Терминологиясы

292
болып  келе  жатқан  қазақ  тілі  сияқты  тілдің  терминология-
лық қабатын қатарға қосу тіпті қиын болды. 
Егемендік еркіндік бергелі тіліміздің осы бір орасан зор 
арнасында  алапат  əрекеттер  болып  жатыр.  Орны  толмас 
олқылықтар  есесін  қайтсек  қайырамыз  деп  қаламын  оңды-
солды  сілтеп,  жөні  келсін-келмесін  жаңа  сөздер  мен  жаңа 
қолданыстарды  бұрқыратып  жатқан  қазақ  журналистерінің 
тегеурінді əрекетіне үрке қараушылар көп. Бір ғасырға таяу 
уақыт бойы өз тіліміздің өзегін қуалап, оны іске жарата ал-
сақ,  өлшеусіз  мол  мүмкіндігі  мен  байлығын  жарыққа 
шығарудың  орнына  оны  тұмшалап,  тұншықтырып,  ұмыт-
тырып, интертерминдер мен русизмге еміне ұмтыла дағды-
ланып, қасаңдана қалыптасып қалған ағайынның көбіне кеш 
те  болса  көрініс  бере  бастаған  терминжасам  процесіндегі 
əлгіндей əрекеттер оғаш көрінетіні хақ. 
Өзің терминолог болған соң, бұл жөніндегі пікірталасы-
нан  қалыс  қала  алмайсың.  Жұрт  қалыс  қалдырмайды  да. 
Олай  дейтінім,  осы  жақында  ғана  болған  бір  сəткі  əңгіме 
естен  шықпай  қойды.  Тау  жақтағы  үйден  түскі  үзілістен 
соң  қызметке  кетіп  бара  жатқан  бетім  еді.  Аялдамада  бір 
топ  адам  арасында  тұрған  ақ  шашты  ағаны  көзім  шалып 
қалды  да  көлігімді  тежедім,  тоқтадым.  Бұл  кісі  бір  кезде 
бізге дəріс оқыған адам еді. Сауатты, білімді ұстаз болатын. 
Арбаға отырғаны сол, амандықтан соң «тілді неге бүлдіріп 
жатырсыңдар, интерминде не шаруаларың бар. Бұл сұмдық 
қой.  Əбден  қалыптасып,  сіңіп  кеткен  атауларды  қайта 
көңірсітіп,  қайдағы  жоқ  бірдеңелерді  тықпалаумен  қазақ 
тілін көгертпейміз, қойыңдар мұндай көтензорлықты!» деп 
екіленіп, бастырмалатып əкетпесі бар ма. Бар «пəлеге» жауап-
кер мендей-ақ, менің бір нəрсе деп жауаптасуыма мүмкіндік 
берген  жоқ.  Сол  «өзімдікі  дұрыс»  деген  күйі  бір  шаруаны 
қатырдым  дегендей  боп  діттеген  жерінен  түсті  де  қалды. 
Ештеңе  деп  пікірталасына  кіре  алмадым.  Тіпті  тыңдағысы 
келген ол кісі жоқ. Сонымен, өз ойыммен өзім əлек боп, кете 

293
бардым. Ал бұл шынында, көптеген ой-пікірдің саралануын 
тілейтін өте өзекті проблеманың бірі. 
Осыдан  көп  ұзамай-ақ  Алматы  санаторийіне  келіп 
жайғастық. Мұнда бұрынғысы, қазіргісі бар қазақтың бір де-
ген көзі ашық, көңілі сара жайсаңдары жиналатын əдеті, сон-
дай бір сыйлы азамат ағамызбен шүйіркелесіп, аман-есендік 
сұрасып,  жаңалық  атаулының  біразын  жібергенбіз.  Бір 
мезет, əлгі кісі «осы сендердің «Ана тілдерің» (газетті айтып 
тұр)  ылғи  бір  жаңа  атауларды  беріп,  елдің  басын  қатырып 
барады.  Онысы  несі,  дұрыс  емес  қой.  Тоқтатпайсыңдар 
ма?  Мұндай  əрекеттеріңмен  жұртты  тілден  безіндіресіңдер 
ғой,  əсіресе  əлгі 40% деп  жүрген  өз  қандастарымызды. 
Əбден  етене  боп  сіңісіп  өзіміздікі  боп  кеткен  сөздерді  сол 
күйінде қалдырған жөн…» т.б. ойларын топ адамның ішінде, 
дəрігерге  кезекте  тұрғанда  бастырмалатып  жібергені.  Өзі 
сыйлас,  жасы  үлкен  аға  ойындағысын  айтты  да  тастады. 
Жөпелдемде, ат жалы, атан қомында ем-дом кезінде тұрғанда 
не айтып үлгересің. 
Ал жалпы айтып тұрғаны елдің бəрін алаңдатып отырған 
өте күрделі мəселе. 
Мұндай  пікірдегі  адамдар  қатары  баршылық.  Бұларды 
түсінуге  əбден  болады.  Тілге,  елге,  жерге  жаны  ауырып, 
солардың  жағдайы  қайтсе  жақсарар  деп  жүрген  жандар 
бұлар.  Əйтсе  де,  бала  күнімізде  қариялардан  естіген  «оқу 
өтіп  кеткен»  дейтін  сөз  осындайда  еріксіз  ойға  оралады. 
Неге десеңіз, əлгі ел қадірлейтін ағалардың өмір бойғы алған 
тағылым-тəрбиесі,  өмірлік  тəрбиесі  қазақ  тілінің  əлемдегі 
ұлы тілдер қатарын толықтыратын орасан зор байлығы, жа-
ратылмай жатқан ішкі қуаты бөлек тіл екеніне бейіл қойып 
қарауға  мұршасы  болмаған.  Міне,  сол  дерт  сүтпен  бірге 
сүйекке де сіңе жаздаған кеңестік ілім түсінігі əлі күнге өз 
тіліне  перзенттік  сүйіспенділікпен  үңілуге  жібермей  тұр. 
Тəрбиенің  өтіп  кеткендігі  соншама,  орайы,  жөні,  қисыны 
дөп  келіп  тұрған  қазақы  баламалардың  (құжат,  жарғы, 
бағдарлама,  ұшақ  т.б.)  өзін  құбыжық  көріп,  тіпті  мұны 

294
əлемдік  мəдениеттен  алшақтау  деп  түсіндіргісі  келетіндер 
де  жоқ  емес.  Қазір  тілқолданыста  жүріп  жатқан  əр  алуан 
құбылыстар  мен  процестерге  өз  əлімізше  саралап,  талда-
мас бұрын бір нəрсенің басы ашық екенін айту лазым. Ол – 
қоғамдық  өмірде  болып  жатқан  ұлан-асыр  оқиғалар  бол-
мысына  орай,  тілімізде  де  күрделі  құбылыстардың  болып 
жатқаны.  Бұл  ақиқат.  Енді  шама-шарқымызша  осыларға 
талдау  жасап  көрелік.  Мəселе  түсінікті  бола  түсу  үшін  еп-
теп тарихқа да, сондай-ақ термин дегенді қалай түсіну керек, 
терминжасам  принциптері  туралы  əңгімеге  де  барған  жөн 
тəрізді. 
Жалпы қай ел, қай халық тарихын сүзсеңіз де, бір нəрсенің 
басы  ашық  екеніне  көз  жетеді.  Өзін  құрмет  тұтатын  ұлт 
қашанда өз тілі қызметінің жан-жақты болуын қамдастырады 
екен. Əсіресе, Еуропа елдері бұл мəселеге өте мұқият. 
Бір  кезде  А.  Байтұрсынов,  М.  Дулатов,  Ж.  Аймауытов, 
М.  Жұмабаев  тəрізді  қазақ  зиялыларының  бəрі  де  сөзжа-
самның əр алуан түрлеріне мəн берген. Реті келгенде өздері 
де  түрлі  ұғымдардың  баламасын  іздеп,  үлгілерін  ұсынып 
отырған.  Мысалы,  С.  Сейфуллиннің  «ат  ойын  үйі»  (цирк), 
І.  Жансүгіровтің  «думан  жүріс»  (демонстрация),  «табан-
темір» (рельс), Ғ. Мүсіреповтің «құлақша қағазы» (этикетка), 
М. Мағауиннің «оятар» (будильник), Ə. Кекілбаевтың «Қар 
ханшайым»  (Снегурочка),  Қ.  Қараманұлының  «күнпарағы» 
(настольный календарь), О. Сəрсенбаевтың «тесіккөзі» (гла-
зок  в  дверьях),  Қ.  Ысқақовтың  «түнемелқабы»  (спальный 
мешок),  Ə.  Таразидың  «күналқысы»  (беседка)  т.б.  осының 
айғағы. 
Жаңа сөз дегеніміз не? Осы ұғымның өзін анықтап алу ке-
рек. Əдетте анау пəлен жаңа сөз жасады, мынау түген деген 
тəрізді пікір ерсілі-қарсылы айтылып жатады. Ал шындығына 
келсек,  жаңадан  сөз  жасау  дегеніңіз  шартты  ұғым.  Сөздер 
жаңадан  жасалмайды.  Ол  өзгеше  өң  алып,  өзіне  қосымша 
мағына жүктеп, жаңаша қолданысқа түсуі мүмкін немесе өзге 
тілден кірме сөз ретінде енуі, қабылдануы мүмкін. Негізінде