316
хат-хабарды қазақша жазып келген Тіл білімі институты мен
Əдебиет жəне өнер институты да жоғарыға жолданатын хат-
хабарды орысша түсіруге мəжбүр. Өйткені талап осыған ой-
ысып барады.
Ал біз болсақ, ел қамын, тіл қамын ойлайтын жас-
тан əлдеқашан асып кеткенімізге қарамастан, бір адамға
жетерлік атақ-дəрежеміздің барлығына қарамастан, сол
баяғы жалтақтықтан арыла алмай «ойбай анау түсінбей
қалады» деп жалбақайланып жатамыз. Əйтпесе, көбіне
қазақша-орысшаны араластырып өткізіп келе жатқан жиын-
дар əлі жалғаса түсуде.
Неліктен бұлай? Бізге қазақша сөйлемеңдер, қазақша
жазбаңдар деген біреу бар ма, осы. Осындай пиғылды Елба-
сынан естіп пе едіңіздер? Қайта, ол кісі кезі келгенде қазақша
да, орысша да қатарынан сөйлеп, жаңа бағыт, жақсы үлгі
көрсетіп жүрген жоқ па?! Осыны неге ары қарай ұластырып
алып кетпейміз? Неге күргейлене, күдіктене береміз? Бұл
біздің өз шаруамыз емес пе? Егер тіл маған, саған, оған керек
болмаса, кімге қажет? Ал керек екенін біле тұра өз тілімізді
өзіміз неге аяқасты етеміз, неге қорлаймыз? Қажеттілікті
өзіміз жасамасақ, бізге кім жасап бермек?
Осы тұста біздің көбіміздің бойымызды жайлаған
масылдық мінез-қылық (құлық емес, қылық деп əдейі ал-
дым) жайлы айта кетпесе болмайды. Біз дайын асқа міне
ауыз деген тəрбие түлектеріміз. Осындай масылдық тілге де-
ген көзқарастан да байқалатыны бар.
Қадірлес, сыйлас қайсыбір ағайын маған кездескен сайын
«Тілің не боп жатыр, құртатын болдыңдар ғой түге бүлдіріп,
шұбарлап» деп кінə таға сөйлеп жатады. Олардың ойынша
кейінгі кезде қазақ сөздері интертерминдерді ығыстырып
бара жатқан көрінеді. Мұндай жандарға не деп жауап
берерсің. Олар, əрине, қазақ дейтін халыққа өзінің де тікелей
қатысы бар екенін білмей отырған жоқ, біледі. Тілдің де өз
мұрасы екенін, мұра болғанда, ұрпағына сап таза күйінде ая-
лап жеткізер ұлы қазына екенін де сезеді. Алайда ол кешегі
кеңестік кезеңде буын-буынды алып қойған жат тілдік теріс
317
тəрбиеден шыға алмайды. Тіпті біреудің қолымен от көсеуге
əбден дағдыланып қалыптасқан ол бұл шаруаны да басқа
біреу істеп берсе екен дейді. Ана тілдің негізі – отбасынан,
ата-ананың өз қасынан басталып жасалатынын елемей, өз
нəсілін біреу тəрбиелесе, тілді де біреу үйретсе, əйтеуір бұл
қиын шаруа менен аулақ болса деген пиғыл құрсауынан
шыға алмай жүргені. Бүкіл ел, ұлт болып кіріспесе, жуық
арада арыла алмайтын қырсықты дерттің бірі осы.
Қиындықтың түйіні мен себебін іздеп, ұлт пен ұрпақ па-
рызын өтеудің орнына, əлгіндей дертке шалдыққан жандар,
осы дəрменсіздік шырмауынан шығар сылтау іздей бастай-
ды. Ал, сөз жоқ, іздеген табады.
Жұрт қалауы, Үкімет қолдауы арқылы қаптап ашылған
қазақ балабақшалары мен қазақ мектептерінде тəрбие
жұмыстары мен білім беру сапасы мүлде төмен екен деген
желеумен көп ата-ана кейінгі кезде өз балаларын табиғи ұя
мен ортадан алып қашып жатқандары бар.
Сол ата-аналар бұлай торығудың орнына бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығарып, ұрпақ тəрбиесіне өмірін бағыш-
таған осынау ғажайып жандар (мұғалімдерді айтып отыр-
мын) неге мұқтаж: оқулықтар, оқу құралдары, осы заман
талабына сай техникалық құрал-жабдық, мектеп құрылы-
сы т.т. толып жатқан қажеттіліктер жайын біріге отырып
ойластырса ғой. Сондай-ақ олардың жай-күйі, еңбекақысы,
демалыс жағдайы жөнінде де дабыл қағып отырса. Оқу мен
тəрбие жұмыстарының құлдырау себептерін айқындап,
жұмыла əрекет жасалмаған жерде істің бəрі бекер. Жапон-
дарда «бала тəрбиесін ойламаған ата-ана қылмыскер» деген
мақал бар екен. Шынында да солай емес пе?
Тіліміздің төменшіктеп жүргені мына өз басымыздың
немкеттілігі мен немқұрайдылығымызға да байланысты ма
деймін. Мұны Елбасымыз да қадап, қазып айтқан жоқ па,
кеше. Ойланайық, ағайын!
318
ТЕРМИНОЛОГИЯ МЕН АУДАРМА ҒЫЛЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ Қ. ЖҰБАНОВТЫҢ РӨЛІ
Жалпы тіл атаулының қоғам өмірінде атқаруға тиісті
басты қызметтерінің бірі – оның ғылым тіліне айналуы
деп есептесек, бұл қасиет те белгілі бір даму сатысына тəн
құбылыс екенін мойындау керек. Қазақ тілінің даму тарихы-
на үңілгенде де біз осындай жайды аңғарамыз.
Тілдің ғылымға қызмет етерлік қабілеті болу үшін, тіл
иесі сол халық ғылымының сан тармағын дамытуға тиіс.
Ал ғылымды дамытамын деген ел, ең алдымен оның неше
алуан ұғымын, түсініктерін нақты өрнектейтін арнайы
лексикасын жасайды. Əрине бұл аспаннан түскен, не жер
астынан алынған нəрсе емес, əрбір тілдің өз мүмкіндігінен
туындап жататын заңды құбылыс. Бұл арнайы лексика деп
отырғанымыз – тілдің терминологиялық жүйесі. Əрбір тіл
өз терминологиялық жүйесін жасау мен қалыптастыруда əр
алуан кезеңдерді бастан өткізеді. Қазақ тілі де солай.
Сөйтіп Қазақ тілінің терминологиялық жүйесін сөз еткен-
де, біз осы проблеманың тууына, жасалуына, қалыптасуына
тікелей қатысы болған, бастауында тұрған, негізін салған екі
алыпты ең алдымен еске алуға міндеттіміз. Бірінші – Ахмет
Байтұрсынұлы да, екіншісі – Құдайберген Жұбанов.
А. Байтұрсынов – қазақ тілі мен əдебиеті терминдерін жа-
сап қалыптастырушы болса, іле-шала бұның ғылыми проб-
лемаларын сөз етіп, оны ғылым объектісіне айналдырған
Қ. Жұбанов деп айтуға болады. Ендігі əңгіме осы тұлға жа-
йында.
Тілі тынысын жіті бақылап, оның сан сапасын саралауға
жəне өз байқауларын өзгеше шабытпен сауатты жазуға кел-
генде Қ.Жұбановтан (1899-1938) асқан тілшіні таба қою
қиынға соғады. Өзінің бүкіл білік-білімін ол, ең алдымен,
туған халқын сауаттандыру жолына жұмсады. Алфавит, ор-
фография, терминология мəселесін қалыпқа түсірмей, ешбір
халық сауатты бола алмайтынын түсінген профессор өзінің
Достарыңызбен бөлісу: |
