Терминологиясы

282
меген Мұхтар Əуезовті немесе əрбір сөзді маржандай тізіп, 
жауһардай қырлаған Ғабит Мүсіреповтің өзін де қазақ сөзінің 
құнарынан  қанып  ішті  деп  айту  қиын.  Дегенмен,  құдайға 
шүкір  ізденіс,  ұмтылыс  еш  тоқтаған  емес.  Ізденген  сайын 
əрбір қаламгердің қалам табының ерекшелігі байқалып оты-
рады. Тіл мұхитының түпсіздігі, шалқарлығы ізденген сайын 
түрлене түседі.
Бүгінгі əңгіме тіліміздің өзгеріс, өріс тізгінін білгірлікпен 
ұстап, ұрпағына өлшеусіз зор мұра қалдырған тұлғалар ту-
ралы.  Бүгін  солардың  арасынан  тіл  ұстарту  жағынан  бір-
біріне  қатты  ұқсайтын  екі  зергерді  ерекше  атау  қажеттігі 
туындап  отыр.  Олар  А.  Байтұрсынұлы  мен  І.  Жарылғапов. 
Бір қарағанда бұл екеуін қатар əңгімелеудің қисыны жоқтау 
сияқты. Алайда қазақ мəдениетіне қосқан үлесін саралай кел-
генде  бұлардың  рухани  үндестігі  мен  тілғұмырлық  бірегей 
қасиетіне  таңданбай  тұра  алмайсыз.  Бірі  он  тоғызыншы 
ғасырдың аяғында дүниеге келіп, жиырмасыншы ғасырдың 
алғашқы  жартысында  дүниеден  өткен,  ал  екіншісі  сол  жи-
ырмасыншы  ғасырдың  түлегі.  Соған  қарап  екеуін  де  бір 
ғасырдың  өрені  деуге  болар.  Əйтсе  де,  екеуі  екі  ғасырдың 
жүгін арқалағандай іс тындырған.
Салыстыруға  келе  қоймайтын  бұл  екі  тұлғаны  бұлайша 
теңдестіріп отыруда мынадай сыр бар еді. Бірі ертелеу, бірі 
кейіндеу қазақ тілінің тұнығынан қанып ішіп, ана тілімізге 
қалтқысыз  қызмет  етудің  асқан  үлгісін  көрсеткен  ерен 
тілғұмырлар,  бұлар.  Қараңыз,  Ахаң  көсіліп  жатқан  кең 
дүниеде  малша  тірлік  етіп,  жайбарақат  өмір  кешіп  жатқан 
қазағының  көзін  ашып,  көңілін  ояту  үшін  оның  өмірдегі 
басты  құралы – ана  тілінің  қадір-қасиетін  ұқтырып,  оның 
күнделікті ауызекі сөйлеу құралы ғана емес, сонымен бірге 
оның  оқу,  білім,  ғылым,  өнердің  де  қуатты  қаруы  екенін 
дəлелдеді. Қазақ тіршілігінде бұрын-соңды сирек кездесетін, 
тіпті  болмаған  «Тіл – құрал»  оқулықтарын  түзіп,  қараңғы 
қазағын сауаттылыққа қарай жетеледі. Ол үшін қазақ тілінің 
ғылыми өрісі мен өресін айқындайтын сан алуан атау сөздер 

283
қатарын түзді. Сол арқылы қазақ тілі мен əдебиетінің, тари-
хы мен өнерінің, жалпы мəдениетіміздің тынысын кеңейтті. 
Дамудың даңғыл жолын ашты.
Міне,  Ахаңды  біз  осынысы  үшін  де  қазақ  мəдениетінің 
Хан  тəңіріндей  бағалаймыз.  Оның  ақындығы,  аударма-
шылығы,  тілғұмырлығы  жəне  музыка  əлемінің  талғампазы 
ретінде асқан білімдарлығына бас иеміз.
Осы  аталған  ерекше  қасиеттердің  көбі  Іслəм  Жарыл-
ғаповтың  да  болмыс-бітіміне  тікелей  қатысы  бар  екеніне, 
оның тындырған дүниелерімен түбегейлі таныса келе көзіміз 
жеткендей  болды.  Ол  жазушы,  шебер  аудармашы,  ақын, 
ғалым, білімпаз, терминтанушы т.т.
Қазақ  терминологиясы  дейтін  ілім  саласында  дəл  Ах-
мет  Байтұрсынұлындай  айрықша  орны  бар  білімпаз  деп 
Іслəм  Жарылғаповты  айта  аламыз.  Өйткені  оның  басқа 
еңбектерін былай қоя тұрып, кезінде жұртшылық сұранысын 
қамтамасыз  етіп,  қолданыс  əлемінде  орын-орнына  тұра 
қалған аялдама, анықтама, жағажай, балмұздақ, күнделік, 
көрермен,  оқырман,  тыңдарман,  саяжай,  ғарыш,  зымы-
ран, тыңжерші, баспагер, ғарышкер, қаламгер, өркениет, 
қаламақы,  зейнетақы,  жазылым,  жазылыс,  мемлекет, 
жержаһан  (континент),  үлгерім  тəрізді  толып  жатқан 
термин  сөздердің  дүниеге  келуіне  себепші  І.  Жарылғапов 
сияқты  қаламгер  екенін  ұмыта  да  бастадық,  тіпті  ескеріп 
елеп  те  жатпайтын  жағдайға  жеттік.  Тағдыр  сыйлаған,  ба-
балар  баптаған  ұлы  тіліміздің  баяғы  табиғи  байлығындай 
сіңісіп,  кірігіп,  қатар  түзеп  тұра  қалған  бұл  терминдік  ата-
лымдар ана тілін қадір тұтатын кез келген сауатты жанның 
аузында, қаламының ұшында.
Əдетте  сөзжасам  мəселесімен  шұғылданған  жандардың 
табан  астында  сөз  туындатып  жататын  қабілетіне  таңдана-
мыз.  Бұл  шеберлік,  білгірлік,  сауаттылық.  Осындай  қабіле-
тінің  арқасында  І.  Жарылғапов  қазақ  тілінің  сөздік  қорына 
жүздеген  жаңа  қолданыс  енгізген  екен.  Оның  қаламынан 
туған  мына  бір  өлең  жолдарына  қарағанда  ол  сөз  ойнату 

284
өнерімен өмір бойы шұғылданғанын көреміз. Жəне нəтижелі 
еңбек еткен. Қараңыз: «Көп тілден түйіп ой-сезім, Төл тілдің 
аршып көл-көзін, Төлдетіп ана тілімді, Бес мың сөз қостым 
мен өзім» деуіне қарағанда І.Жарылғапов қалдырған мұраны 
біз  əлі  игере  қоймаған  сияқтымыз.  Əрине  олардың  бəрі 
бірдей  сөзжасам  принциптеріне  сай  қатар  түзей  қоймаған 
шығар. Алайда ол ана тіліміздің ішкі əлеміне тереңдеп, оның 
өріс ашар мүмкіндігін үнемі қадағалаумен болған. Содан да 
оның  сөз  мəнін  дөп  танитын  түйсік-түсінігіне  тəнті  болып 
отырамыз.
Іслəм  Жарылғаповтың  термин  туындату  еңбегімен 
түбегейлі  таныса  келе,  оның  бұл  шығармашылық  салада 
ұстанған  тірегі  Ахмет  Байтұрсынұлы  болғанын  аңғарамыз. 
Қазақ  тілінің  сөздік  қорын  дамытуда  ол  əуелі  əлемдік 
тəжірибеге  Ахаңша  сүйене  отырып,  ана  тілінің  өзіндік 
ерекшеліктерін  сақтауда  мына  төмендегідей  бағыт-бағдар 
ұстанады. Қараңыз:
Біріншіден,  ана  тілінің  сөз  қорын  сарқа  пайдалану,  тірі 
сөзді өлтірмеу, өлімші сөзді тірілту.
Екіншіден, ұлттың өзіне ғана тəн сөйлеу үлгілерін бұзбау, 
өсіру, өркендету.
Үшіншіден,  басқа  тілдің  ойлау,  сөйлеу  үлгілерін  ана 
тілінің заңына, ойына бағындырып үйрену.
Төртіншіден,  қажет  болған  жерлерде  ұлттық  тілдің 
үлгісімен жаңа сөздер (неологизмдер) жасап ала білу.
Бесіншіден, өз тіліңнің мүмкіндігі болмағанда ғана басқа 
тілдерден қажет сөздерді алу.
Алтыншыдан, басқа тілдерден келген сөздерді ана тілінің 
салт-санасына, үлгісіне, рухына бағындырып алу, қажетінше 
жымдастыру керек. Жат сөзге ұқсамай, төл сөзге ұқсату.
Жетіншіден, қажетсіз, орынсыз алынған шетел сөздерінен 
ана тілін тазарту керек. «Тіл интервенциясына» жол бермеу 
керек.
І.  Жарылғапов  қалдырған  жаңадан  туындатылған  тер-
мин  сөздердің  бəрі  дерлік  осы  үлгімен  жасалған.  Ол  бұл