Тәуекелді басқару

Екі ықтмалдылық бөліністің орташа квадраттық қалдығын түрлі күтілетін мәнінен тура салыстыруға болмайды. Неліктен? Мұны түсіну үшін басқа Д өнімінің ықтимал бөлінісін қарастырайық. Д өнімі үшін орташа квадраттық қалдық 2124 ақшалай бірлігіне тең алайда бүкіл ықтимал шығындарының нәтижесі В өнімі үшін сәйкес келетін шығындарыныңнәтижесі 10 есе үлкен.

9. 
   таблица - Д өнімі үшін ықтмалдылық бөлінісі
   

Өткізілетін пікірлер әрекетінде әлі тәуекел ықтимал шығындардың шашыранды бірлігінде белгіленеді, яғни, тәуекел егер, жоғары кірісті ашуда барлық ықтимал шығындармен байланысты болғанда үлкен болуы мүмкін. Алайда ықтимал тәуекел мен шығындарда әрекеттің басқа нұсқасында алынған тәуекел дисперисия емес болып табылады, ал алдымен барлық ықтималдылық, ол күтілген нәтижеден қалдықтық төмен болады. Аталған жағдайда, шешім қабылдаушы жақ күтілген мәні асырып ықтимал қалдықты қаланбайтын ретінде қарастырмайтын шығар, (себебі кіріс үлкен болсын). Ықтималдылық келесі бөлінісін қарастырайық және у өнімі үшін 2227 ақшалай бірлікті құрайды, ол 0,19 (х) және 0,28 (у) сәйкес вариацияның коэффициенттерінің мәнін береді. Бұл көрсеткіштер у өнімі үшін куәландырылған бағалары у үлкен өзгерістермен бекітілген, алайда жақында х өнімі жоғары тәуекел категорияға жатады, өйткені кіріс 7000 ақшалай бірл. төмен болсаықтимал (х күтілген мәні) 0,4 тең, х үшін у үшін және у үшін 0,2 тең. Орташа квадратты қалдық және вариация коэффициенті тәуекелдің жетілген көрсеткіші болып табылмайды, алайды өлшемнің математикалық қиындықтары, ол қарапайым жағдайлар туралы айтпағанда, бұл қалдықтар күтілген мәнінің шамасы бойнша кәдімгі өте маңызды. Орташа квадратты қалдық пе варияция коэффицентінің күтілген мәні әрекеттің баламалық нұсқалардың жалпыламалық сипатын белгілеуде қолданылады, бірақ өз бетінше барлық релевантты ақпараттық шешімін қабылдау жаққа ықтиимал бөлінісін көрсету үшін жаман алмастырушысы болып табылады.

Сондықтан тікелей түгел ықтимал бөлінісінің дәлелі болып табылады. Мұндай әдіс тиімді, менеджерлер аса үлкен емес баламалы нұсқалардан таңдап алынады, бірақ жағдайлар әрекеттердің ықтимал нұсқаларын өте көп қарастыру қажет, ықтимал көптеген бөлінісінің талдауы қиын болады және көп уақытты қажет етеді. Осындай жағайларда менеджерлерде қолданылатын әдістер көзқарасынан таңдауы болуы мүмкін және оларға күтілген нәтиже мен варияция коэффициентін салыстырудан басқа ештеңе қалмайды.

9. 
   таблица - Х өнімі үшін ықтималдлар бөлінісі
   

11 таблица - У өнімі үшін ықтимал бөлінісі

Таңдалатын әрекеттің нұсқауы тәуекел деп табыла ма, жоқ па, дегенді қалай белгілуге болады? Бұл сұраққа жауаптың шешімі қабылдаушы жақтың қатынасына байланысты. Тәуекелге үш ықтимал қатысты бөлуге болады: теріс, оң және бейтарап. А және В екі нұсқауын қарастырайық, олар экономиканың (яғни, сытқы) жағдайларға байланысты келесі ықтимал шығындармен сипатталады.

12. 
    таблица - Ықтимал түсімдер
    

Егер экономикалық үш ықтимал жағдайы тең ықтималды деп ұсынса, онда әрбір нұсқау үшін күтілген нәтиже 100 ақшалай бірл. құрайды. Тәуекелге оң қарапайым жақ бұл – адам, бірдей күтілген мәнді тәуекелдің түрлі дәрежесінің аралығын таңдауда, аса тәуекел нұсқауын (В) қалайды. Сондай жағдайларда тәуекелге теріс қарайтын жақ аса тәуекел (нұсқауды (А)таңдайды. Тәуекелге немқұрайлы жақ (нейтралды) екі нұсқаудың кез келгенін таңдай алады, себебі олардың күтілген мәні бірдей. Егер инвестор туралы тұтастай айтса, онда құнды қағаздарды зерттеу нарықтары нанымды куәландыратыны ол, инвесторлардың көбі тәуекелге оң қарайтынжақ категориясына жатады.

Әрекеттің балмалы нұсқалары арасында таңдау үшін күтілген нәтижені анықтаудың қаншалықты пайдалы екенін қарастырайық. Жоғарыда айтылғандай, күтілген нәтиже ұзақ мерзімді орташа көрсеткішін өзімен таныстырады, бірақ шешім олардың мәнділігінде ғана қабылданбасын, себебі бұл шешім қабылдаушы жаққа тәуекелдің қарым – қатынасын ескеруге мүмкіндік береді. Мысалы, екі адам тиынды лақтырады және ұтылған жеңгенннен 5000 ақшалай бірл. беретін жағдайды қарастырайық. «Орел» қоятын ойыншылар үшін күтілген нәтиже келесідегідей:

Күтілетін мәні осы мысалда нөлге теңестіріледі, бірақ егер ойын оның шығыны нөлге тең болатыны факті. Күтілген мәнді анықтау орташа шығынды береді, егер ойын көптеген ретте қайталанса. Бірақ егер ойын тек бір рет ойналса, онда ықтималы аз, қандай бір ойыншы өзіне пайдалы ақпарат үшін қабылданатын шешім көзқарасынан күтілген мәнді анықтауын қалайды. Анықталған күтілген мәні осы уақытта, әрбір ойыншы ойын нәтижесіне немқұрайлы қараса, ал бұл жағдай тек, егер екі ойыншы да тәуекелге нейтральді болғаннан шығатын фактісі. Ал тәуекелге теріс қатынасты ойыншлар бұл ойын үшін тартымсыз деп есептейді.

Солай бизнесті көптеген менеджерлер тәуекелге нейтральді қарайтын адамдар қатарына жатқызылуы мүмкін емес және солай бизнесте шешім жиі қайталанады, оларды дисперсия өлшемімен толықтыру қажет және онда әрекеттің баламалықтың түрлі нұсқаларын ықтимал бөлінісін салыстырудан кейін шешім қабылдануы керек.

Жоғарыда келтірілген мысалдар сұранымының белгісіздігімен белгісіз болып табылатын кіріс мөлшеріне жіберілгені қабылданды. Тәжірибеде белгісіздік бір өзгерістен аса белгісіз (мысалы, өткізілім және шығын) және бірнеше өзгеріс мәні басқа өзгерісті мәніне байланысты болуы мүмкін. Осының нәтижесінде ең түрлі шығындар болуы мүмкін, әрі біріңғай шығындар нәтижесі алдыңғы шығындарға байланысты болуы мүмкін. Әрекеттің ықтимал нұсқаларының диапазонын құру үшін және олардың ықтимал сандық нәтижелері болып табылатын шешім ағыны пайдалы аналитикалық құралы.

Шешім ағашы бұл әрекеттің бірнеше ықтимал нұсқаларын және ықтимал жағдайларды көрсету диаграммасы, әрі әрекеттің әрбір нұсқасы үшін потенциалды шығынды көрсеткішті диаграммасы. Мұнда әрекеттің әрбір нұсқасы немесе жеке бұтақта көрсетілген жағайларды белгілеуші. Шешім ағашы былай құрылады, талданатын жағдайларда мүмкін болатын балмалық толық диапазонын көрсетуінен құрылады. Шешім ағашының құндылығы оны көмегімен логикалық талдауға әкелу ықтималдылғын белгілейді, компанияның олардың бірігіп таңдауда бүкіл ықтимал нұсқаларын ескеруші толық стратегиялық талдауға мүмкіндік береді.

Белгісіздік жағдайларда шешім қабылдау үшін шешім ағашы қалай қолданылып көрсету үшін келесі мысалды қарастырайық және оларды пайдаланып қалайық.

Мысал. Компания жаңа өнімді өңдеу және онымен нарыққа шығу мақсаты ма деп қарастырады. Өңдеуге шығындар 18000 ақшалай бірл. шамасында бағаланады және 0,75 ықтимал бар, өңдеу табысты және 0,25 болатыны – сәтсіздікпен аяталады. Егер өңдеу сәтті болса, өнім нарыққа шығарылады және келесі бағалары бар:

• 
  егер өнім табысты болса, кіріс 540000 ақшалай бірл. құрайды;
  
• 
  егер өнім орташа табысты, кіріс 100000 ақшалай бірл. құрайды;
  
• 
  егер өнім «сәтсіздікке ұшыраса», шығын 400000 ақшалай бірл. құрайды.
  

Шешім ағашы бұл мысал үшін өткен үлгілермен келесі әдістемелер негізінде құрылуы тиіс.

Шешімдердің қабылдауына тиісті квадраттар нүктені көрсетеді, ал олардан шығатын бұтақтар әрекетін ықтимал нұсқаларын көрсетеді. Дөңгелектің бұл нүктелері алдыңғы шешімдердің салдарына әсер етуші жағдайларында өзгерістер болады. Бұл нүктелерден шығатын бұтақтар қоршаған орташа жағдайының ықтимал түрлерін көрсетеді (сыртқы жағдайлар).

Білдей өтетін екі жағдайдың бірлескен ықтималдылығы бұл- бір оқиғаның ықтималы, басқа жағдайлардың ықтималына көбейтілген. Мысалы, өнім ықтималдылығы, ол табыспен аяқталады және өнім нарықта табысты қабылданады, 0,75*0,4 тең, ол 0,3 ықтималдылығын береді. Өнім табыспен аяқталады және өнім нарықта жеткілікті (орташа) сәтті, 0,75*0,3 тең ықтималдылығы тәріздес және және ықтималдылық 0, 225 береді. Шешімге қатысты шешімді өңдеу туралы жалпы күтілген мәні барлық элементтер «Өнім өңдеу» бұтағы бойынша күтілген мәні үшін графаға кіретін сомасына те, шешім ағашы және 49 500 ақшалай бірл. құрайды. Егер біз жіберілетін басқа баламалы нұсқаларды, шешімнен басқа өніммен көрсетілгенмен байланыспайтынын қабылдасақ, жоқ онда өнім өндіруден күтілген 49 500 ақшалай бірл. өніммен айналыспау нұсқалы үшін 0 ақшалай бірл. күтілген мәнінен салыстыруға болады. Егер шешім теориясының соңынан жүрсек, онда өнімді өңдумен айналысқан мақсатты, өйткені осы жағдайда күтілетін нәтиже оң шама болып табылады.Алайда бұл кірістің 49 500 ақшлай бірл. кепілдігін мүледем білдірмейді. Күтілген мәннің анықталуын тек, егер жағдай ықтималдылығы дұрыс бірлессе және егер шешім бірнеше рет қайталанатын болса білдіреді, онда кірістің орташа шамасы 49 500 ақшалай бірл. құрайды.

Өкінішке орай негізгі уақытта шешім бірнеше рет қайталанатын болады және бұрыңғы шешімді қайталауға мүмкіндігі пайда болғанға дейін бірнеше рет алынған шығын салдары компанияның бизнеспен шығуға мәжбүр етуі мүмкін.

Сондықтан менеджерлер өнімді өндіру туралы шешімін қабылдауға ықтимал бөліністің келесі зерттеуін жоғар қою мүмкін:

Менеджерлер осы ақпаратпен танысқаннан кейін жоба тым тәуекелді деп шешуі мүмкін, себебі шығындар ықтималдылығы 0,25– ке жақын.

Осындай түрде, шешім ағашы барлық ықтимал әрекеттің баламалы нұсқаларының және оларды өзара байланысының иденфикациясының оңтайлы тәсілі болып табылады. Мұндай әдістеме комбинация санынан мүмкін үлкен болуында ықтимал бөліністерді құруда ерекше пайдалы.

Қазіргі замаңғы жағдайларда басқарушылық шешімді қабылдау әдістемесіне тәуекел деңгейінің бағалануында критерилер көп түрінің қолтаңбасы және салдарындағы көрсеткіштері салынады. Сондықтан шешім қабылау үшін басқа да әдістемелер қолданылады.

Тапсырмалардың жалпы қойылым түрінде және шешімінде тәуекел жағдайларында қабалданатын шешімінде тәуекел жағдайларында қабылданатын шешімдердің оңтайландруда келесі түрде ұсынылуы мүмкін:

Біріншіден өнімнің ассортиментін белгіленуші m – шешімі бар (P1, P2, P3…Pn)

Екіншіден, оқиға жағдайы нақты белгісіз, алайда олар туралы n ұсыстарын жасауға төлемқабілетті сұраныммен белгіленуі мүмкін.

Үшіншіден, нәтижелер (кіріс, ұтыс) аn шешімнің әрбір жұбына және жағдайға сәйкес келеді, ол нәтиженің өзара байланысы түрінде беріледі:

Таблица аяғына дейін кез келген таңдауда толтырылады.

Таблицада көрсетілген ұтыстар шешімнің нәтижелі көрсеткіші деп атайды. Ескерген жөн, тәуекел жағдайындағы шешімдер таңдауы ықтимал нұсқалардың мүкіндігінің жағдайы белгілі екенін болжайды. Ықтималдылық статистикалық немесе эксорттық әдістермен белгілененді. Жағдайлар шартындағы шешімдер нәтижесін белгілейтін ұтыстар бар, олар оңтайлы шешімдерді қабылдаудың нәтижесінде шығынды бір уақытта белгілуге мүмкіндік береді. Шығынды белгілеудің реті және шешімдер таңдауы белгілі көрсеткіштерде қорландырылады: тәуекел критериі: R=Hn*P.

Тәуекел ықтималдылыққа көбейтілген тең ұтыстар бар. Осындай критерилерге сәйкестігін қалауы осындай шешімге беріледі, ол аса өлшенген тәуекел.

Мысалы, кәсіпорын өнімінің жаңа түрлеріне көшуге дайындалады, солай шешімнің 4 нұсқасы ықтимал, әрбіріне шығарудың белгілі түрлерін немесе олардың үйлесуі сәйкес келеді. Қабылданған шешімдер нәтижелері жағдайға маңызды байланысты, ол бірқатар шамада белгісіз. Жаңа өнімнің сұранысының құрылу жағдайларын сипаттамасын және ол үш түрде болады О1, О2, О3. Үйлесімнің әрбір сәйкесуші жұбы нәтиженің шамасына қатысты ұтыстарды сипаттайды:

Берілген деректер негізінде сондай стратегиялық шешімді табу қажет, ол басқалармен салыстырғанда ас тиімді. Осындай шешімдер қабылдау үшін шығынның арнайы көрсеткіштерді қабылдайды. Шығындарды күтілген әрекет нәтижесінің арасындағы әртүрлігі ретінде есептейді, жағдайлардың нақты деректерінде және нәтижеде ол жетілуі мүмкін, егер бұл деректер белгісіз болса. Мысалы, егер нақты белгілі болса, жағдай О1 келеді, онда Р4 шешімін қабылдаған жөн, бірақ белгісіз болғандықтан, қандайда бір жағдайды күтуге болады, онда қаланатын жағдай 02 шешім Р3 болып табылады. Егер де Р3 шешімін 02 жағдайы үмітінде қабылдаса және 01 жағдайы келген, онда қандай бір шығын шамасы =0, 80 – 0, 35= 0,45 құрайды.

Мұнан ескерген :

• 
  таңдау = 0,475+0, 141 +0=0, 416
  
• 
  таңдау= 0,05*05+0,62*0,3*0,1*0,2=06025+0,186+0,02=0,231
  
• 
  таңдау =0,45*0,5+0*0,3*0,2=0,225+0,06=0,285
  
• 
  таңдау =0*0,5+0,72*0,3+0,05/0,2=0,186=0,01=0,226.
  

Белгісіздік жағдайларында шешімдерді қабылдауда ықтимал нұсқалар мүмкіндігінің жағдайы белгісіз жоғарыда берілген әдістерді қолдану мүмкін емес. Мұндай жағдайларда шешім қабылдауда критериге бағдарлануы ұсынылады, қолдану тапсырма сипатына, мақсатты жағдайларға және тәуекел шешім қабылдаушы жақ. Классикалық критерилер санына жататындар:

• 
  Лаплас пайымының жеткіліксіздігінің принципі;
  
• 
  Вальдтің максимальді критериі;
  
• 
  Сэвидждің минимальді критериі;
  
• 
  Гервица максимына жинақталған критерии.
  

Вальдтің максимальді критериінің кез келген жағдайларда олардың ішіндегі ең жаман жағдайларында ұтыстың кепілдікті талап ету жағдайларында қолдану. Аса үлкен шешім үшін ұтыс жағдайды түрлі нұсқаларында максимальді, олардың берілген минимальдісі болады. Бұл критерии мүмкін алынатын максимальді кепілді ұтыста кең бағдарланады.

Сэвидждің минимальді кртитериін кез келген жағдайда үлкен тәуекелден құтылуда талап етілетін жағдайда қолданылады. Бұнымен сәйкес, қалау критериіне жағдайдың жағдайдың түрлі нұсқасындағы кіріс минималді болатын шешімді берген жөн.

Вальд пен Сэвидж критерилері қауіпті дәрежесіне жатады. Гурвицаның жинақтаған максимин критериі (оптимизм және пессимизм) егер ең жаман тәртіп сызығы есебі арасында ең жақсы тәртіп сызығының есебімен құру керек болғанда қолданылады.

Белгісіздік жағдайларында шешім қабылдаудың жалпы үлгісін келесі кезеңдермен сипаттауға болады:

• 
  мақсаттарды құру (белгілеу). Шешім қабылдайтын жеткісі келетін жақ мақсаты ретінде – кіріс максимизациясы шығын минимизациясы, қаражат ағымының максималды келген құндылық мақсаттық сандық берілуі деп мақсатты функцияны атайды, ол баламалы нұсқалар да салыстыру мен олардың ішінен ең жақсысын таңдау үшін қолданылады;
  
• 
  тұрақтыы мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік беретін әрекеттің ықтимал бағыттарын іздеу;
  
• 
  ықтимал сытқы жағдайлардың айқындауы, яғни бақыланбайтын факторларды айқындалуы әрекеттің әрбір нұсқасында пайда болуы мүмкін және олардың әрбірінде нәтижеге әсер етуі мүмкін;
  
• 
  соңғы ықтимал нәтижелер санау. Ықтимал шығын таңдалған әрекет нұсқасына байланысты және нақты сыртқы жағдайларды ескере отырып;
  
• 
  әрбір ықтимал шығындар үшін нәтижелер өлшемі санды;
  
• 
  әрекеттің оңтайлы нұсқауын таңдау.
  

2. 
   Экономикалық тәуекелдің төмендеу жолдары
   

Тәуекелді басқару жүйесінде маңызды ескерту шараларын және тәуекел минимизациясын дұрыс таңдауының нәтижелігін белгілейді. Тәуекелді ескеруінің аса кең әдістері қолданылады:

• 
  қаражатты резервтеу;
  
• 
  дисерсификациялау ;
  
• 
  литимирлеу.
  

Сақтандыру маңыздылығы тәуекелді беруден құралады (негативті салдар нәтижесі үшін жауапкершілік) басқа біреуді белгілі бір марапаттау. Үкіметте сақтандарудың әр түрі бар және нормативті бекітіледі. Аса кең бөлінгендер:

• 
  жеке;
  
• 
  мүліктік;
  
• 
  жауапкершіліктің сақтандырылуы.
  

Хеджерле негізінде тәуекелді басқа жаққа беруі болып табылады, бірақ сақтандырудың дәстүрлі келісімдерінен өзгешелігі сақтандырушының сақтандыру жарналарын төлеуді үнемі қарастырмайды, солай мысалы жақтардың бағаларды белгілеуі бойынша алдынан ала келісілген датасын сату – сатып алуды қарастыратын форфатты операциялар, бірақ сақтандырушы алдынан ала шығынды алып жүреді дегенді болжай алмайды.

Соңғы жылдары сақтандыру жүйесінде жауапкершілік сақтандыруы кең дамиды, олардың ішінде әсіресе несиелерді жабуға жауапкершілігі, экологиялық ластануға жауапкершілігі, мүлікке келтірілген залалға жауапкершілік. Тәуекелдің сақтандырылуымен қатар оның әр түрлігі сақтандыру және қайта сақтандырылуы қолданылады.

Сақтандыру обьектісінің құндылығының жоғарлау жағдайында тәуекел құндылығы жоғарлайды және сақтандыру жағдайының келуінде сақтандыру компаниясы үшін (сақтандырушыға) ас қауіпті. Мұндай жағдайда әрбір сақтандырушы өзі үшін сақтандыру сомасының өзгертіліп жасалған шамасын құрады, ол оны өзінен кейін қалдырады, ал сақтандыру сомасының бөлігіне сақтандырушыға басқа компанияға сақтандыруды ұсынады. Бұл жағдай – сақтандыру.

Бұл әдіс типінің жеткіліксіздігіне тәуекелдің төмендеуін ескертуге түрлі жағдайлармен түрлі тарифтері бойынша түрлі компаниялармен келісілген келісімшарттық қажеттілігіне жатқызуға болады (бұл еңбек сыйымдылығы) сақтандыру жеткіліксіздігі қайта сақтандыру саларымен шығарылады.

Қайта сақтандыру – оның маңыздылығы сақтандыру компаниясы өзінің атынан тәуекелдің бір бөлігін беру сынысымен басқа сақтандырушыларға ықылас танылады.

Сақтандыру формасының түрінде тәуекелдің бөлінуі немесе оның бір бөлігін тәуекелден тұруға қатыстылыға тартуда серіктестердің аса кең шебері жобасында беру немесе инвесторлардың берілу жолы.

Қаражатты резервілеу тәуекел жағдайлардың теріс салдарының төмендеу тәсілі ретінде жеке меншік айналымдық қаржы есебінде шығындарды қайтаруда оқашу қорларын кәсіпкер құрады.

Ереже ретінде, тәуекелдің төмендеуі бойынша таңдалады, қаражатты резервілеуде шығындар сақтандыру жарнасына қарағанда аз. Маңыздылығы бойынша қаржыны резервілеу сақтандыру қорын құруда орталықтандырылған формасын береді, сондықтан резервілеуді жиі сақтандыру деп атайды. Резервті қаржы қорлары белгісіз шығындар пайда болған жағдайда құрылады, дебиторлық және кредиторлық қарыздарды және басқаларды жабуға қажет. Резервілеудің маңызды сипаттарының бірі есепте және сақтандыру қорларының оңтайлы шамасын қалыптастыруда қорытындылануы тәуекелді төмендеу әдісі ретінде, ал бұл енді айналым қаржыларын басқарумен ұштасқан. Резерв шамасының оңтайлануы бойынша тапсырмасы қолар басқару теориясымен байланысты. Кез келген жағдайда резервілеуде шығынның пайда болудың қайнары кәсіпорынның меншікті кірісі болып табылады. Қорлар құруда бұл жинақталған кіріс, мұндай қорлар жоқ жағдайда және тәуекел жағдайлардың келуі бұл- алынбаған кіріс.

Қаржы шығындарының тәуекел минимизациясы және қаржы менеджменті әрекетін жүйесінің жоғарлауы басқаруды нәтижелігінің критерилерін өңдеуді талап етеді. Қалдыруға болмайтын процестері мен қаржыны басқару құрылымын және қаржы ағымын көрсетуші индикатор ретінде болуы мүмкін;

• 
  қаржы қызметінің жоқтығы сондай немесе оның бухгалтерлік қатынасы бойынша немесе жоспарлы экономикалық жұмысының рөлі;
  
• 
  басқа бөлімдермен қаржы қызметін атқару (маркетинг, өтім, жоспар бөлімі) қаржы қызметі немесе олардың қызметін қайталау;
  
• 
  жауапкешілік және өкілекттіктің қанағатсыз бөлінісі;
  
• 
  басқару есебінің шеңберінде көптеген қызметкерлердің орындалмауы – шығындарды, қорларды, сатып алушылар қарызы, қаржылық шығындар тәуекелін басқару;
  
• 
  қаржы қызеткерлерінің біліктілігінің жеткіліксіздігі, көптеген тұжырымды қағидаларды түсінбеуі (қаржы ағымы, бюджет, капитал құны, тәуекел) корпоративті стратегияның контексінде;
  
• 
  құжат айналымның жетілмеуі (ақпараттық және техникалық), сонымен компьтермен қамтамасыз ету;
  
• 
  қаржы қызметі қызметкерлерінің уәжділігінің жоқтығы.
  

Қанағатсыз қаржылық басқарудың негативті салдары қаржылық қоралардың шығынына, шығынға және жіберіліп алынған мүмкіндіктерге және толығынан бизнестің әлсіз сапасына әкелуі мүмкін. Мысалы:

• 
  ақшалай ағымдарының қозғалыс оптимизациясы, олардың болжауын құруға назардың жоқтығы;
  
• 
  дебиторлармен қанағатсыз жұмыс тарату мәселесін ұштайды, ағымды капиталдың айналуын баяулатады, ал үмітсіз қарыздар жағдайында тура шығынға әкеледі;
  
• 
  басқарушылық есеп беру мен бюджеттеудің элементтерінің жоқтығы нәтижелердің нақты емес бағасына, адекватты емес бағаға, кірісті жоғалтуға әкеледі;
  
• 
  бөлінбеген кірістің жеткіліксіздігі және оның нәтижесіз бөлінуі меншік капиталды жоғалтуға жетелейді.
  
• 
  кәсіпорынның құндылықты құрудың кілтті факторларының айқындалуы меншіктердің капиталының рентабельдігін төмендетеді және фирма құндылығының өсу ықтималдылығын шектейді.
  

Кіріс шығындарының, еңбек етіп таппаған ақшалар, белгіленген факторлармен паралел таратудың төмендеуі кәсіпорынның қаржылық дағдарысының алғышарттары ретінде аса байыпты жалпы корпоративті мәселелерімен қайшы келеді. Олардың ішінде бұл потенциалды отандық және шетелдік әріптестер көз алдында компанияның инвестициалы тартымды төмендеуі қанағатсыз қаржылық менеджментте реакция ретінде. Тәуекел минимизациясымен айналыспайтын, капитал құрлымын оңтайландырмайтын қаржы ағымдарын дебиторлар және кредиторлар байқалмайтын шығын экономикалық есебін ұйымдастырмайтын , ағымды және инвестициалы әрекетті талдамайтын детальді қаржылы болжамдар мен бюджетті құрмайтын кәсіпорын қаржыландырудың приемлемді қайнарынсыз қалуға тәуекел етеді.

Р. Мир мен Б. Хедгестің «Өндірістік жұмыста тәуекел – менеджмент» атты кітабында пайда болған шығындарды жабу үшін қорларды іздеу мәселесіне бармас бұрын тәуекелді басқару принципін әкелу қажет деп қарастырған.

Олар келесі түрде айтылады:

• 
  өзіне рұқсат беруден көп тәуекел етпес;
  
• 
  аз үшін көпке тәуекел етпе;
  
• 
  мүмкіндіктер бағасы.
  

Бұл принциптерді саналы түрде қолдану үшін тәуекел –мененджер үш маңызды тапсырманы шешу қажет.

• 
  кәсіпорынның тәуекелге мәжбүрлеуімен байланысты шығынның максималды потенциалын бағалау;
  
• 
  берілген жағдайда тәуекелге баламалы реакцялық әдістермен байланысты кіріс пен шығынды белгілеу.
  

Тәуекел – менеджердің міндетті максимизирлейтін кірістер шығындарға қарым – қатынасы бойынша тәуекелге реакция тәсілін таңдау және тәуекелден қашудан бастап және өзіне тәуелді қабылдауын аяқтаудан кез келгені осындай механизмі бола алады.

Қауіпсіздік көзқарасынан әдетте аса нәтижелі сәйкес келетін әрекет түрінен бас тарту жолымен құтылу болып табылады, алайда мұндайда аса табысты трансферт немесе тәуекелдің қысқаруы болуы мүмкін. Тәуекелге реакция тәсілінің себебі бойынша соңғы шешімді қабалдау басқарманың жоғары деңгейінде іске асу мүмкін, алайда ұсынылған ұсыным үшін жауапкершілік тәуекел – менеджерде жатады.

Үлкен шығындар.Үлкен деп үлкен бұзушы потенциалды және кәсіпорынның әрі қарай болуына қауіптілігін әкелетінді айтуға болады. Үлкен шығындар деп тану үшін екі сипаттаманы назарға алған дұрыс : шығын потенциал және қорлар көлемі, оларды жабу қажеттілігі. Шығындарды салыстыру және қажеттті қорлар үшін маңызды болатын білімге қатысты олардың қашан талап ететін шамасы оларды жабу мен фирма қорларының қандай түрінде бөле алады.

Қажетті қорлардың қайнар көздері. Шығындарды жабу үшін кәсіпорын қарауында бар үш жаққа қарама – қарсы және шығынның факторына шығатын қорларды үш үлкен топқа бөлуге болады: кәсіпорынның ішкі қорлары; несилік қор; притензиялар, сақтандыру компаниялары мен басқа субьектілерге қарама – қарсы шыққан үшінші топқа талаптар жатады, ол келісімшарт шеңберінде тәукелге берілген, ал сонымен қатар шығынды шақыран ұқыпсыздық үшін үш жақтық жауапкершілігімен байланысты талап - арыздар.

Кәсіпорынның ішкі қорлары. Шығынның пайда болуында соңғы мұқтаждығында меншіктіліктің бүкіл түрі бір уақытта зақымданыды. Ішкі қорларға:

• 
  банктағы қолма –қол ақша, ол мекеме мен ғимараттың физикалық зақымдануында зиян шекпейді;
  
• 
  мекеме мен ғимараттың кәсіпорынның банктық есеп шотына әсер ететін жалған мен ысырап қылушылықпен байланысты шығынды зиян шекпейді;
  
• 
  жапа шеккен меншіктіліктің қалдықты құндылығы;
  
• 
  өндірістік жұмыстың жиілік жалғасынан кірісі;
  
• 
  кірісті инвестициясынан дивиденттер мен пайызыдық кірісі;
  
• 
  бизнес иелерінің оны қолдау және т.б. енген қосымша қаражаттар;
  
• 
  қаражаттың максималды потенциалының арасындағы айырмашылықты жабу үшін қаражат іздеу, шығынды жабу және кәсіпорынның ішкі қоры үшін қажет және тәукел - менеджер мәселесін береді.
  

Алайда қол жеткізе алатын несиелік қорларда шектілік бар. Және олардың бастысы өндірістік жұмыстың болашақ кірістің жүргізудің перспективасы болып табылады. Несиелік қорлардың қол жеткізушілігі шығын пайда болғаннан кейін кәсіпорынның қалдықты құнына көбінесе байлансты. Содықтан тәуекел – менеджерге шығын пайда болғанға дейін оларды жеңіп шығу жоспары болу керек, ол несиелік ұйымдарды кәсіпорынның кірісінің перспективасында сендіру үшін. Тәуекел – менеджер қажетті қорлар санасы, мерзім және оларды алу каналы туралы нақты түсінікті болған жөн.

Ескерген жөн, шығын пайда болғанға дейін кәсіпорынның несиелік қорларды қолдану олардан кейін алуды қиындатады.

Шығын пайда болғанан кейінгі несиелік қорларды тартудың басқа шектілігі бағалы болуы мүмкін. Несиелік қорларды қолдану шығын пайда болғаннан кейінгі кезеңде кәсіпорынның қаржылық жағдайын әлсіздендіруі мүмкін, өйткені оған бір уақытта несие бойынша және пайызды төлеу және қарыздың өзін төлеуге тура келеді. Шығынды жабушы ретіндегі несиелік қорлар өндірсітік жұмыстың нәтижелігін жоғарлатпайды және пайыздық төлемдермен байланысты қосымша шығындарды тартады. Ереже ретінде, осы мақсаттар үшін несиелік қорларды қолдану қолда бар қаржы мен қажетті қаражат жағдайының сомасын ұлғайтуда қажеттілігінің мерзімін білдіреді.

Бұл жағдай несиелік қорлардың тартымдылығын шығынды жабу үшін қаржы көзі ретінде төмендетіледі, бірақ шығынды әкелетін басқа тәсілдермен салыстыруы бойынша олардың артықшылығы шығарып тастамайды.

Өткен шығынның есебінде үшінші жаққа қарсы талап – арыз. Қажетті қорлар бөлшегі үшінші жаққа қарсы талап –арызды шығару жолының алынуы мүмкін, сонымен бірге берілген талап – арыздар шығынның өзінің фактілерінен шығады. Бұл қорларды екі үлкен топқа бөлуге болады: талап – арыз, бөлінген соманың есебінде ұсынылған, заң бойынша міндеттелумен сәйкестігі үшінші жаққа жауапкершілігі мен келісім бойынша талап арызы бөлінген сома есебі тәуекелді беру. Бірінші топ әрмен қарай шарталған жауакершілікке және абсалютті жауапкешілікке бөлінуі мүмкін, екінші топ – тәуекелді беру тәсілі, сақтандырудан жақсы.

Шығынды жабу үшін берілген қорлар қайнарын қолдау үшін үш лимитирлейтін факторлар бар:

• 
  заң бойынша үшінші жақтың абсалютті жауапкершілігі болуы керек;
  
• 
  үшіінші жақ өзіне міндеттелген жауакершілікті жабу үшін жеткілікті қаржысы болу керек;
  
• 
  жауапкершілікті жабудаға қаржы есебі тез түсуі керек, яғни, сонда, кәсіпорын оларды керек етпейді.
  

Тәуекелді беру туралыы келісім. Контрагентке тәуекелді беру өтеді, гер жақтардың келісілген келісімшартында сол немесе басқа жағдайларда жақтардың жауапкершілікке қатысыты ережесі бар. Тәуекелді өзіне қабылдаған жақ, әдетте екінші рет жауапкершілікті сақтандыру келісімшартын жасап барып оны береді. Ендеше орындаудың болжалмаған шегі мен кешігуінен толық қорғалған келісшартының түрлері жоқ.

Даулар рұқсатының тәртібі туралы келісімінде тәуекел- менеджерге жасалған контрактің жеке тармағының енуінде келесі фактілерді қарастырған жөн:

• 
  жасалған келісімді қолдануда келтірілген заңды тәсілдер;
  
• 
  тәуекелді басқару мен шығынды жабуда жақтардың салыстырмалы қабілеттілігі,
  
• 
  трансфер үшін төлейтін баға.
  

• 
  кәсіпкер алдында тұрған тәуекелдер белгісі. Нақты уақытта барлық жақтар, контракт жасағандар, көптеген тәуекелдер (және азаматтық жауапкершіліктің барлық тәуекелі) контрагент иығына ұсынуға тырысады. Мұнан осындай контрактіде екі маңыздылықтың және қайшылыты жағайлардың кездесуі мүмкін. Тәуекел – менеджер берілген тәуекелдер кәсіпорын жұмысына қауіпті екеніне сеніп қана қоймай және келісімшарпен байланысты тәуекелге әсер ететін заңды аспектілерді шығарған жөн және ықтимал шығындарды жабу бойынша қаржалық ықтимал трансферлерге қатысты белгісіздікпен байланысты тәуекелді бағалау керек;
  
• 
  тәуекелді беру – тәуекелді басқарудың міндетті емес ең қауіпсіз және ең нәтижелі тәсілі. Трансферлер шығынын жабу үшін жеткілікті қарадаты бола алмауы керек, ол әдетте шығын немесе тәуекелдің қсқаруы үшін ешқандай нәтижелі рычагтарының жоқтығы. Сақтандыру да осындай қатынаста жеткілксіздік пен қауіптіліктен айырылмаған. Сонымен бірге тәуекел трансфері сияқты емес, трансферді аса ұқыпсыз ететін мәселелер боып табылады (бұл тым даулы мәселе), ал ол оны ынталандыратын аса қауіпті болуы мүмкін. Шығынды сақтап қалатын жақсы бағдарлама тәуекел –менеджер жағынан уақыттың үлкен шығыны мен күшін талап етеді, ал әр кезде және недәуір қосымша шығындарды талап етеді. Тәуекел – менеджер жағынан дәлелдеу қиын, ал жоғары басқарушы жағынан шығынды сақтап қалатын жақсы бағдарламасы туралы мазасызданады, басқа біреу өзіне шығынның жоқтығымен байланысты көрінентін шығындардың барлық түрін жабатын міндеттерді алады. Тәуекел –менеджер үнемі ескерген жөн, ол тәуекелді берудің шексіз айналысуы кәсіпкердің шығынды сақтап қалу мен тәуекелді басқару бағарламасының нәтижелігін төмедетеді;
  
• 
  тәуекелді беру тәуекелді басқарудың бағдарламасының орындалуының қамтамасыз ету процесін қиындатуы мүмкін. Басқа мәселелермен салыстырғанда, талқыланған, әкімшілік қиындықтар тәуекел трансферімен байланысты екінші дәрежесі болып табылады.
  

Екінші әкімшлік мәселесі беріктілікке жеткізу мақсатымен контрагенттің тексерілуі болып табылады., ол қабылданған келісімшарт тың орындалуының қаржылық кепілдігімен қамтамасыз етуі мүмкін. Тәуекел – менеджер жауапкершілктің сақтандырылуы туралы берілген кепілдік немесе келісішарт алынғанына куәландырадырылуы керек. Кепілдік пен сенімділікті алу үшін принципті жүктеуші міндетін және сақтандыру полюстері болып табылады, ол сенімділікпен қамтамасыз етеді, компания жүктеушісі немесе сақтандыру компаниясы қорларға потенциалды шығындарды жабу үшін трансфер қоларына толықтыруды жеткіліктілігіне ие.

Тәуекел – менеджердің берілген мәселесіне рұқсат беруде беріктілікті алады, ол келісімшарт копания үмітімен жасалған жақсы іскер атағы бар және келісімшарт қаржылық шығынды максималды толық жабылуын қамтамасыз етеді, егер осындайлар пайда болса.

Мұнда қарастырылатын әкімшілік мәселелер шығындар пайда болғаннан кейін тәуекел- менеджерінің алдынан тұрады. Тәуекел – менеджеріне шығын пайда болғаннан кейін контрагентке қарсы шыққан талап бойынша барлық қажетті қадамдар қабылдауға тура келеді. Және кейбір жағдайларда шығарылған талапқа қанағаттану үшін трансферге қысым көтеру қажет болуы мүмкін.

Тәуекел берудің идеалды шарттары.

• 
  келісімшарттар жақтарының арасындағы тәуекелдердің бөлінуі анық және екі мәнді болу керек;
  
• 
  трансферлер өзіне қабылданған қаржылық міндеттердің ықтималдылығы мен тез орындау тілегі болу керек;
  
• 
  әрбір трансферлі тәуекелдің қысқаруы мен бақылауы үшін недәуір өкілеттілігіне ие болу керек және аса жақсы түрде бұл беру туралы шешім нәтижелік критериінің қабылданған жөн (қымбатты емес немесе аса кірісті әдісі ретінде) тәуекелдің сенімді әдістерін алып жүруі бойынша ұқсастықтармен салыстыруда;
  
• 
  тәуекел келісімшарттың әрбір жағы үшін бірдей тартымды баға бойынша берілуі керек.
  

Кәсіпорынның сақтандыруының мақсаты қаржылық шығынынан қорғануда қолайсыз жағдайлардың келуінің салдары болып табылады.

Өнеркәсіптік кәсіпорынның сақтандыруының келісімшартын жасауға дейін келесі жағдайларға көңіл бөлген маңызды.

Сақтандыруды кең түрде қолдану. Өз - өзін сақтандырудың белгілі деңгейі бұл – кепілдік, кәсіпорын тәуекелдің төмендеуі бойынша техникалық және ұйымдастырушылық іс – шараларды жүргізеді, ол сақтандыру сыйақыларының төмендеуінен әкеледі. Сақатандыру бойынша іс - шаралар үлгісіне күтпеген шығындарды жабу үшін сақтандыру қорларының құрылуына қымет етеді, олар мүліктік сақтандырудың түрлі түрлері сияқты кәсіпорынның көбінде құрылады.

Осы уақытта тәуекедердің сақтандырудың ықтимадылығының дамуына қосымша қаржылық тәуекелердің мүмкіндіктерін пайдалана отырып ерекше көңіл бөлген жөн.

Кәдімгі мүліктік тәуекелдердің сақтандыруның кеңеюімен сақтандыру қажеттілгі « қосымша тәуекел» деп аталатын «сақтандырушы қызығушылығы» пайда болады, яғни, соқтығыстық сипатты тәуекелдер (сақтандыру жағдайларының келуінде қосымша қаржылық шығындардың пайда болуы). Төменде баяндалған сақтандырудың әдістері Қазақстанда іс жүзінде қолданылмайды және сақтандыру нарығының бұл секторын бірінші меңгерген сақтандыру компаниялары ірі сақтандыру портфельдерін қалыптастыра алады.

Қаржылық шығынның қосымша тәуекелдерін сақтандырудың аса қызықты түрлері, Д. Хэмптоном мен Л.И. Рейтман атты авторлармен сипатталған мәнділік пен әдістемесі келесілер болып табылады.:

• 
  қолайсыз кірстерді шығындарын сақтандыру. Қолайсыз табыс немесе кірістерден шығындарды сақтандыруда шығындардың келу ықтималдылығын қаржылық тәуекелдерге жатады. Бұл кәсіпорынның кәдімгі мүліктік шығындардан басқасына байланысты кәсіпорын жұмысының сипатына байланысты өндірістік сауда прцесінің уақытша тоқтауынан немесе қызмет көрсету процесінен қолайсыз (кіріс) түрінде қосымша шығындарды алады. Өндірістік жұмыстың сипатына байлаысты сонымен қатар кәсіпорынның сақтандыру жағдайының келуінде жиі кейібір шығындар түрлерін алып жүруін жалғастырады. Олардың шығындарынан» қосымша (немесе төтенше) шығындар» деп аталатын сақтандырумен қауіпсіздендіруге болады;
  
• 
  жеңілдіктің табыс (кіріс) шығынын сақатандыру. Қосымша тәуекелдердің сақтандырылуының барлық түрлері өндірістік процестің тоқталуының барлық тұрлері өндірістік процестің тоқтатылуымен немесе қандай бір қызмет көрсету процесімен байланысты, ол өз кезегінде келесі факторлармен байланысуы мүмкін: апаттар, қолайсыз ауа райы, техникалық - факторлар, коммерциялық факторлар, қоғамдық – саяси факторлар. Әрбір кәсіпорын бойынша жеіңілденген табыс шығындарын сақтандыру келісімшартының бүкіл нұсқалары бойынша тарифтік ставкілері қатаң жеке дифференциалануы дұрыс.
  

Бұл сақтандырудың түрі ұйымның сақтандыру ісінің белгілі жағдайларын талап етеді;

• 
  қосымша шығындардың сақтандырылуы. Қосымша (төтенше) шығындарды сақтандыру жеңілдіктен кірісті жоғалту сақтандыруына қосымша ретінде және сақтандырудың өз бетінше түрін қарастыруға болады.
  

• 
  қосымша шығындарды сақтандырудың басқа түрлері. Кәсіпорындар шығындарының бөлігін құрайтын жалға төлемдер табысты жоғалтудан сақтандыру келісімшарты бойынша немесе қосымша шығындардың сақтандырылуынан қайтарылуы мүмкін.
  

Қосымша тәуекелдердің сақтандырылуының басқа тобы өзіне сақтандырудың өліп қалған «мүмліктің қайта қалыптасуы үшін қажетті, тура уақытпен байланысты емес шығын мөлшерінің мынадай түрлерін еңгізеді.

Оларға мысалы, нарықтың коньюктурасының өзгеруінің нәтижесінде табысты жоғалтудан және уақытша кірістен сақтандыру жатады.

Мысалы, сақтандыру обьектісімен уақытша табыстың сақтандырылуында табысты сақтандырылушы егер, тәуекелді сақтандыру келісімшартында ескерту пайда болмаған жағдайында алушы еді.

Тәуекелді басқарудың принциптері, шығынды жабу үшін қорлар қайнары мұнда қарастырылған. Алайда жоғарыда келтірілген ережелермен басқаруда тәуекел – менеджер өз жұмысында жетістігіне тырысу керек, өзінің мақсатын анық беру қажет.

Тәуекел – менеджер жұмысының мақсатты аса экономикалық түрінде шығындардың қатыстық нәтижелігінен бизенесті сақандыру болып табылады. Тәуекелді басқарудың барлық принциптерін сақтау қайта қалыптасқан мақсаттарын жетілдіру мақсатымен бірқатар шекті беретін ескерген жөн.

Бірінші шек, динамикалық тәуекелдер нәтижесінде үлкен шамалы потенциалды шығындар құтыла алмайтын болып табылатыны болады. Жаңа еңгізу, саяси өзгерістер және экономикалық тұрақсыздық шығындардың осындай шамаларын кәсіпорынның мәнді санына күшсіздігін шығаруға жай шақыруы мүмкін, статистикалық тәуекелдер нәтижесі болып табылатын кейбір үлкен шығындардан сонымен бірге құтылу мүмкін емес.

Үлкен шығындарға тек кәсіпорындар активтері ғана емес және оның кірістері де ұшырауы мүмкін. Мысал, ауа райының күтпеген маусымсыз өзгерістері жұмыс көптеген түрінде кірістердің байыпты шығынын шақыру мүмкін. Бұл шығындар шығарылып тасталуы немесе сақтандырылуы екі талай болуы.

Үлкен қаржылық шығындар жауапкершілікпен байланысты тәуекелдері әкелуі мүмкін. Тәуекелдердің берілген категориялары үшін жақсы нәтиже олардың шығынынан құтылумен жеңуін береді, бірақ олар да істелмеген. Үшінші жақтың құқығын бұзу міндетті емес сипатын ниетсіз алып жүру мүмкін. Тәуекелді басқарудың мақсаттарының бірі шығындардан құтылу болып табылатынын белгілеу деген, бұл орындалмайтынын меңгеру мақсатын қою сөз.

Үлкен шығындардан құтылу принциптері мен олардың мүмкіндік есебінің принциптерінің пайда болуы арасында тағы бір жанжал пайда болуы мүмкін. Жауапкершіліктің сақтандырылуы мысалында берілген шекті факторды қарастырайық.

Жауапкершіліктің сақтандырылуының шегін құру әдетте тәуекел – менеджер үшін маңызды мәселені береді. Ереже ретінде, жауапкершіліктің сақандырылуы бойына сақтандыру сомасын құруда кісіпорын өткен тәжірибесімен, өзінің сияқты, өз саласындағы кәсіпорынмен басқарылады. Алайда басқармада болашақта берілетін сома жоғарлатылмайды деген өнімділіктің болуы мүмкін емес. Экономиканың түрлі салаларындағы инновация үнемі талаптар шығару үшін жаңа және аса кең мүмкіндіктерді береді. Бірақ олардың ықтимал «қосымша шығындарынан» сақтандыру қорғанысына төлем күткен пайданы асыруы мүмккін. Осындай түрде, егер сақтандырушы «мүмкіндіктерді бағаласа» (яғни, тәуекелдің тұратынынан көп төлемесе), онда ол кейбір үлкен шығындардың пайда болу ықтималдылықтарын қалдырады.

Үшінші принципке қатысты шағын үшін үлкен тәуекел етпеу оның рөлі тіптен өз бетінше екі ұшты. «Шығын» және «үлкен» түсінігінен тыс қатысты. Сақтандыру жарнасы сақтандару сомасында жүз мың теңгеде бірнеше миллионда үлкен үшін тәуекел шағын. Алайда егер біз жарнаны бірнеше жылға сомаласақ (әсіресе, егер, сақтандыру жағдайы әлі келмегенде), онда сақтандыру сомасына жақын соманы аламыз. Мәселеге осылай қараса сақатандыру бұл –шағы үшін үлкен тәуекел етеміз деуге болады.

Тәуекелді басқару саясатының нәтижелігінің шамасындағы қиындықтар тіптен шығындар мен кірістер белгілі болса пайда болады. Негізінен бұл тәуекелді қабылдаудың субьективтілігімен байланысты. Адам тәуекелінің сол бір қайталанатын жағдайы арандатушылық бейімділіктермен рахат таба алады, яғни, өзі үшін қосымша пайданы шығарып алу, ал басқа адам (және адамдардың көбісі) – қаржылық басқарудың қабылдаудың жүйелігі мен әдістерін тәуекелдер минимизациясының әдістеріне жатқызуға болады:

• 
  тәуекелден құтылу. Бұл тәуекелдің нейтрализациясының бағыты аса радикалды болып табылады және оны тым таңдаулы қолдауының тәжірибесі. Ол ішкі шаралардың сипатының өңдеуімен қорытындыланады, тәуекелдің нақты түрін толық шығарып тастайды. Осындай шаралардың негізгілерінің санына жататындар:
  
• 
  тәуекел деңгейінің операциясының іске асырылуынан бас тарту, төтенше жоғарылығы бойынша. Осындай шаралардың жоғары нәтижелігіне қарамастан оның қолданылуы шектеулі сипатын алып жүреді, өйткені көптеген қаржылық операция кәсіпорын негізгі өндірістік коммерциялық жұмысының жүзеге асырылуымен байланысты, оның таза табысының қалыптасуы мен кірістің тұрақты түсінігімен қамтамасыз етеді;
  
• 
  заемды капиталдың жоғары көлемінде пайдаланушылықтан бас тарту. Көптеген кәсіпрындар өздерін несиелік қорларда шектейді. Шаруашылық айналымда заемды қаражат жағдайларының еншісінің төмендеуі кәсіпорынның аса мәнді қаржылық тәуекелдер – қаржылық тұрақтылығының шығындарынан құтылуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге тәуекелдің мұндай құтылуы өзімен бірге қаржылық левирдж нәтижесінің төмендеуін әкеледі, яғни, капитал салымға таза табыстың қосымша сомасын алуға ықтимал.
  

Үлкен шығындардың рөлі. Үлкендер астарынан шығындарды күдіктендіреміз, олар қаржылық қарым – қатынастағы бұзу болып табылады. Үлкен қаржылық шығындар өндірістік кәсіпорынның жұмысын нәтижелігін төмендетеді және әдетте өзімен бірге үлкен қосымша шығындар санын тартады: табыс шығыны, кәсіпорынның іскерлік атағын, контракті құқық, несиеқабілеттілік және т.б.

Шығындардың аса мәнді потенциалы енді өзімен өзі сақтандыру жарнасының мөлшерінен тәуелсіз сақтандыруды тартымды етеді. Яғни, үлкен шығындарды пайда болу перспективасында олармен байланысты тәуекелдерді беру аса табысты әдісі болады.

Әдетте үлкен шығындардан құтылудың ережесі толықтай «мүмкіншілікті бағала» принципімен үйлеседі, алайда бірқатары кедеседі.

Тәуекелді басқарудың мақсаты басқарудың кез келген салалары сияқты фирма жұмысының нәтижелігінің максимизациясы болып табылады. Алайда, берілген мақсаттың кең, табыстар мен шығындарды нақтырақ белгілеу үшін нәтижелік бағасына қосылады. Жекешелікте, осындай көрсеткіштегі мүмкін емес қатаң математикалық баға психологиялық ыңғайсыздық сияқты тәуекелді алып жүрумен байланысты. Мәселені, сол сияқты сол қатыстық белгісіздігі қандай табыстар мен шығындар өткізілімді болады дегені ұсынылады. Тәуекел –менеджердің шешімді жиі адекватты емес ақпараттар және сарапшылық бағалар негізінде қабылауға тура келеді. Басқарушылық мәселелерін рұқсат беру үшін аса мәнділігінде жағдайда талдауда техниканы алады, ыңғайсыздықты, тәуекелді қабылдаумен байланысты қабылдаумен байланысты қосымша шығындарды алып жүреді. Алдымен тәуекел –менеджермен табыстың қаржылық бөлігі қарастырылады және оны өлшеуде маңызды детальдерді өткізіп алуға болады.

«Мүмкіншілікті бағала» принципі. Басқарудың берілген принципі шаруашылық тәуекелімен іргетасты болып табылады және бізге оның нақтырақ қарастыру маңызды.

Тәуекелді басқару әдісінің таза бағасы болжалған кірістің азаюы жолымен белгіленеді, берілген әдіспен байланысты болжалатын шығындарға оның іске асуы байланыстыы. Кірістер мен шығындар болжалатын және қосымша бөлімдерден тұрады. Қосымша бөлімдер шығындар пайда болған жағдайда ғана пайда болады, болжалған бөлім шығындардан тыс байланыста болады.

Қосмыша белгісіз кірістер мен шығындардың қаржылай мәнділігінде белгілеу екі бағаны талап етеді, қаржылық қолар сомасы, ол шығындар немесе бұзушылықтар орынға ие болуы ықтималдылығы мен шығындар пайда болады. Осы қосымша кірістер мен шығындардың бағалық шамасы бір бағасына көбейтудің әрбір жағдайында белгіленеді.

• 
  төмен ликвидтті түрдегі өңделген активтердің шамадан тыс қодануда құтылу. Көптеген кәсіпорындар өндірісте өнімнің төмен бағасы мен өтім көлемінің ұлғаюын есептеп, арзан материалды пайдалануды қалайды. Активтердіңликвидінің деңгейінің жетілуі болашақ кезеңде кәсіпорынның төлемқабілетсіздігіктен туекелдің құтылуына рұқсат береді. Алайда тәуекелдің мұндай құтылуы кәсіпорынды шикізат сақтандырылған қорларының мөлшерінің дайын өнімдердің материалының төмендеуіне операциялық процестерінің қалпының бұзылуымен байланысты жиі жаңа тәуекелдерді тудыратын және несиеде өнім сатылуының көлемін кеңейтуімен қосымша табыстардан құр қалдырады;
  
• 
  қысқамерзімді қаржылық салымдарда еркін қаржылық активтерді уақытша қолданудан бастару. Мұндай қарым – қатынас кәсіпорын мөлшері бойынша орташада төлемдік дағдарыс басымдырақ уақыттан сақталынған. Бұл шара депозиттік және пайыздық тәуекелден құтылуға мүмкіндік береді, алайда инфляциялық тәуекелді тудырады, сонымен қатар пайданы жіберіп алуға әкеледі. Бұл және басқа тәуекелден құтылу түрлері кәсіпорынды таза табыстық қалыптасудың қосымша көзінен айырады, ал оның экономикалық дамуының қарқынына және меншік капиталының нәтижелі пайдалануына сәйкес теріс әсер етеді.
  

• 
  егер құтылу тәуекелдің бір түрінен тәуекелдің басқаға жоғарылығының пайда болуын немесе бір мәнде деңгейін тартапаса;
  
• 
  егер тәуекел деңгейі табыстың қаржылық опрациясының « табыстық – тәуекел» шкаласы бойыша деңгейімен сәйкес болмаса;
  
• 
  егер қаржылық шығындар тәуекелің берілген түрі бойынша кәсіпорынның т.б. меншік қаржы жағдйның есебінде олардың қайтарып алу ықтималдылығын жоғалатады;
  
• 
  тәуекелдің лимитирлеген концентрациясы бұл – лимиттің құрылуы, яғни, шығындардың, сатылымдардың несиелердің және т.б. шектеулі сомасы. Лимитирлеу тәуекел дәрежесінің төмендеуінің банктерде, овердрафтқа келісімшарт жасауда және т.б. субьектілердің шаруашылық жүргізуінде ол тауарды несиеге сатуда, заемдерді ұсынуда, капитал және т.б. соманы белгілеуде қолданылады.
  

Қаржылық шығындарды тәуекелдерінің концентраиясын лимитирлеуін қамтамасыз етуінің нормативтер жүйесіне еңгізуге болатындар:

• 
  кәсіпорынның шаруашылық жұмысында заемдың қаржылардың шектеулі мөлшері (үлесті салмағы);
  
• 
  жоғары тарату түрінде активтерді минималды мөлшері (үлесті салмағы). Көптеген кәсіпорында ағымды есеп айырысуда минималды төлемқабілеттілігін қамтамасыз ететінін қалайды;
  
• 
  сатып алушыға ұсынылған тауарлы (коммерциялық) немесе тұтынушылық несиенің максималды мөлшері, яғни, консигнационды негізінде минималды сияқты, максималды сатып алу партиясында белгіленеді;
  
• 
  бір банкте орналасқан депозиттік салымның максималды мөлшері;
  
• 
  дебиторлық қарызда қаржының ауытқуының максималды кезеңі. Бұл өнім үшін есеп айырысуының ақырғы күні келісімшартта белгілену жолымен жетіледі.
  
• 
  диверсификация. Диверсификация - өзара бір – бірімен байланыспаған салмының түрлі обьектілерінің арасында капиталдың бөліну процесін ұсынады. Диверсификация – аса тәуекел дәрежесінің төмендеуінің негізігі және азырақ шығын сыйымдылығы әдісімен қатыстылығы.
  

• 
  әрекет түрлерінің диверсификациясы - өнімнің кең ассортиментінің өндірісінен,түрлі қажылық операциялар – қысқа мерзімді қаржылық салымдардан, несиелік портфельдің қалыптсуынан, шынайы инвестицияның және т.б. жүзеге асырылынан табысты алудың баламалы мүмкіндігін қолдануын қарастырады.
  
• 
  кәсіпорынның валюталық портфельінің диверсификациясы –валютаның бірнеше түріндегі сыртқы экономикалық операцияның жүргізу үшін таңдауы қарастырылады;
  
• 
  депозиттік портфельінің диверсификациясы –бірнеше банктерді ірі салаларды уақытша еркін қаржылық жағдайын сақтауда орын қарастырады.
  
• 
  несиелік портфельдің диверсификациясы –оның неисиелік тәуекелін азайтуға бағыталғанын және кәсіпорын өнімін сатып алушылардың әр алуан түрлісін қарастырыды;
  
• 
  шынайы инвестірлеу бағдарламасының диверсификациясы- бағдарлама бойынша жалпы инвестициялық тәуекелдің төмендететін баламалық салалық және аймақтық бағыттылығымен байланысты түрлі инвестірлеудің инвестициондық жобаларының бағдарламасында енуін қарстырады.
  

Диверсификация механизімін тұтастай сипаттауды ескерген жөн, ол жеке тәукелдердің негативті салдарының төмендеуіне таңдаулы әсер етеді. Жүйені емес топтың тәуекелдері нейтрализациясында сөзсіз нәтижесін қамтамасыз етуде ол жүйелі тәуекелдер бөлігін басатын нейтрализацияда нәтиже бермейді, олар экономиканың жалпы жағдайына шартталған және мынадай факторлармен байланысты : соғыс, инфляция, салық салымның жаһандық өзгеруі.

Қаржы саясатының және т.с. өзгеруі. Сондықтан бұл механизмді қолдану кәсіпорынға шектеулі сипатын береді; тәуекелдердің бөлінісі. Бұл бағыттағы тәуекелдердің қаржылық шығындар минимизациясының механизмі жеке перация бойынша тарнсфертте (беруде) бөлшегінде негізделген. Сонымен бірге шаруашыл серіктестерге кәсіпорын тәуекелдің оларды негативті салдарының нейтрлиациясының үлкен мүмкіндігі бар және ішкі сақандыру қорғауының аса нәтижелі әдісі оныққан сол бөлігін береді.

Кәсіпорында кең таралуын келесі тәуекелдердегі негізгі бағыттағы бөлінісі алды:

• 
  инвестициялық жобаның қатысушылары арасында тәуекелдің бөлінісі. Мұндай бөлініс процесінде кәсіпорын ұдайышыларға тәуекелдер трансфертін құрылыс – монтаждық жұмыстың күнтізбелік жоспары жағдайында, осы жұмыс сапасының төмендігі, оларға берілген құрылыс материалдарының және кейбір басқаларының жоғалуында жүзеге асыра алады. Кәсіпорын үшін мұндай тәуекелдер жүзеге асырылатын олардың нейтрализациясы ұдайышылар есебінде жұмысты қайта істеуінен, тұрақсыз сомасын және айыппұлды төле және шығарылған шығынды қайтарып алудың басқа түрлерімен қорытындыланады;
  
• 
  кәсіпорындар және шикізат пен материал жеткізуші арасындағы тәуекелдің бөлінісі. Мұндай бөліністің сабағы бәрінен бұрын мүлік (активтер) шығынымен (дұға) байланысты қаржылық шығындар оларды транспортирлеу процесінмен тиеп –түсіру жұмыстарының жүзеге асырылуы;
  
• 
  Лизингтік операцияға қатысушылар арасында тәуекелдің бөлінісі. Солай кәсіпорынның оперативті лизингінде жалға алушыға қолданылатын активтің моральді орналасу тәуекелін, техникалық өндіруде шығындар тәуекелін береді;
  
• 
  өз - өзін сақтандыру (ішкі сақтандыру). Тәуекелдер минимизациясының бұл бағытталған механизмі қаржылық қорлар бөлігінде кәсіпорынның резервирленуіне негізделген, сол қаржылық опрациялар бойынша негативтік қаржылық салдары жеңіл шығуына рұқсат беруші мұндай тәуекелдер контрагенттер жұмысымен байланысты емес.
  

• 
  кәсіпорынның резервтік (сақтандыру) қорының қалыптасуы. Ол кәсіпорынның заң талапптары мен жарғысына сәйкес құрылады;
  
• 
  мақсаттық резервтік қорлардың қалыптасуы. Мұндай қалыптасудың мысалы болып қызмет ете алатындар: жөндеу қоры, үмітсіз дебиторлық қарыздарды жабу қоры және т.с. кәсіпорынның айналымдық активтерінің жеке элементтері бойынша материалдық және қаржылық қорларының сақтандыру қорларының жүйесін қалыптастыру. Айналымдық активтердің жеке элементтері бойынша сақтандыру қорларының тұтыну мөлшері (шикізат, материалдар, дайын өнім, қаржы жағдайы оларды қалыпқа келтіру процесінде құрылады.
  

Сақтандыру мәнділігі кәсіпорында өндірістік қаржылық жұмыста құтылу үшін өз табыстарынан бас тартуға дайын, яғни тәуекелдің дәрежесінің төмендеуіне нөлге дейін төлеуге дайын.

Тәуекелдерді сақатандыру жүйесінде мүліктік сақтандыру мен жауапкершілікпен сақтандырылуы таратылған. Аса жиі мүлік жою немесе зақымдану жағдайында сақтандырылады, нәтижесінде апаттар, сәтсіз жағдайлар, өрт және т.б. жауапкершіліктің сақтандырылуы үшінші жаққа шығынды қайтарып алуын әрекет ету нәтижесінде мүліктік тиген немесе әрекетсіздікті болжайды.

Жиі несиелік жаппағаны үшін жауапкершілік сақтандырылады:

• 
  тәуекел дәрежесінің минимизациясының басқа әдістеріне мүмкін келесілер жатады;
  
• 
  тәуекел үшін қаржылық операцияның қосымша деңгейінің сыйақысы бойынша контрагенттен қажеттілігінің қамтамасыздығы;
  
• 
  контрагенттерден белгілі кепілдік алуы;
  
• 
  контрагенттермен контрактідегі форс - мажорлыжағдайлар тізімнің қысқаруы;
  
• 
  қарастырылатын айыппұл санкция жүйесі есебінде тәуекел бойынша ықтимал қаржылық шығындар өтемдермен қамтамасыздығы.
  

Тәуекел –менеджер терминдерінде бизнес тәуекелдің табыс үшін түрінде адекватты марапаттау үшін танымдық қабылдауы екен деп айтуға болады. Әрбір ұйым өз мақсатына жету үшін өзіне тәуекелді қабылдауға тиісті және тәуекел – менеджмент тәуекел таңдауын оптимизациялауға болады.

Тәуекел –менеджмент шетелдерде баяғыдан қазіргі замаңғы басқарудың әрекетті құралы деп мойындалған. Тәуекел – менеджменттің құрылуы мен даму Батыста Қаазқстандықтан тез ерекше жағдайда өтеді: қаржылық нарықтық ақпараттық қанықтығы, формализмденген процедура және басқару техникасының өтемі, қазіргі замаңғы ақпараттық технологиялардың қолданылуы.

Қазақстанда тәуекелді басқарудың тәжірибесі кәсіпорындарда кең таратылымды ала алмаған. Бірақ мағыналығы, кез келген тұрақты дамуына таласатын кәсіпорын өз арсеналында тәуекелді басқарудың жүйесіне ие болу керек. Кәсіпорында тәуекелді басқарудың жүйесін құру жоғарғы кәсіпорынардың басшылығымен тәуекелдердің болуы мен олардың рационалды қабылдауының қажеттілігін сезінуінсіз мүмкін емес.

4.2 Тәуекелді басқарудың негізгі кезеңдерін атаңдар.

4.3 Шешімнің қандай нұсқасы тәуекел премлімдігінің дәрежесі есебімен қабылдана алады?

4. 
   Тәуекелді басқарудың қорытынды кезеңінде қандай нұсқаулық материалдар жасалуда?
   
5. 
   Тәуекелдің төмендеуінің негізгі тәсілдерін есептеп беріңіздер.
   
6. 
   Әрбір тәсілді сипатап беріңі және қандай түрінде оның көмегімен тәуекел азайяды?
   

4. 
   Тәжірибешілік тапсырма
   

Шыққан деректер мен берілген таратуда баяндалған әдістемеден үлгі бойынша шешім ағашын құру.

1 Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М. : Дело, 1999. – 112 с.

2 Альгин А.П. Риск и его роль в общественной жизни. – М. : Мысль, 1989.

3 Грабовый П.Г., Петрова С.Н. и др. Риски в современном бизнесе. – М. : Издательство «АЛАНС». 1994.

4 Абдрахманова Г. Риск и неопределенность – комплексный подход к исследованию // Финансы Казахстана. – 2003. - № 5.

5 Литванова Ф.И. Оценка рисков в предпринимательской деятельности. // Маркетинг в России и за рубежом. – 1998. - № 4. – с.12-15.

6 Чалый – Прилуцкий В.А. Рынок и риск. Методические материалы (пособие для бизнесменов) по анализу оценки и управление риском. – М. : НИУР, Центр СИНТЕК, 1994.
Қосымша

7 Рэдхэд К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками: Пер. с англ. – М. : ИНФРА-М, 1996.

8 Хохлов Н.В. Управление риском: Учеб. пособие для вузов. – М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 239 с.

9 Найт Ф. Понятие риска и неопределенности // THESIS. – 1994. – №5.

10 Фридмен М., Сэведж Л. Анализ выбора в условиях риска. // Российский экономический журнал, 1992. - №9.

11 Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. – М. : - 1996.

12 Князевская Н.В., Князевский В.С. Принятие рисковых решений в экономическом бизнесе. – М. : «ЭБМ-Контур», 1998. – 159с.

13 Кокурин Д.М., Коляда С.Н. Управление долгосрочными рисками предприятия нефтехимической промышленности. // Управление рисками. 2003. - №4. – стр.49.

14 Лабскер Л.Г., Яновская Е.В. Общая методика конструирования критериев оптимальности решений в условиях риска и неопределённости. // Финансовый менеджмент. – 2002. - №5 – стр. 58-74.

15 Рогов М.А. Риск-менеджмент. – М. : Финансы и статистика, 2001. – 120с.: ил.

16 Цецаркина С.И. Теория риска и методы ее оценки: Учеб. пособие / ГАЦ МиЗ. – Красноярск, 1997. – 112с.

17 Жуйриков К.К. Методы и инструменты управления финансовым риском. // Банки Казахстана. – 2002. - №9. с.28-30.

18 Меера Р., Хедгес Б. Риск-менеджмент в производственной деятельности. – СПб.: Экономическая школа, 1997.

19 Севрук В.Т. Банковские риски. – М.: Дело ЛТД, 1994.

20 Лапуста М.Г., Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности. – М. : ИНФРА-М, 1998.

21 Друри К. Управленческий и производственный учет: пер. с англ.: Учебник. – М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2003. – 1071 с.

22 Бланк И.А. Основы финансового менеджмента. – Киев, Изд-во «Ника-Центр», 1999.

23 Сабанти Б.М. Свобода, риск и гарантии для предпринимателя. Л: Ленинградский финансово – экономический институт им. Н.А. Вознесенского, 1990.