«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
30
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
өлі түбірлер. Мұндай түбірлер бүгінде жеке-дара қолданылмағанмен, 
бірнеше  сөздердің,  сөз  тіркестерінің  немесе  қос  сөздердің  бір 
сыңарларының  құрамында  сақталып  қалған.  Олар  этимологиялық 
тұрғыдан  анықталады.  Ал  мағыналық  жағынан  өзгерістерге  ұшырап 
отыратындығы – заңды құбылыс.
 Сөз мағынасының тарылуына оның дыбыстық жағынан өзгеріске 
түсуі  де  себепші  болып  отырады.  Кейде  әуелгі  нұсқасы  тілімізде 
кейбір  сөз  тіркестерінің  құрамында  сақталып  қалады  да,  мағынасы 
күңгірттенеді,  ал  дыбыстық  жағынан  өзгеріске  түскен  нұсқасы 
кеңінен  қолданылатын  сипатқа  ие  болады.  Мәселен,  қазір 
аңғар 
түрінде  айтылатын  етістіктің  көне  тілдегі  тұлғасы  – 
аңа  ‘аңғару, 
түсіну’. Бұл етістік сол дәуірлерде аңла түрінде де айтылған. 
Ол сөзүг 
аңлады. Ол сөзді түсінді (МҚ I 93). Қазір де сөзіңді аңдап сөйле дейміз. 
Аңла  тілімізде  аңда  түрінде  айтылып,  кейіннен  қолданылу  өрісінің 
тарылуына байланысты тек 
аңысын аңды, аңдамай сөйлеген ауырмай 
өледі сияқты сөз тіркесінде, мақал-мәтелдердің құрамында сақталып 
қалған.  Қолданылу  өрісінің  тарылуына  тілімізде  дыбыстық  жағынан 
өзгеріске  түскен 
аңғар  нұсқасының  өнімді  жұмсалуы  себепші 
болған. 
Аңда мен аңды етістіктерінің түбірі бір емес. Аңды-ның көне 
тілдегі  мағынасы  –  (жабайы  құстарды,  аңдарды)  аңду,  қарауылдау, 
сыртынан бақылау. Қазірде бұл сөздің түсінігі кеңейген, құс пен аңнан 
өзгелерге қатысты да жұмсала береді. 
Аң деп майы емдік дәрі ретінде 
қолданылған құсты, ал 
аңчы деп жабайы құстарды аулайтын аңшыны 
айтқан. Түркі тілінің 
аң сөзі монғ. ang / ан(г) ‘аң, жабайы құстар’ және 
angla- / angna- ‘аң аулау, құс ұстау’ сөздерімен сәйкес келеді.
Аңла  етістігінің  түбірі  –  аң,  ал  -ла  –  етістік  тудырушы  жұрнақ. 
Бұл  етістік  өзге  нұсқаларына  қарағанда  түркі  тілдерінде  кеңінен 
қолданылады. Кезінде ғалымдар о дыбысынан басталатын 
оңна – хак., 
оңно  –  алт.  диал.  және  onga  –  `L 
[1,50 б.] сөздері 
а:ң ~ аң ~ ан және ой ‘ой, ақыл’ т.б. сөздері арасындағы 
тікелей байланысты анықтауға мүмкіндік беретіндігін айтқан болатын. 
Сондай-ақ 
ой мен ұқ сөздерінің арасында байланыстың бар екендігі 
жөнінде де пікірлер бар. 
Ан түбірі түркі тілдерінен өзге монғол тілінде 
кездеседі: angzira- (< ang-zira-), anzira (ұқ 
етістігінің монғ. т. параллелі uxa- / ухах түрінде дыбысталады [2,154].
Аңла  тілімізде  етістік  ретінде  қолданылмағанмен,  ертеректе 
қолданыста болғандығын дәлелдейтін тағы бірнеше сөзді атауға болады. 
Аңдатпа  –  кітаптың,  мақаланың  мазмұнын  көрсететін  қысқаша 
түсінік. 
Аңдағыш,  аңдампаз  –  аңғарымпаз,  сезгіш,  яғни  тез  түсініп 
қоятын адам [3, 49 б.]. Сөздің көнелігін дәлелдейтін тағы бір факті – 
аңды  етістігінің  көне  аңысын  (аңдысын)  сөзімен  тіркесіп  келуі.  Бұл 
сөздің этимологиясы жайында Ә. Нұрмағамбетов былай дейді: «Біздің 
байқауымызша, «аңыс» сөзінің түпкі төркіні монғол тілі болса керек. 
Бұл тілде: 
аньсга – көздің қабығы (Мон. – қаз. сөз., 1954) [4, 19 б.]. Аңыс 
сөзінің монғол тілімен төркіндестігі сол тілден ауысқандығын көрсете 

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
31
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
бермейді. Дегенмен бұл сөздің тек сөз тіркесінің құрамында сақталып 
қалуы, өзге орындарда кездеспеуі монғол тілінен болуына байланысты 
болуы  да  мүмкін.  Біз  түпкі  түбірлердің  этимологиясын  анықтауға 
қадам  жасаған  сайын  ұқсас  түбірлердің  қатарын  айқындауға  қадам 
жасаймыз.  Ұқсас  түбірлердің  өзі  жеке-дара  даму  нәтижесінде  емес, 
әуелгі бір негізден тараған. 
 Сөздердің арасындағы мағыналық байланыс олардың тарихи даму 
негізінде  жатыр.  Мұны  көне  сөздерді  арнайы  зерттеулер  арқылы 
анықтауға болады. Бұған мысал ретінде 
адалбақан сөзін алуға болады. 
Адалбақан – киім ілетін, ашалы қада ағаш. Бұл сөзді естіген немесе 
бір жерден оқыған адам 
адал сөзін бірден тіліміздегі араб тілінің халал 
сөзінің  тілімізге  енген 
адал,  яғни  пайдалануға,  ішіп-жеуге  жарамды, 
бағалы, пайдалы мағыналарын білдіретін баламасы деп ойлауы мүмкін. 
Негізінде, бұл – екеуі тек дыбыстық жағынан сәйкес келетін омоним 
сөздер. Себебі екеуінің шығу тегі мүлде екі басқа.
 Адал сөзі тілімізде 
жеке-дара  қолданылмағандықтан,  әуелгі  мағынасы  ұмыт  болған. 
Дегенмен  лексикалық  тіркестің  (сөздің  бірігуі  арқылы  жасалынған 
күрделі атау) құрамында әуелгі мағынаның сақталғандығын аңғаруға 
болады. Осы сөздің мағынасын беретін 
ашалы қада ағаш тіркесіндегі 
аша сөзі басы екі айыр ағаш дегенді білдіреді. Көне және орта түркі 
ескерткіштерінің тілінде осы сөзбен түбірлес әрі етістік, әрі есім мәнді 
адыр және адар сөздерін кездестіруге болады. Адыр сөзі етістік ретінде 
бөлу, бір-бірінен бөліп алу, айырып алу мағыналарын білдірсе, есім сөз 
ретінде бөлім, бұтақ, тарам мағыналарын білдіреді. Ал 
адар сөзі айыру, 
бөлу, талдап жіктеу дегенді білдіреді. Олай болса, мағынасы жағынан 
бұл  сөздер  сәйкес,  ал  тұлғалық  жағынан  дыбыстық  сәйкестіктердің 
негізінде қалыптасқан. 
Адал сөзі көне адар нұсқасына жақындау, р~л 
сәйкестігінен,  р-ның  л-ға  ауысуынан  туындаған  сөз.  Әрине,  біз  бұл 
арада, біріншіден, көне 
ад түбірінің тілімізде сақталып қалғандығына 
куә  болсақ,  екіншіден,  дыбыстық  жағынан  өзгерген  түрінің  әуелгі 
қалпынан  алшақтап,  танымастай  өзгеріске  түскендігін  аңғаруға 
болады.  Көнерген,  ескірген  сөздердің  бәрі  бірдей  тілімізден  шығып 
қала бермейді. Тіпті мүлде шығып қалатындары да бар. Дегенмен олар 
ұзақ уақыттар бойы көненің қалдығы ретінде тілімізде қызмет етеді. 
Ал  олардың  тұлғалық  өзгерістерге  түскен  қалпының  қаншалықты 
семантикалық  өзгерістерді  басынан  өткергендігін  айқындау  үшін 
тарих  қойнауында  жатқан  сөздердің  мағына,  мазмұнын  ашып,  даму 
сипатын көрсету керек. 
  Көне,  орта  түркі  тілдеріндегі 
адыр  етістігі  біздің  тілімізде  айыр 
түрінде  айтылады.  Бұл  етістік  д~й  сәйкестігінің  нәтижесінде,  яғни 
дыбыстық алмасудың нәтижесінде кейін қалыптасқан. 
 Енді осы 
адыр сөзінің мағыналарына тоқталып көрейік:
 1. Бөлу, бір-бірінен бөліп алу. 
Бір йыл саны ічінта үчәр-үчәр айларығ 
адырмақ  үзә  өд  болур.  Бір  жыл  ішіндегі  айларды  үш-үштен  бөлсе, 
маусым болады (
Suv 589
15
).