Тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті., ф.ғ. к

 
35 
 
«Қызыл кітапқа» белгілі  түрді  енгізу үшін  ғалымдар әр жануардың 
не өсімдіктің  5 санатын  анықтаған. Осы санатқа сәйкес келген жағдайда 
ғана ол түр «Қызыл кітапқа» енгізілген. Ол санаттар мынадай: 
І  санат  –  жойылып  бара  жатқандар.  Бұлар  туралы  соңғы  50  жылда  
ешқандай  деректер  жоқ.  Мысалы,  қызыл  қасқыр,  қара  күзен,  қабылан, 
қызылқұм арқары, құдыр, т.б. 
ІІ  санат  –  саны  азайып    бара  жатқандар  (жақын  арада  жойылып  кетуі 
мүмкін). Мысалы, балқаш алабұғысы, сарықұтан, жұпар, құлан, т.б. 
ІІІ санат – сирек түрлер (қазір жойылып кету қаупі жоқ, бірақ өте сирек 
кездесетіндер).  Мысалы,  қар  барысы,  сілеусін,  жарғанат,  бұлдырық,  қара 
тұрпан, қара ләйлек, т.б. 
ІV  санат  –  белгісіздер  (толық  зерттелмеген  түрлер).  Мысалы,  шұбар 
кесіртке, қара шұбар жылан,т.б. 
V  санат  –  қалпына  келгендер  (қорғау  жұмыстары  нәтижесінде  қайта 
көбейген  түрлер). Мысалы, аққу, көкқұс, т.б. 
 
Тапсырма. Берілген  құрмалас  сөйлемдерді жай сөйлемге 
айналдырыңыз. 
 
    
Адам  баласы  жануарлар  мен  өсімдіктер  туралы  мәліметтерді, 
ғылыми фактілерді саралап келіп, оларды қорғау қажеттігі туралы тоқтамға 
келді. Кейбір мемлекеттерде қорықтар, ұлттық саябақтар құрылған. Қорық 
фаунасы 
сүтқоректілердің 
42 
түрін, 
құстардың 
238 
түрін, 
жорғалаушылардың  9  түрін,  қосмекенділердің  2  түрін,  балықтардың  екі 
түрін  және  омыртқасыз  жәндіктердің  мыңдаған  түрін  қамтиды.
 
Қазіргі 
кезде  Науырзым  қорығының  үстіңгі  қабаты  жасы  және  құрамы  әртүрлі 
геологиялық  шөгінділер  жабылған,  содан  жоғарғы  әртүрлі  жануарлар 
әлемі, ала-құла, топырақ өсу жабылғысы калыптасады. 
 
Қазақстандағы ұлттық парктер 
 
Қазақстанда  мемлекеттік  ұлттық  табиғи  парк  көп  емес,  саусақпен 
санарлық.  Соның  ішінде  ең  үлкені  – Катонқарағай ұлттық  паркі.  Ол  2001 
жылдың  17-ші  шілдесінде  Үкімет  қаулысымен  құрылған.  Ұлттық  парктің 
аумағы  Алтай  –  Саян  экоаймағының  Қазақстандағы  жобаланған  бөлігінің 
құрамына  енеді.  Ұлттық  парктің  жалпы  ауданы  643477  гектар.  Ұлттық 
паркке бай табиғат байлықтары, бірегей ландшафт кіреді, орманды даладан 
тайгаға  дейін,  биік  таулы  аймақтың  альпі  шалғындықтары,  мұздықтар 
жинақталған.  Парк  аумағының  34  пайызын  орманды  алқап  алып  жатыр. 
Қылқан  жапырақты  ағаштар  –шырша,  қарағай,  балқарағай,  самырсын  бұл 
өлкенің 
байлығы. 
Ұлттық  табиғи  паркті  бірінші  күннен  бастап  Ерен  Жұмағұлов  басқарады. 
Ұзақ  жылдар  ұстаз,  сосын  орманшылықты  басқарған,  аңшы,  балықшы, 

 
36 
табиғаттың  тылсымынан  сыр  тартқан  азамат  ұлттық  парктің  ыстық-
суығына 
төзіп 
келеді. 
Ұлттық  парк  құрылғанша  орманның  сирек  кездесетін  балқарағайы  мен 
самырсыны,  шыршасы,  Сібір  шыршасы  ұстағанның  уысында,  тістегеннің 
тісінде кетті. Адамдар да тағы ғой, бұзауға қазық үшін теректі тамырымен, 
мал  айдау  үшін  қарақатты  түбімен  жұлып,  аяусыз  күйретті.  Бір  кездері 
осынау  ғажайып  өлкеде  құстың  260  түрі  болса,  қазір  азайды.  Ұшатын 
тиінді естігеніңіз бар ма? Өзіне қауіп төнген кезде терісі ашылып 40 метрге 
дейін  секіріп  ұшады.  Қазір  ол  азайып  барады.  Қара  дегелек,  балық 
аулайтын  скапа,  күдір,  қар  барысына  да  аялы  алақан  керек.  Парк 
аумағының  фаунасы  мен  флорасы  өте  бай.  Осында  жоғары  сатылы 
өсімдіктердің бір мыңнан астам түрі бар, оның 30 шақтысы Қызыл кітапқа 
енген.  Қызғылт  радиола,  марал  түбірі,  Алтай  рауғашы,  Алтай  қасқыр 
жидегі,  ірі  гүлді  шолпан  кебіс  –  ел  мақтанышы.  Ендеше  аң  мен  құсты, 
орманды  қорғағаннан  абыройлы  іс  жоқ,  –  деп  Ерен  ағынан  жарылды. 
Ұлттық  табиғи  паркте  сегіз  орманшылық  бар.  Мұнда  үш  жүзден  астам 
адам  еңбек  етеді.  Қажетті  техника  жеткілікті.  Бірақ  проблемалар  аз  емес. 
Ең бастысы, орманшылардың жалақысы татымсыз, ал питомникте күндіз-
түні бел жазбай еңбек ететін қыз-келіншектер он мың теңге көлемінде ғана 
жалақы  алады.  “Өзіміз  ізденіп,  қаржы  табудың  жолдарын  қарастырып 
жатырмыз. Биыл он миллион теңгенің пайдасын таптық. Мекеме жанынан 
ағаштан бұйымдар жасай бастадық. Онда аңшылар үшін қажетті құралдар 
—  орындық,  үстел,  бал  құятын  ыдыстардың  түр-түрі  шығады. 
Орманшылар  ағаш  өсіріп,  келешек  ұрпақ  үшін  тер  төгіп  жатыр. 
Жүріңіздер, 
сонда 
баралық” 
– 
деп 
Ерен 
жол 
бастады. 
Тұқым бағы деп қалай сәтті қойылған. Шынында да жер жәннатына кіріп 
кеткендей болдық. Тұқым бағының директоры Ерікбек Жайсаңбаев осында 
отыз жыл бойы еңбек етіп келеді екен. Бақтың мақсаты  – ағаш егу. Дәнді 
үгітіп,  осы  жерде  мәпелеп  өсіреді.  Қыстың  көзі  қырауда  оны  қымтап 
жабады. Бір жылда Сібір шыршасы небәрі он сантиметр өседі. Қазір тұқым 
бағында бес жүз мыңнан астам ағаш көшеттері өсірілуде. Үш-төрт жылдан 
соң  оны  далаға  егеді.  Маша  Тұрғанбаева  деген  бригадир,  басқа  да  қыз-
келіншектер  Белқарағай  ауылынан  келіп  тұқым  бағының  арам  шөбін 
жұлады, 
күтіп, 
мәпелейді. 
Ұлттың  паркте  соңғы  кезде  қабандар  бой  көрсетіпті.  Адамдардың  жылы 
қабағын  аң  мен  құс  та  сезеді.  Қара  аю,  қар  барысы,  Орталық  Азия  тас 
сусары,  Алтай  арқары,  басқа  да  аңдар  біртіндеп  көбейіп  келеді.  Оларды 
аулауға  тыйым  салынған.  Еліміздегі  тіршілігі  белгісіз  Иконников 
жарқанатының ғылыми және экологиялық маңызы зор. Ол да қазір назарда. 
Жабайы 
марал 
да 
көбейе 
түсті. 
Ұлттық  табиғи  парк  қызметкерлері  ізденісте.  Ерен  құрдасымыздың 
бастамасымен  “Табиғат  жаршысы”  деген  ақпараттық  газет  ай  сайын