Терминологиясы

6
мемлекеттік  тіліміздің  дипломатиялық  тірегі  болуға  тиісті 
терминологиялық  жүйеге  аса  зор  мəн  беру  қажет.  Осыдан 
келіп  ұлттық  терминологиямызды  түбегейлі  зерттеп,  оның 
табиғатын  ашу  қажеттігі  туындайды.  Байқасақ,  тіліміздің 
ғылыми  стилін  қалыптастыруда  аса  зор  рөл  атқаратын  бұл 
арнайы  лексика  күні  бүгінге  дейін  түбегейлі  қарастырыл-
маған.
Əсіресе, қоғамдық ғылымдар терминологиясының қалып-
тасу, даму барысын бағдарлаудың мəні тіпті зор деп білеміз.
Қазақ тілінің терминологиялық лексикасы бұл еңбекте кең 
ауқымда қарастырылып отыр. Əрине, бұдан бұрын бірен-саран 
ғылыми еңбектерде, қайсыбір кандидаттық диссертациялар-
да бұл күрделі проблеманың жекелеген мəселелері қозғалды. 
Қоғам өмірінің айнасындай қоғамдық ғылымдар терминоло-
гиясының даму жайын зерттеу арқылы біз бұл кітапта қазақ 
терминологиясының  жасалу,  қалыптасу  жолдарын,  тарихи 
кезеңдерін айқындадық. Терминжасам тəсілдері мен заңды-
лықтарын, принциптерін сөз еттік. 
Еңбектің негізгі қорытындылары мен түйіндеулерін түрлі 
терминологиялық  сөздіктер  түзу  барысында  пайдалануға 
болады. Сондай-ақ оның қазақ тілінің оқулықтары мен оқу 
құралдарын жазуда, жоғары оқу орындарында мамандар мен 
мектеп мұғалімдерін даярлау барысында септігі болады деп 
білеміз. Жұмыстың практикалық мəні осынысында.
Қазіргі терминтану процесінің негізгі ережелеріне сүйене 
келе  жəне  көптеген  қажетті  материалдарды  жүйелі  зерттеу 
нəтижесінде  қазақ  тілінде  тұңғыш  рет  терминологиялық 
зерттеу тарихы жан-жақты сөз болды, осы кезге дейін белгісіз 
болып  келген  қазақ  терминологиясының  негізін  салушы-
лар  еңбектері  мен  ой-пікірлері  түбегейлі  қарастырылды, 
терминжасамның негізгі көздері анықталды, қоғамдық тер-
миндердің бұрын зерттелмеген құрылымдық жүйесі саралан-
ды, аударма процесі барысындағы терминжасам тəжірибесі 
талданды.

Жұмыс  А.  Байтұрсынұлы  атындағы  Тіл  білімі  инсти-
тутының  Терминология  бөлімінде  жинақталған  картотека-
лық қор негізінде жазылды. Мұның үстіне, М. Əуезов атын-
дағы  Шымкент  педагогика  институтының  профессоры 
Қ.Бектаев  тобымен  бөлім  арасындағы  келісімге  сəйкес 
терминологиялық  сөздіктер  сала-саласымен  электронды 
есептеу  машинасының  сарабынан  өткізілді.  Ұзын-ырғасы 
60-70  мыңдай  сөз  техника  талқысына  түсіп,  сұрыпталып, 
жүйеленді.  Сонымен  бірге  жұмыстың  жазылу  барысында 
күнделікті  баспасөз,  бұқаралық  ақпарат  материалдары  да 
қамтылып отырды. Біз кітапта қоғамдық жəне гуманитарлық 
деп аталатын өзара тығыз байланысты салаларды жігін ажы-
ратпай, белгілі бір тұтастықта қарастыру қажет деп шештік.
Сонымен,  қадірлі  оқырман,  қазіргі  қазақ  терминология-
сы хақындағы зерттеу еңбегі сіздердің қолдарыңызда. Қал-
қадерімізше мəселенің кең ауқымын қамтып, тың пікір айтуға 
тырыстық.  Кітап  жөніндегі  жанашырлық  пікірлеріңізді 
авторға  немесе  баспаға  жолдасаңыздар – алғыстан  басқа 
айтарымыз жоқ.

8
І ТАРАУ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ МЕН ТҮРКОЛОГИЯДАҒЫ 
ТЕРМИН ЗЕРТТЕУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙЫ
а)  Терминология – қазіргі  тіл  білімінің  көкейкесті 
мəселесі.
ə) Терминология жəне əдеби тіл.
б) А.Байтұрсынұлы – қазақ терминологиясын жасау-
шы.
Қоғам  өміріндегі  өзара  қарым-қатынастың  ең  басты 
құралы болып саналатын тілді əлеумет əрдайым өте жоғары 
бағалап,  оның  өзгеріс,  өрістерін  жіті  қадағалап  отырады. 
Тіл қоғамдық құбылыстың бірі ретінде сол қоғам тіршілігін 
айнаға түсіргендей өрнектейді.
Қоғам  қашан  да  қозғалысқа,  өзгеріске,  дамуға  бейім 
тұрады. Осыған орай тіл де дамиды. Бірақ тілдің даму деңгейі 
оның  барлық  қабатына  бірдей  тəн  емес.  Оның  белгілі  бір 
қатпары өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мəселен, тілдің 
грамматикалық  категориялары,  дыбысталу  жүйесі  т.т.).  Ал 
оның  қайсыбір  қатпарлары  жаңалыққа,  соны  мағыналық 
ұғым, түсініктер əкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып 
қарағанда,  дамыған,  жетілген  тілдің  басты  көрсеткішінің 
бірі оның терминдік жүйесінің саралануы болып табылады. 
Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз тол-
тырып  айтарлықтай  дəрежеге  жетсек,  осыны  айтқызатын, 
алдымен, терминологиялық лексика.
Кешегі  Қазан  төңкерісінен  кейін  өзгеше  қаулап,  қанат 
жайған  мəдени  өміріміздің  əрбір  күні,  əрбір  сəті  жаңа  іс, 
жаңа  қимыл,  жаңа  əрекетке  толы  болатын.  Сауатсыздыққа 
қарсы шабуыл, неше алуан үйірме, бастауыш мектептердің 
ашылып, газет-журналдардың шығуы, қызыл бұрыш, қызыл 
отаулар т.б. саналы жорығы – қазақ сөзі мен қазақ жазуына 
жаңаша өріс берді. Осы ірі оқиғалар тұсынан бергі жердегі 

9
қазақ  тілінің  болмысына  көз  салсақ,  оның  ұлттық  сипаты 
ғана өзгеріп қоймай, сонымен бірге халықаралық қуаты арта 
түскенін де байқауға болады.
Осының нəтижесінде сөздік қорымызға революция, комму-
низм, социализм, интернационал, совет, министр, комитет, 
парламент,  партбилет,  радио,  комсомол,  коммунист  т.б. 
тəрізді  толып  жатқан  кірме  сөздер  енді.  Ал  еңбек,  екпінді, 
күрес,  жарыс,  іс,  тап,  жиналыс,  жоспар,  күн,  белсенді 
сияқты сан алуан сөздер жаңаша қолданысқа түсіп, термин-
деу өрісі кеңіді. Бұл есепсіз мол қазына қатары күні бүгінге 
дейін толысып, молайып келеді. Яғни тіліміздің терминдеу 
сапасы  əлі  жүріп  жатыр.  Тілдің  осылайша  толығуы,  оның 
қоғамдық қызметін күшейтіп, бұрынғыдан əлдеқайда қуатты 
құралға айналдырды. Тілдің байлығын молайтып, қызметін 
күшейткен,  оның  икемділігі  мен  дəлдігін  дамытқан  бұл 
лексикалық қабатты ғылым тілінде термин сөздер деп атау 
лингвистер түсінігінде дағдыға айнала бастады.
Атау  сөздердің  күнделікті  өмірде  араласпайтын  жері 
жоқ. Тіпті қазіргі кезеңде термин сөздердің ауызекі сөйлеу 
тілімізге  де  еніп,  күнделікті  өзара  қарым-қатынас  құра-
лына да айнала бастағанын байқау қиын емес. Мұның өзі – 
тілдің,  атап  айтқанда,  əдеби  тілдің  қарқынды  дамуын 
байқататын  бір  белгі.  Керек  десеңіз,  сан  салалы  ғылыми 
қажетімізді өтеуге қызмет етіп отырған əдеби тіл, ең алды-
мен,  осы  терминологиялық  лексиканың  өрістеуіне  тəуелді. 
Терминологиялық жүйесі жасалмаған, терминдік ұғымдары 
қалыптаспаған  тіл – ол  əлі  əдеби  тіл  дəрежесіне  көтеріле 
алмаған тіл.
Термин  ретінде  мұны  біліп  қолданатындар  да  бар,  тер-
мин екенін сезбей қолданатындар да бар. Тілдің мəдениетіне 
ойысатын  мəселенің  бұл  жағы  əлі  зерттей  түсуді  тілейді. 
Сөйтіп,  кім  қалай  қолданса  да,  термин  сөздердің  əлеумет 
өмірінің  қатынас  құралындық  қажетін  қамтамасыз  етіп 
отырғаны  даусыз.  Яғни  терминсіз  қолданыс  болмайды, 
терминсіз  ғылыми  ой-пікірді  өрбітуге  болмайды.  Оның