95
жүргізу ерекшеліктері:
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
3. Егер олар өздерінің ата-ана құқықтарын асы-
ра пайдаланса.
Ата-ана құқықтарын асыра пайдалану әр түрлі ны-
сандар арқылы көрінуі мүмкін, мысалы, баланың
білім алуын қиындататын немесе мүмкін емес
ететін; оны алкогольді ішімдіктер ішуге, есірткі
пайдалануға, кәмелетке толған баланы қылмыс
жасаған кезде пайдалануға, қылмыстық жолмен
пайда табуға үйрету. Қалай болған жағдайда да
ата-ана құқығын асыра пайдаланушы баланың
дәрменсіз күйін, оның өз билігін жүргізетін
ата-анасына тәуелділігін пайдаланады. Ата-ана
құқықтарын асыра пайдаланудың сипаты, әдетте,
бір реттік болмайды, ата-ананың, тұтастай алғанда,
бүкіл қылықтары мен әрекеттерінен көрініс таба-
ды.
4. Егер ата-аналар балаға қатты қарайтын
болса, оның ішінде оларды ұрып-соғып немесе
психикалық зорлық-зомбылық көрсетсе, оның
жыныстық қол сұғылмаушылығына қастандық
жасаса.
Ұрып-соғу дегеніміз денесіне жарақат түсіру
және психикалық зорлық-зомбылықт көрсетуді
білдіреді. Бірінші жағдайда кез келген тәсілмен
жасалатын ұрып-соғу, дене жарақатын салу тура-
лы сөз болады. Психикалық зорлық-зомбылық
қорқыту, үрей сезімін туғызу, баланың бүкіл ерік-
жігерін басудан көрінеді. Баланың қалыптастып
үлгермеген жеке тұлғасы үшін оның жыныстық
қол сұғылмаушылығына қастандық жасау айрықша
қауіп болып табылады.
5. Спирттік ішімдіктер немесе есірткі зат-
тарын, психотропты заттарды және (немесе)
оларға ұқсас заттарды асыра пайдаланады.
Созылмалы маскүнемдік немесе нашақорлық
адамның ерік-жігерінің толық бұзылуымен бай-
ланысты ауыр аурулардың қатарына жатады.
Алайда бұл аурулар бала үшін айрықша қауіпті.
Ішімдікке тәуелді ата-аналардың отбасында бала-
лар көбіне ашығады, ең мұқтаж нәрселері болмай-
ды, оларға ешкім қарамайды, адамгершілік және
тән саулығы жағынан құрдымға кететін қолайсыз
отбасындағы ахуалын амалсыздан бойларына
сіңіреді. Созылмалы ішкіштіктің қауіптілігі мы-
нада: бұл жағдай, әдетте, ата-ана құқықтарынан
айыру үшін барлық өзге негіздердің туындауы-
на бастапқы себеп болатындығында. Сондықтан
ата-ананың кінәсі болмауының құқықтық маңызы
болмайды. Негізінен созылмалы сипатта болатын
нашақорлыққа қатысты да дәл осылай айтуға бо-
лады. Спирттік ішімдіктерді теріс пайдаланудың
немесе нашақорлыққа тәуелділіктің болуы тиісті
медициналық қорытындымен расталуы тиіс. Осы
негіздер бойынша ата-ана құқықтарынан айыру
үшін АК 27-бабында көзделген тәртіппен спирттік
ішімдіктерді немесе алкогольді теріс пайдалана-
тын ата-ананы шектеулі қабілетті деп алдын ала
танудың қажеттігі жоқ.
6. Егер ата-аналар өзінің баласының, жұбайының/
зайыбының немесе өзге отбасы мүшелерінің
өмірі мен денсаулығына қарсы қасақана қылмыс
жасаған болса.
Ата-аналардың өз баласының өмірі мен
денсаулығына қарсы жасаған қасақана қылмысы
(саналы, мақсатты бағытталған) барынша ауыр
және қоғамдық қауіпті қылмыстар қатарына жа-
тады. Әңгіме өлтіруге қастандық жасау, өзіне-
өзі қол салуға дейін жеткізуге тырысу, ауыр
дене жарақаттарын салу, ұрып-соғу, жәбірлеу,
жыныстық тұрғыдан жетіліп үлгермеген өз баласы-
на жыныс ауруларын жұқтыру, зорлау, жыныстық
қатынасқа түсу, өздерінің кәмелетке толмаған
балаларына қатысты азғындық әрекеттерге бару,
оларды қауіп-қатерде қалдыру және басқасы ту-
ралы болып отыр. Осы тәрізді қылмыстар жасаған
адам ата-ана құқықтары мен міндеттеріне ие
бола алмайды, кәмелетке толмаған балаларының
құқықтарын қорғап, олардың мүдделерін білдіре
алмайды. Алайда соттың үкімі болған жағдайда
осы негіздер бойынша ата-ана құқықтарынан айы-
ру орындалуы мүмкін.
Баланың өмірі мен денсаулығына қарсы тікелей
бағытталған қылмыстық іс-әрекеттер оған зиян
келтіріп қана қоймайды. Ол ерлі-зайыптылардың
бірінің, яғни баланың екінші ата-анасының
өмірі мен денсаулығы қылмыс нысаны болатын
жағдайларда да зардап шегуі мүмкін. Мұндай
жағдайларда кәмелетке толмаған бала үшін қауіп
оның жақын адамының өмірі мен денсаулығына
қарсы қасақана қылмыстың барлығы емес, тек қана
ауыр дене жарақаттары, кісі өлтіру мен зорлау ғана
қауіпті болып табылады. НОтҚРК 75-бабының
мәні бойынша ата-ана құқықтарынан айыру үшін
қылмыстың баланың көзінше жасалуы міндетті
емес. Бірақ осы жерде де кінәліге қатысты үкімнің
болуы қажет.
НОтТҚРК 75-бабына байланысты, оларға бай-
ланысты емес себептер бойынша (мысалы,
психикалық күйзеліс немесе өзге созылмалы ау-
рулар, созылмалы ішкіштіктен, нашақорлықтан
немесе уытқұмарлықтан зардап шегетін адам-
дарды қоспағанда) ауыр жағдайлардың тоғысуы
салдарынан өздерінің ата-аналық міндеттерін
орындамаған адамдар ата-ана құқықтарынан айы-
рылмауы мүмкін. Аталған жағдайларда, сондай-ақ
істі қараған кезде ата-аналарды (олардың біреуін)
ата-ана құқығынан айыру үшін жеткілікті негіздер
анықталмайтын болады, сот ата-ана құқықтарын
шектеу тәртібімен баланы алып қою және оны ба-
ланы ата-анасында қалдыру бала үшін қауіпті бола-
тын жағдайда, қамқоршылық және қорғаншылық