зерттеу этаптары» схемасын сызу

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасында берілген аймақтың экологиялық сипаттамасы.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№5 СМЖӨЖ:

Топокарталардың масштабын анықтау.

1. Топокартада берілген аймақтың экологиялық сипаттамасы.

2. Топокарта бойынша елді мекендердің ара қашықтығын анықтау.

3. Жеке тапсырмамен жұмыс.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

№8 СМЖӨЖ: Топографиялық карталарды оқып үйрену.

1. Топокарта бойынша аймақты гидрографиялық торына сипаттама беру. Картада кескінделген ең үлкен өзен аңғарының элементтеріне сипаттама жазу: арна, жайылма, терраса. Жайылманың морфологиялық элементтері: орталық жайылма, арна маңы жайылмасы, терраса маңы жайылмасы.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№9 СМЖӨЖ: Топырақ шұңқырларының түрлері.

№9 СӨЖ: Горизонталь түрлерімен танысу:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топокарта бойынша аймақты эрозиялық тілімделу дәрежесіне жіктеу.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№11 СМЖӨЖ: Аэрофотоматериалдар бойынша макро және мезорельефтің сипаттамасы.

№7 СӨЖ: Топокартада берілген аймақты спутниктен түсірілген сурет арқылы қарап салыстырмалы сипаттама беріңіз.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Аэрофотосурет бойынша аймақтың жер бедеріне сипаттама беру. Горизонтальды және эрозиялық тілімделу коэффициентін анықтау.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс: аэрофотосуреттер бойынша аймақтың экологиялық сипаттамасы.
№13 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

1. Аэрофотоматериалдарды топографиялық және ландшафтық дешифрлеуде қолданылатын дешифрлік белгілер?

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіруде аэрофотоматериалдардың маңызы мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Контактілі аэрофотосуреттер, фотоплан және фотосхема дегеніміз не?

АФС бойынша суретте кескінделген өсімдіктер жамылғысы мен ауыл шаруашылық алқаптарын анықтайды. 3-кестені толтыру қажет.

АФС үстіне калька салып өзен аңғарын, беткейлерді, төбелерді, сайларды, ойыстарды белгілейді. Егр аймақ ландшафтық біркелкі болмаса, копмлекстік мөлшерін анықтайды. Ол үшін алдымен үш бағытта ұзындығы 3-5 см түзу сызық сызып лупа арқылы әрбір контур ұзындығын есептейді. Сөйтіп әрбір компоненттің проценттік үлес көрсеткіші анықталады.

Аэрофотоматериалдар бойынша аймақта кездесетін бұзылған экожүйелерді табыңыз: эрозияға ұшыраған жерлер, сортаңданған жерлер, батпақтанған жерлер.

Осы экожүйелерді картаға түсіру. Шартты белгілерін салу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Аэрофотосурет бойынша аймақты гидрографиялық торына сипаттама беру. Кескінделген ең үлкен өзен аңғарының элементтеріне сипаттама жазу: арна, жайылма, терраса. Жайылманың морфологиялық элементтері: орталық жайылма, арна маңы жайылмасы, терраса маңы жайылмасы.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№15 СМЖӨЖ: Бұзылған экожүйені картаға түсірудің кезеңдері.

1. Тақырып бойынша конспект жазу.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№16 СӨЖ: Күрделілік категориясы.

1. Күрделілік категориясын туралы конспект жазу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

№1 СӨЖ: Бүлінген экожүйелер анықтамасы және пайда болуы:

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Рекогносцировка дегеніміз не?

2. Химиялық талдауға жіберілетін үлгілер ведомостін жасау.
№1 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

№1 СӨЖ: Бүлінген экожүйелер анықтамасы және пайда болуы:

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топырақ шекараларының табиғатта анықтығы?

2. Бүлінген топырақтардың морфологиялық қасиеттерінің ведомостін жасау.
№20: СМЖӨЖ: Картограмманы талдау:

1. Жалпы түсінік.

2. Атмосфералық ластануды биоиндикациялау.
№21 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Дала жұмыстарын тапсыру және қабылдау актісін жасау.

2. Камеральды кезеңде жүргізілетін жұмыстар жоспарын жасау. Наряд-тапсырма толтыру.
№23 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Жалпы түсінік.

2. Атмосфералық ластануды биоиндикациялау.

№2: СӨЖ: Медициналық-статистикалық көрсеткіштерді пайдалану.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Элементарлы көрсеткіштер.

2. Уақыт көрсеткіштері.

3. Территориялық интеграция.

4. Территориялық және уақыт интеграция.

5. Ингредиент аралық интеграция.

6. Компонент аралық интеграция.

7. Фактор аралық интеграция.

1. Ортаның бір компонентінің бір нүктедегі белгілі бір уақыт аралығында бір көрсеткіш бойынша жағдайын анықтайды?

2. Белгілі бір уақыт аралығында экологиялық жағдайды сипаттайтын көрсеткіштерді атаңыз.

3. Атмосфера ластануының кешенді индексі қандай көрсеткіштерге жатады?

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Курс бағдарламасы бойынша есеп-графикалық жұмыс, курстық жоба (жұмыс) қарастырылмаған.

- студенттердің зертханалық сабақтарға дайындығы;

- студенттердің сабаққа қатысуы;

- студенттердің тәртібі.

Кең түрде әңгімелесу. теориялық материалдарға негізделген кең түрдегі әңгімені ұйымдастыру. Кесте қолдану, оларға талдау жасай білу. Тақтада тапсырманы орындау және жазбаша, жаппай, жеке студенттерге білімін нығайту үшін сұрақтар қолдану.

Өрбіген әңгіме. Белсенді өрбіген әңгімені ұйымдастыру, яғни дәріс материалдарына, студенттердің өзіндік жұмысына негізделуі тиіс. Жаппай сұрауды қолдану.

Хабарлама, баяндамалар жүйесі. Сабақтың құрылу жолы студенттердің баяндамасын тыңдау және баяндамашыға топ стденттерінің сұрақ қоюы, баяндама мазмұнын талдау және талқылау.

Жазбаша бақылау жұмысы. Жаппай жазбаша сұрау дәріс материалдарына, зертханалық сабақ, өз бетімен жұмыс сұрақтарына, материалдарды өз алдына талдауға негізделеді.

Тереңдетілген сұрақ: теориялық, практикалық материалдарына негізделген кең түрдегі әңгімені ұйымдастыру. Тақтада тапсырманы орындау және жазбаша, жаппай, жеке тұратын студенттерге білімін нығайту үшін сұрақтар қолдану.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы туралы түсінік.

2. Карта масштабымен, картографиялық мәліметтермен және кескінделген шартты белгілермен танысу.

3. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасыда берілген рама сыртындағы мәліметтермен танысыңыз.

4. Шаруашылықтың ауданын есептеңіз.

5. Экологиялық ситуацияны сипаттаңыз.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы бойынша неліктен карта жасауға болмайды?

2. Жерге орналастыру жоспары бойынша бүлінген экожүйені картаға түсіргенде қандай мәліметтер алынады?

Әдістемелік нұсқаулар: Суреттер қарындашпен сызылуы тиіс. Әрбір тапсырма бойынша талдау жасалады.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бұзылған экожүйелерге сипаттама беру.

2. Шабындықтар мен жайылымдарда кездесетін бұзылған экожүйе түрлерін анықтау.

3. Бұзылған экожүйелерді қалпына келтіруге экологиялық негіздеме жасау.

4. Эрозияға ұшыраған, батпақтанған, қайталама тұзданған, сортаңданған учаскелерді табыңыз, ауданын есептеңіз.

5. Орман алқабы мен жолақтарының ауданын есептеңіз. Шаруашылық жерінің қанша процентін алып жатыр? Орман жолақтары экожүйесінің экологиялық маңызын жазу.

6. Шаруашылықтың жер экспликациясын жасап, сипаттама беріңіз.

Қажетті құралдар: Масштабы 1:50000, 1:25000, 1:10000 шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш.

Бақылау сұрақтары:

1. Шабындықтар мен жайылымдарда қандай бұзылған экожүйе түрлері кездеседі?

2. Жайылымда бұзылған экожүйелердің пайда болу себептері?

3. Шабындықтарда бұзылған экожүйелердің пайда болу себептері?

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топографиялық карталар (топокарта) туралы түсінік.

2. Топокартаның шартты белгілермен танысу.

3. Топокартаның рамадан тыс безендірілуіне сипаттама беру.

4. Топокартада кескінделген ситуацияны сипаттау.

5. Планшет ауданын анықтау (гектармен және кв.км).

6. Горизонталь түрлерімен танысу.

7. Топокарта бойынша аймақтың жер бедерін, өсімдіктерін, ауыл шаруашылық алқаптарының экологиялық жай-күйін сипаттау.

1. Топокарта түрлерін атаңыз.

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіруде топокарталардың маңызы мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Топокартада өсімдіктер қандай шартты белгілермен көрсетіледі?

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Беткейлердің көлбеулігін анықтау.

2. Оқытушының тапсырмасы бойынша А- В бағытында жер бедерінің профилін сызу.

3. Топокартада кескінделген аймақтың ең биік және ең төмен биіктіктерін табыңыз. Оқытушының тапсырмасы бойынша біреше нүктенің биіктігін анықтаңыз. Беткейлердің экспозициясы мен көлбеулігін есептеңіз.

1. Топокарта түрлерін атаңыз.

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіруде топокарталардың маңызы мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Топокартада өсімдіктер қандай шартты белгілермен көрсетіледі?

4. Абсолютті және салыстырмалы биіктік дегеніміз не?

5. Су айрық сызық дегеніміз не?

6. Өзен бассейні дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулар: Суреттер қарындашпен сызылуы тиіс. Әрбір тапсырма бойынша талдау жасалады.

2-тапсырманы орындағанда профиль масштабы шамамен болады: горизонтальды масштаб 1:10000 немесе 1:25000, ал вертикальды масштаб 1:1000 болғаны жөн.\

3-тапсырманы орындағанда беткейлердің көлбеулігі төмендегі формула бойынша анықталады:

КС=12:ВЗ, мұндағы КС - беткей көлбеулігі, градуспен; ВЗ - заложение мөлшері, мм. Заложение мөлшері шкала бойынша табылады.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топокартада берілген аймақтың жер бедерінің горизонтальды тілімделу коэффициентін анықтау.

2. Топокартада берілген аймақтың жер бедерінің вертикальды тілімделу коэффициентін анықтау.

3. Топокартада берілген аймақтың жер бедерінің эрозиялық тілімделу коэффициентін анықтау.

4. Картограммалар салу.
Қажетті құралдар: Масштабы 1:25000, 1:10000 топографиялық карталар, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш, калька, бояу қарындаш.

Бақылау сұрақтары:

1. Өзен аңғарының элементтерін атаңыз.

2. Жайылма дегеніміз не?

3. Аймақтың жер бедерінің горизонтальды тілімделу коэффициенті қалай есептеледі?

4. Аймақтың жер бедерінің вертикальды тілімделу коэффициенті қалай есептеледі?

5. Аймақтың жер бедерінің эрозиялық тілімделу коэффициенті қалай есептеледі?

Аймақтың жер бедерінің горизонтальды тілімделу коэффициентін есептеу үшін су айрық сызық пен тальвег арасының ара қашықтығы есептеледі. Есептеулер метр арқылы көрсетіледі. 1-кесте бойынша аймақтың жер бедерінің горизонтальды тілімдену дәрежесі анықталады:

Аймақтың жер бедерінің вертикальды тілімделу коэффициентін есептеу үшін су айрық пен тальвег биіктіктерінің амплитудасы есептеледі. Есептеулер метр арқылы көрсетіледі. 2-кесте бойынша аймақтың жер бедерінің вертикальды тілімдену тілімдену дәрежесі анықталады:

Аймақтың жер бедерінің эрозиялық тілімделу коэффициенті мына формуламен есептеледі:

К=l/P,

Мұндағы К - аймақтың жер бедерінің эрозиялық тілімделу коэффициенті;

Берілген есептеулер негізінде 3 картограмма салу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Аэрофотосуреттер (АФС) туралы түсінік.

2. Аэрофотосуреттердің масштабын есептеу.

3. Аэрофотосуреттерді топографиялық және ландшафтық дешифрлеу (елді мекендер, жол, шаруашылық және инженерлік ғимараттар, гидрографиялық тор, жыра-сайлар жүйесі т.б.).

1. Аэрофотоматериалдарды топографиялық және ландшафтық дешифрлеуде қолданылатын дешифрлік белгілер?

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіруде аэрофотоматериалдардың маңызы мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Контактілі аэрофотосуреттер, фотоплан және фотосхема дегеніміз не?

Экологиялық картографияда аэрокосмостық зонд әдісі яғни қашықтан зерттеу әдістерінің кешенді жүйесі қолданылады.

Аэрокосмостық зонд әдісі:

- көп зоналық және спектр зоналық аэрофотосурет түсіру;

- жылулық инфрақызыл сурет түсіру;

- перспективті аэрофотосурет түсіру. Бұл әдіс жердің жасанды серігі, орбиталық станциялық станциялар мен пилоттық космос станциясынан түсірілетін космостық сурет, сканер, телевизиялық, радиолокациялық, инфрақызыл т.б. сурет түсірумен бірлесе жүреді.

Практика жүзінде фото және сканерлік суреттер кең қолданылады. Бұл суреттер арқылы ландшафттың техногендік элементтерін, техногендік кешендер, антропогендік әсердің экологиялық салдарын (ластану ауданы, өсімдік жамылғысының бұзылуы, өрт, кесілген орман ауданы, қауіпті техногендік құбылыстардың байқалу ауданы т.б.) бөліп көрсетуге болады.

Аэрофотосурет түрлерімен танысу. Берілген негізгі белгілер бойынша аймаққа сипаттама беру. Дешифрлік көрсеткіштер бойынша (форма, контур, мөлшері, тон, сурет структурасы т.б.) топографиялық дешифрлеу. Елді мекендер, жолдар, шаруашылық жәнетинженерлік ғимараттар, гидрографиялық тор және жыра-сайлар жүйесі, ауыл шаруашылық алқаптары.

Дешифрлеу анық және дәл объектілер контурынан шартты және қиын табылатын объектілерге қарай жүреді. Дәптерге контур немесе объект нөмірі мен оның сипаттамасы жазылады.
Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Аэрофотоматериалдар бойынша аймақтың өсімдік жамылғысына сипаттама.

2. Аэрофотоматериалдар бойынша аймақтың топырақ жамылғысына сипаттама.

3. Аэрофотоматериалдар бойынша аймақтың экологиялық жағдайына сипаттама.

1. Аэрофотоматериалдарды топографиялық және ландшафтық дешифрлеуде қолданылатын дешифрлік белгілер?

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіруде аэрофотоматериалдардың маңызы мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Контактілі аэрофотосуреттер, фотоплан және фотосхема дегеніміз не?

АФС бойынша суретте кескінделген өсімдіктер жамылғысы мен ауыл шаруашылық алқаптарын анықтайды. 3-кестені толтыру қажет.

АФС үстіне калька салып өзен аңғарын, беткейлерді, төбелерді, сайларды, ойыстарды белгілейді. Егр аймақ ландшафтық біркелкі болмаса, копмлекстік мөлшерін анықтайды. Ол үшін алдымен үш бағытта ұзындығы 3-5 см түзу сызық сызып лупа арқылы әрбір контур ұзындығын есептейді. Сөйтіп әрбір компоненттің проценттік үлес көрсеткіші анықталады.

Аэрофотоматериалдар бойынша аймақта кездесетін бұзылған экожүйелерді табыңыз: эрозияға ұшыраған жерлер, сортаңданған жерлер, батпақтанған жерлер.

Осы экожүйелерді картаға түсіру. Шартты белгілерін салу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бүлінген экожүйе топырақтарын зерттеудің күрделілік категориясы мен масштабын анықтау.

2. Далалық кезең ұзақтығын анықтау.

3. Зерттеуге тиісті жұмыс көлемін анықтау.

4. Бүлінген экожүйені зерттеуге қажетті мамандар санын анықтау.

5. Зерттеу жұмыстарының құнын анықтау.

6. Зерттеу нәтижелерін кестеге салу.
Қажетті құралдар: Масштабы 1:25000, 1:10000 топографиялық карталар немесе аэрофотоматериалдар, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш, калькулятор.

Бақылау сұрақтары:

1. Бүлінген экожүйе топырақтарын зерттеу жұмыстарын жүргізудің қанша категориясы белгілі?

2. Ауданы 15%-тен астам екіншілік тұзданған жерлері бар аймақты қандай категориямен зерттейді?

3. Бүлінген топырақтарды зерттеу масштабы қандай факторларға байланысты?

1. Бүлінген экожүйелер топырақтары ірі масштабта зерттеледі: 1:2000, 1:5000, 1:10000. Топырақ зерттеу масштабы зерттеу мақсатына, экожүйе түріне, шаруашылық мамандануына, жерді пайдалану интенсивтігіне және топырақ жамылғысының күрделігіне байланысты. Бір шаруашылықтың өзінде топырақтар түрлі масштабта зерттелуі мүмкін.

Бүлінген экожүйелер топырақтары аймақтың ерекшелігіне қарай 5 күрделілік категориясы бойынша зерттеледі.

2. Батыс Қазақстан облысында далалық кезең ұзақтығы жылдың орташа температурасы жылы кезеңде, шамамен 15.04.-15.09 аралығында болады.

3. Бүлінген экожүйелер топырақтарын зерттегенде бір топырақ зерттеуші маманға жұмыс көлемі аймақтың күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты.

4. Бүлінген экожүйенің топырақтарын зерттегенде отряд құрамына 6-7 маман кіреді, ал 2-3 отряд зерттеу экспедициясын құрайды.

5. Ауданы 1000 га аймақты зерттегенде құны аймақтың күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты алынады.

6. Зертету нәтижелері кестеге толтырылады.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Шаруашылықтың экспликациясы бойынша зерттелетін аймақ ауданын анықтау.

2. Зерттелетін аймақ ауданы, күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты қазылуға тиісті топырақ шұңқырларының санын анықтау.

3. Химиялық талдауға үлгілер алынатын топырақ шұңқырларының санын анықтау.

4. Зерттеу нәтижелері наряд-тапсырма түрінде толтырылады.
Қажетті құралдар: Масштабы 1:25000, 1:10000 топографиялық карталар немесе аэрофотоматериалдар, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш, калькулятор.

Бақылау сұрақтары:

1. Топырақ шұңқырлары дегеніміз не?

2. Аймақты аэрофотоматериалдар бойынша зерттегенде топырақ шұңқырларының саны қандай қатынас бойынша есептеледі?

3. Аймақты топокарталар бойынша зерттегенде топырақ шұңқырларының саны қандай қатынас бойынша есептеледі?

1. Бір топырақ шұңқыры қанша аймақтан қазылуға тиісті аудан (гектармен) мөлшері күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты норматив бойынша анықталады.

2. Аймақты аэрофотоматериалдар бойынша зерттегенде топырақ шұңқырлары, жартылай шұңқырлары мен қазбаларының саны 1:4:2 қатынасы шамасында, ал топокарта арқылы зерттегенде 1:4:2 қатынасы шамасында болады.

3. Химиялық талдауға барлық топырақ шұңқырларынан және жартылай шұңқырлардың 1/10 бөлігінен алынады.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топокарта бойынша негізгі рельеф формаларын бөліп көрсету.

2. Калькаға салынған учаскеде түйін және парраллель қиып өту әдістері бойынша жұмыс маршруттарын жоспарлау.

3. Бір күні зерттелетін жұмыс маршрутының ұзындығын есептеу.

4. 2-3 топырақ шұңқырына привязка жасау.

5. Аймақта зерттелуге тиісті топырақ шұңқырларын белгілеу.

6. Аймақта зерттелуге тиісті ең кіші топырақ контурын бөліп көрсету.

7. Көршілес аймақ шекарасын беттестіріп топырақ контурларының дәлдігін тексеру.

1. Топырақ жамылғысы біркелкі, экожүйелері бұзылмаған аймақта жұмыс маршрутының қандай әдісі қолданылады?

2. Бұзылған топырақтары көп және экологиялық жағдайы күрделі аймақта жұмыс маршруты қалай жоспарланады.

3. Топырақ шұңқырларына қандай жергілікті белгілер бойынша привязка жасалады?

1. Бір топырақ шұңқыры қанша гектар аймақтан қазылуға тиісті норматив күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бүлінген топырақтардың картасы мен картограммасын жасау үшін шартты белгілерді іріктеу.

2. Топырақ контурларын салу.

3. Контурларға индекс қою және қажетті түспен бояу.

4. Бұзылған экожүйелер картасын рамадан тыс безендіру: картуш, легенда. Штамп, рамка.

5. Түсіндірме жазба жазу.

6. Бұзылған экожүйелер ауданын есептеу және проценттік үлесін көрсету.
Қажетті құралдар: Масштабы 1:25000, 1:10000 топографиялық карталар немесе аэрофотоматериалдар, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш, калькулятор.
Бақылау сұрақтары:

1. Ортаның бір компонентінің бір нүктедегі белгілі бір уақыт аралығында бір көрсеткіш бойынша жағдайын анықтайды?

2. Белгілі бір уақыт аралығында экологиялық жағдайды сипаттайтын көрсеткіштерді атаңыз.

3. Атмосфера ластануының кешенді индексі қандай көрсеткіштерге жатады?

1. Топырақ шұңқырларын тұтас нөмірлейді. Шартты белгілер (цифр, индекс, т.б.белгілер) топографиялық карталардың жоғары шекарасына параллель жазылады.

2. Картада кескінделген әрбір контур 1 немесе 2 топырақ шұңқырларымен сипатталу керек. Контур шекарасы қалыңдығы 0,3 мм тұтас сызық арқылы кескінделеді. Контур ортасына қара тушьпен индекс жазылады. Картада топырақтың механикалық құрамы, топырақ түзуші жыныстарсортаңдану көрсеткіші, тұздану, тастақтық мөлшері, шайылу дәрежжесі көрсетілгені жөн.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Дефляция туралы түсінік.

2. Деляция түрлері.

3. Топырақ дефляциясының критерийлері.

4. Жылдық орташа шаңды дауылдар байқалатын күндер санын жазу.

5. Картограмма тұрғызу.

1. Топырақ дефляциясы мен жылдық орташа шаңды дауылдар байқалатын күндер арасында байланыс болуы неліктен?

2. Картограмма бойынша сипаттама жазыңыз..

Қажетті құралдар: Масштабы 1:25000, 1:10000 топографиялық карталар немесе аэрофотоматериалдар, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш, калькулятор.

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Бір топырақ шұңқыры қанша гектар аймақтан қазылуға тиісті норматив күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Сызықтық және жазықтық эрозия.

2. Жыралар жүйесінің тығыздығы коэффициентін анықтау.

3. Жыралардың тығыздық коэффициентін анықтау.

4. Картограмма тұрғызу.
Қажетті құралдар: Масштабы 1:25000, 1:10000 топографиялық карталар немесе аэрофотоматериалдар, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш, калькулятор.

Бақылау сұрақтары:

1. Жыралардың пайда болуына әсер ететін факторлар?

2. Топырақтың эрозия әсерінен бұзылу деңгейі.

3. Аймақтың экологиялық жағдайына сипаттама беріңіз?

1. Бір топырақ шұңқыры қанша гектар аймақтан қазылуға тиісті норматив күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Пестицидтер қолданған аймақты есептеу.

2. Пестицидтердің ыдырау коэффициентін анықтау.

3. Пестицидтермен ластану дәрежесін анықтау, градация көрсеткіштерін бөлу.

4. Картограмма тұрғызу.

5. Картограмманы талдау.

1. Пестицидтердің ыдырауы қандай көрсеткіштерге байланысты?

2. Пестицидтердің ыдырауына аймақтың батпақтану дәрежесі мен механикалық құрамы қалай әсер етеді?

3. Топырақтың пестицидтермен ластану дәрежесін атаңыз.

1. Бір топырақ шұңқыры қанша гектар аймақтан қазылуға тиісті норматив күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Берілген карталарда қолданылған картографиялық кескіндер түрлерін анықтау.

2. Экологиялық карталардағы кескінделген құбылыстар мен қолданылған картографиялық кескіндердің сәйкестігін анықтау.

3. Осы құбылыстарды неғұрлым дәл нақты көрсету үшін қандай картографиялық кескіндерді қолдануға болады?

4. Талдау нәтижелерін кестеге толтыру.

Қажетті құралдар: Масштабы 1:25000, 1:10000 топографиялық карталар немесе аэрофотоматериалдар, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш, калькулятор, экологиялық атластар, карта фрагменттері.

Бақылау сұрақтары:

1. Динамикалық құбылыстарды қандай картографиялық кескіндермен көрсетеді?

2. Картографиялық кескін түрлерін атаңыз.

3. Картографиялық кескін түрі мен картада көрсетілген құбылыстардың сәйкестігі көрстеіп өз пікіріңізді дәлелдеңіз.

1. Бір топырақ шұңқыры қанша гектар аймақтан қазылуға тиісті норматив күрделілік категориясы мен зерттеу масштабына байланысты.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

СӨЖ оқытушының қатысуымен (ОЖСӨЖ) аудиториядан тыс және оқытушысыз аудиториядан тыс (СӨЖ) сабақтардан тұрады. СӨЖ тапсырмалары апта бойынша берілген. СОӨЖ сабақтарында тексеріледі. СӨЖ тапсырмалары сәйкес мерзімінен кешіктірігенде баға төмендетіледі.

- Тақырып бойынша конспект – арнайы СӨЖ арналған дәптерде орындалады. Құрылымы: тақырып аты, актуальдылығы, практикалық маңызы, салыстырмалы талдау, пайдаланылған әдебиеттер. Қажет жағдайда сурет, диаграмма т.б. графикалық материалдар болуы тиіс.

- Қосымша сұрақтарды конспектілеу және үй тапсырмасын орындау - арнайы СӨЖ арналған дәптерде орындалады. Қолданылған әдебиеттер, ұқыптылық, логикалық шешім және баяндау тілі бағалауда ескеріледі.

- Кестелер мен суреттер, диаграммалар, графиктер - арнайы СӨЖ арналған дәптерде немесе бет А4 немесе А3 формат түрінде арнайы қосымша бет түрінде орындалады. Құрылымы: кестенің атауы, терминдер анықтамасы және салыстырмалы талдау. Барлық кесте, сурет, диаграмма және графикке міндетті түрде талдау жасалу қажет. Диаграмма мен суреттерді арнайы компьютерлік программамен салып дәптерге қосымша келтіруге болады.

- Кроссворд - арнайы СӨЖ арналған дәптерде немесе бет А4 немесе А3 формат түрінде арнайы қосымша бет түрінде орындалады. Құрылымы: кроссвордтың тақырыбы, атауы, сұрақтар, жауаптар. Кем дегенде 15-20 жуық терминнен тұруы тиіс.

- Карталар – контур карта пайдаланылады. Карта қарындашпен чертеждік шрифтпен салынады. Карта легендасы болуы керек.

- Глоссарий - арнайы СӨЖ арналған дәптерде орындалады. Терминдердің анықтамасы жазылады. Жеке дәптер арнап алфавит тәртібімен немесе жүйелік тақырыптық бағытта орындауға болады.
Қараңыз: «Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі» 3.1 кесте және «Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі» 4 тарау.

Орындалған барлық өзіндік жұмыстар СӨОЖ-де тапсырылады.

1. Бүлінген экожүйені картаға түсіру пәнінің пайда болуының қысқаша тарихы.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасында берілген шартты белгілерін салу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. «Бұзылған экожүйелерді зерттеу этаптары» схемасын сызу

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасында берілген аймақтың экологиялық сипаттамасын жазу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топокартада берілген аймақтың экологиялық сипаттамасын жазу.

2. Топокарта бойынша ара қашықтықты анықтау.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Сурет 1 - Бұзылған экожүйелерді зерттеу этаптары

№7 СӨЖ: Горизонталь түрлерімен танысу

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топокарта бойынша өзен бассейндерінің шекарасын анықтап, су айрық сызығын жүргізу.

2. Топокарта бойынша аймақты геоморфологиялық учаскелерге бөлу. Рельеф элементтері мен формасына сипаттама беру: ұзындығы, құрылысы ерекшеліктері, көлбеулігі, беткей экспозициясы, биіктігі, құрылысы, аңғар аралық жазықтықтар, жыра-сай жүйесі.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Шаруашылықтың эрозиялық тілімделу дәрежесі жоғары учаскелерінде экологиялық қалпына келтіру шараларын негіздеу.

2. Картограмма тұрғызу. Оларды картографиялық талаптарға сәйкес безендіру.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Дешифрлеу туралы түсінік. Тура және жанама белгілер.

2. Тақырып бойынша реферат жазу.

Мақсаты: Төмендегі сайт бойынша космостық суреттер каталогымен танысу. Суреттер бұлтсыз болуына көңіл бөлінуі керек.

БҚО территориясы кескінделген аймақты табу.

http://glovis.usgs.gov

http://edcsns17.cr.usgs.gov/EarthExplorer

http://www.landsat.org/worldclickmap.html

https://zulu.ssc.nasa.gov/mrsid/mrsid.pl

http://catalog.scanex.ru/dewb/step1.pl

http://www.transparentworld.ru/

http://www.google.kz/ - Карты – Спутник.

Аэрокосмостық материалдарды талдау үшін компьютерлік бағдарламалар қолданылады:

MultiSpec, FuzMe, Gimp 2, Image, Fragstat.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Афанасьева Т.В., Петрусевич Ю.М., Трифонова Т.А. Практикум по дешифрированию аэрофотоснимков при почвенных исследованиях. – М.: Изд-во МГУ, 1977.

Тольчельников Ю.С. Дешифрирование по аэроснимкам почв Северного Казахстана (лесостепная, степная и сухостепная зоны). – М.-Л.: Наука, 1966.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Табиғат объектілерін дешифрлеуде қолданылатын түрлі көрсеткіштердің маңызы.

2. Кестені толтыру және сипаттама беру.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Афанасьева Т.В., Петрусевич Ю.М., Трифонова Т.А. Практикум по дешифрированию аэрофотоснимков при почвенных исследованиях. – М.: Изд-во МГУ, 1977.

Тольчельников Ю.С. Дешифрирование по аэроснимкам почв Северного Казахстана (лесостепная, степная и сухостепная зоны). – М.-Л.: Наука, 1966.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Күрделілік категориясын туралы конспект жазу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Сурет 2 - Топокарталарда қолданылатын шартты белгілер

№22 СӨЖ: Бүлінген экожүйелер анықтамасы және пайда болуы:

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топырақ шұңқырларының түрлері туралы конспект жазу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. АФС бойынша жұмыс маршруттарын жоспарлаудың ерекшелігі.

2. №10 зертханалық жұмысты АФС бойынша орындау.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бұзылған экожүйелердің картасының алғашқы нұсқасын жасау. Контурларды индекспен белгілеу және бояу. Бұзылған экожүйелер картасына легенда жазу.

2. Бұзылған экожүйені қалпына келтіру негіздемесін жасау.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Пән бойынша сарамандар жоспарланбаған.

Білімді бағалау саясаты төмендегі принциптерге сүйенеді: объективтілік, жариялық, икемделгіштік, жоғары дифференциальдық.

Рейтингілік бақылау және емтихан нәтижелері бойынша қорытынды баға қойылады.

Рейтингілік бақылау және қорытынды баға: Оқытушы семестрдің әрбір 8-аптасында 100 баллдық шкаламен рейтингтік көрсеткіші нәтижелерін қояды, ал рейтинг көрсеткіші, өз ретінде оқытушы ұйғарымына сәйкес өткізілген ағымдағы және аралық бақылау бойынша балл қосындысы болып есептеледі.

Қорытынды баға төмендегі формула бойынша есептеледі :

U = [(P1 +P2) / 2] * 0,6 + E * 0,4;

мұндағы P1 – бірінші рейтинг бағасының цифрлік эквиваленті; P2 – екінші рейтинг бағасының цифрлік эквиваленті; Е – емтихан бағасының цифрлік эквиваленті.

Әріптік баға және оның балл түріндегі цифрлік эквиваленті дұрыс жауаптардың проценттік санына сәйкес анықталады.

1. Сабаққа қатысу: Сабаққа дайындалу және қатысу міндетті болып табылады. Сабаққа дәлелді себеппен келмеген жағдайда қосымша уақытта пәннің бағдарламасында көрсетілген тапсырмалар толық көлемде орындалуы тиіс. Сабаққа дәлелсіз себептермен курстың үштен бір бөлігіне қатыспаған жағдайда студенттің оқудан шығарылатыны туралы ескертіледі. Егер студент сабаққа дәлелді себеппен (қажетті құжаты болған жағдайда) қатыспаса, тиісті тапсырмаларды оқытушы белгілеген 2 апта мерзімде орындауға тиісті.

2. Аудиториядағы тәртіп: Кешіккен студенттер сабаққа жіберілмейді. Сабақ кезінде ұялы телефон қолдануға болмайды. Ұялы телефон өшірулі болуы керек.

4. Бақылау жұмысы. Сабақ кезінде орындалады, сабақ соңында тапсырылады. Сабақтан соң қабылданбайды және бағаланбайды. Студенттердің білімін тексеру негізінен тест тапсырмаларын орындау және бақылау арқылы бағаланады.

5. Глоссарий және карталар салу. Контур картаға түрлі-түсті қаламдар қолданып карындашпен салу керек. Контур картада салынған объектілер барлығы жазылуы тиіс. Бұл тапсырмаларды орындау рейтинг көрсеткішіне ықпал ететінін ескеру керек. Барлық контур карталар, диаграммалар арнаулы папкаға тігіледі. Глоссарий СӨЖ дәптеріне орындалады.

6. Әңгімелесу, баяндамалар мен хабарламаларды талқылау. Тақырып, хабарлама, баяндамалар бойынша әңгімелесу әрбір топ үшін кесте бойынша жүргізіледі, қайта тапсыру рұқсат етілмейді. Білімдерін тексеру тест тапсырмаларын орындау арқылы жүргізіледі.

7. Рольдік ойын. Рольдік ойын топ бойынша дайындалады. Дайындау мерзімі: 1 апта. Студенттердің белсенділігі, логикалық ойлауы, тез және дәлме дәл жауап беруі мен проблемаларды толық шешуі ескеріледі.

8. Микроемтихан. Өзіндік жұмыстар аралық бақылауды жүргізбес бұрын кем дегенде 3 күн бұрын тапсырылуы тиіс. Студенттерге рейтинг көрсеткіш аралық бақылау тапсырылған күні қойылады.

Студент егер сабақ жібермей, тақырып бойынша жоспарланған барлық тапсырмаларды нақты, дұрыс, ұқыпты, толық орындап, есеп беріп, бақылау және жеке өзіндік жұмыстарды уақытында тапсырған жағдайда. аралық бақылаудан босатылуы мүмкін. Студент әрбір кредит сағат бойынша жинаған балдарын есептеп жүру қажет (11.1, 11.2 кестелер бойынша).

«Бүлінген экожүйені картаға түсіру» пәні бойынша жоспарланған тест тапсырмалары офис-тіркеуші бөліміне тапсырылады. Төменде мысал келтірілген. Әрбір тапсырмаға жауаптың 5-варианті беріледі.

«Бүлінген экожүйені картаға түсіру» пәні бойынша өзіндік дайындық үшін сұрақтар тізімі тиісінше кредит-сағаттар бойынша берілген.

1. 
   Аймақтың бүлінген экожүйесіне сипаттама беру үшін экологиялық картографияның маңызы.
   
2. 
   Экологиялық картографияның мақсаты.
   
3. 
   Экологиялық картографияның негізгі міндеттері.
   
4. 
   Экологиялық картографияның негізгі бағыттары.
   
5. 
   Антропогендік әсер ету формалары.
   
6. 
   Жерді пайдалану түрлері.
   
7. 
   Ландшафтық-экологиялық картаға түсіру.
   
8. 
   Экологиялық карталардың басқа да табиғат карталарынан айырмашылығы.
   
9. 
   Экологиялық карталарды жіктеу принциптері.
   
10. 
    Экологиялық карталардың түрлері.
    
11. 
    Экологиялық ситуация түрлері.
    
12. 
    Экожүйе компоненттерінің бүлінуінен туындайтын экологиялық проблемалар.
    
13. 
    Антропогендік әсер ету бойынша аймақты ранжирлеу.
    
14. 
    Экологияллық проблемаларға байланысты аймақты ранжирлеу.
    
15. 
    Бүлінген экожүйелерді картаға түсіру этаптары.
    
16. 
    Бүлінген экожүйенің анықтамасын жазу.
    
17. 
    Бүлінген экожүйелердің жіктелуі.
    
18. 
    Бүлінген экожүйені зерттеу қандай мамандар қатысуымен жүреді?
    
19. 
    Экологиялық картография ғылымының анықтамасы.
    

20. 
    Кеңістікте өзгеретін кез келген құбылыстардың бейнелеудің тиімді тәсілі болып не саналады?
    
21. 
    Экологиялық картографияның зерттеу нәтижелері қайда қолданылады?
    
22. 
    Экологиялық карталарға қойылатын негізгі талаптарды атңыз.
    
23. 
    Экологиялық карталардың масштабына қарай бөлінуі.
    
24. 
    Экологиялық карталардың мазмұнына қарай бөлінуі.
    
25. 
    Экологиялық карталардың қолданылу бағытына қарай бөлінуі.
    
26. 
    Жерге орналастыру жобасы бойынша неліктен карта жасауға болмайды?
    
27. 
    Жерге орналастыру жоспары бойынша бүлінген экожүйені картаға түсіргенде қандай мәліметтер алынады?
    

28. 
    Бұзылған экожүйені картаға түсірудің зерттеу объектісі.
    
29. 
    Бүлінген экожүйені картаға түсіру үшін қандай картографиялық негіздер қолданылады?
    
30. 
    Топокарталардың басқа картографиялық негіздермен салыстырғанда артықшылығы мен кемшіліктері.
    
31. 
    Аймақтың қазіргі экологиялық жағдайының сипаттамасы берілген картада көрсетілетін
    
32. 
    мәліметтер туралы конспект жазу.
    

«Қоршаған орта туралы ілім» пәні бойынша емтихан компьютерлік тестілеу әдісімен қабылданады, сондықтан емтихан билеттері жасалған жоқ.

Электронный учебник по экологии корпус № 4, читальный зал № 2

Корпус № 5, арнайы жабдықталған кабинет жоқ.