ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

117
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 23 
қарашадағы № 354-ІУ «Балалар құқығын қорғауды 
қамтамасыз ету мәселелері жөніндегі Қазақстан 
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне 
өзгерістер мен түзетулер енгізу туралы» Заңы бой-
ынша Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 
шілдедегі №411 Азаматтық іс жүргізу кодексі (бұдан 
әрі – ҚР АІК) 33-1 «Кәмелетке толмағандарды ар-
найы білім беру ұйымдарына немесе ерекше ұстау 
режимі бар ұйымдарға жіберу туралы істерін 
жүргізу» тарауымен толықтырылды. Сонымен бірге 
ҚР ҚК-не сәйкес кәмелетке толмағандарды ерек-
ше ұстау режимі бар білім беру ұйымына жіберу 
тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлік шарасы бо-
лып табылады. Осыған байланысты қарастырылып 
отырған мәселе осы тарауда келтіріледі. 
Балаларды арнайы білім беру ұйымдарына жіберу 
төтенше шара болып табылады, оны соттар 
мұндай мекемелерге жіберілетін қауіп-қатер то-
бында тұрған балаларға тәрбиелік ықпал етудің 
баламалы түрлерін қолдану мүмкіндігі болмаған 
кезде ғана қолданады. Сонымен қатар БҰҰ-ның 
Балалар құқығы жөніндегі комитеті балалардың 
қаңғыбастық, мектепке барудан бас тарту неме-
се үйден қашу секілді тәртіптік мәселелерімен 
жұмыс істеуді ата-аналарға және/немесе асырау 
мәселелерімен айналысатын өзге тұлғаларға тиімді 
қолдау көрсетуді қоса алғанда, балаларды қорғау 
жөніндегі шаралар, сондай-ақ мұндай тәртіп 
болуының алғашқы себептерін жоюға бағытталған 
шаралар негізінде құру қажет дейді. 
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 
шілдедегі «Кәмелетке толмағандар арасында 
құқық бұзушылықтың алдын алу және балалардың 
қадағалаусыз қалуын және панасыздығын болдырмау 
туралы» Заңының (бұдан әрі – Кәмелетке толмағандар 
арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу тура-
лы заң) 13-бабының 8-1 тармағына сәйкес кәмелетке 
толмаған тұлғаны арнайы білім беру ұйымдарына 
жіберу тәртібін Қазақстан Республикасының 
Азаматтық іс жүргізу кодексі айқындайды. 
Кәмелетке толмағандар арасында құқық 
бұзушылықтардың алын алу туралы Заңның 14-
бабы 2-тармағының 1) тармақшасында көрсетілген, 
2-бөлім.  
кәмелетке толмағандарды арнайы 
білім беру ұйымдарына немесе 
айрықша режимде ұстайтын 
білім беру ұйымдарына жіберу  
БҰҰ-ның Балалар құқығы жөніндегі комитеті. 
№ 10 (2007) жалпы сипаттағы ескерту: 
Кәмелетке толмағандарға қатысты сот 
төрелігін қолдану шеңберіндегі балалардың 
құқығы, 2007 ж. 
Әдетте қылмыстық кодекстерде көбінесе 
психологиялық немесе әлеуметтік-
экономикалық мәселелердің нәтижесі болып 
табылатын қаңғыбастық, мектепке барудан 
бас тарту, үйден қашу және өзге де актілер 
секілді балалардың тәртіптік проблемалары 
үшін қылмыстық жауапкершілік белгілейлін 
ережелер жиі болады.Мұндай қылмыстардан 
зиян шегушілер қыз балалар мен үйі жоқ ба-
лалар екені ерекше алаңдаушылық туғызады. 
Мәртебелік құқық бұзушылық ретінде та-
ныс бұл актілерді кәмелетке толмағандар 
жасаса, құқық бұзушылық болып табыл-
майды.Комитет қатысушы мемлекеттерге 
заң шеңберінде балалардың және кәмелетке 
толғандар үшін бірдей қарауды қамтамасыз 
ету үшін мәртебелік құқық бұзушылық ту-
ралы ережені алып тастауды ұсынады. Бұл 
мәнмәтінде Комитет Эр-Рияд жетекшілік 
қағидасының 56-бабына сілтеме жасайды, онда 
былай делінген: «Жас жеткіншектердің одан 
кейінгі абыройын түсіру, виктимизация және 
қылмыстандыру құқық бұзушылық ретінде 
қарастырылмайтын және жазалауды талап 
етпейтін әрекеттерді үлкендер жасаған кез-
де, олар жас жеткіншектер жасағанда құқық 
бұзушылық ретінде қатарыстырылмауы тиіс 
және жазалауды талап етпеуі тиіс дегенді 
қарастыратын заңнама қабылдау қажет». 
9. Сонымен қатар қаңғыбастық, мектеп-
ке барудан бас тарту немесе үйден қашу 
секілді тәртіптік проблемалармен жұмыс 
істеуді ата-аналарға және/немесе асырау 
мәселелерімен айналысатын өзге тұлғаларға 
тиімді қолдау көрсетуді қоса алғанда, бала-
ларды қорғау жөніндегі шаралар, сондай-ақ 
мұндай тәртіп болуының алғашқы себептерін 
жоюға бағытталған шаралар негізінде құру 
қажет. 

118
кәмелетке толмағандарды ерекше ұстау режимі бар 
білім беру ұйымдарына жіберу тәртібін Қазақстан 
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 
айқындайды. 
ҚР АІК 308-1-бабы. Кәмелетке толмағанды ар-
найы білім беру ұйымына немесе ерекше ұстау 
режимі бар ұйымға орналастыру. 
1.  Кәмелетке толмаған баланы арнайы білім беру 
ұйымына немесе ерекше ұстау режимі бар 
ұйымға орналастыру туралы арызды қамқоршы 
және қорғаншы орган немесе ішкі істер ор-
гандары тұрғылықты мекенжайы (болуы) бой-
ынша кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 
мамандырылған ауданаралық сотқа береді.
2.  Кәмелетке толмаған баланы арнайы білім беру 
ұйымына немесе ерекше ұстау режимі бар 
ұйымға орналастыру туралы арызда арнайы білім 
беру ұйымына немесе ерекше ұстау режимі бар 
ұйымға орналастыру үшін заңмен қарастырылған 
негіздердің болуын растайтын жағдайлар және 
кәмелетке толмаған баланы көрсетілген білім 
беру ұйымдарында ұстауға және оқытуға кедергі 
келтіретін аурудың жоқтығы туралы баяндалуы 
және құжаттар ұсынылуы тиіс.
Осы баппен кәмелетке толмаған баланы арнайы 
білім беру ұйымына немесе ерекше ұстау режимі 
бар ұйымға орналастыру туралы арыз беру тәртібі 
реттеледі. 
Арнайы білім беру ұйымдарының немесе ерек-
ше ұстау режимі бар білім беру ұйымдарының 
құқықтық мәртебесін реттейтін негізгі нормативті 
құқықтық акті Қазақстан Республикасының 
2004 жылғы 9 шілдедегі № 591 «Кәмелетке 
толмағандар арасында құқық бұзушылықтың ал-
дын алу және балалардың қадағалаусыз қалуын 
және панасыздығын болдырмау туралы» (бұдан 
әрі – Кәмелетке толмағандар арасында құқық 
бұзушылықтың алдын алу туралы заң) Заң болып 
табылады. Заңға тәуелді актілерде, атап айтқанда 
тиісінше Қазақстан Республикасы Білім және 
ғылым министрінің 2005 жылғы 27 қаңтардағы 
№42 және 2005 жылғы 5 ақпандағы №68 
бұйрықтарымен бекітілген «Арнайы білім беру 
ұйымдары туралы» және «Ерекше ұстау режимі бар 
білім беру ұйымы туралы» Ережелерінде ерекше 
ұстау режимі бар білім беру ұйымын құру, басқару 
және қызметінің тәртібі толық реттелген. 
Осылайша, Кәмелетке толмағандар арасында 
құқық бұзушылықтың алдын алу туралы Заңның 
13-бабының 1-тармағына сәйкес арнайы білім 
беру ұйымдары оқыту-тәрбиелеу немесе емдеу-
тәрбиелеу мекемелері болып табылады және 
әкімшілік ықпал ету шараларын қолдануды талап 
ететін жүйелі түрде құқық бұзушылық жасайтын, 
бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алу-
дан қасақана бас тартатын, жүйелі түрде отбасынан 
және оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан өз бетінше 
кетіп қалатын, қоғамдық әрекеттерге қарсы өзге де 
әрекеттер жасайтын он бір жастан он сегіз жасқа 
дейінгі кәмелетке толмағандарды тәрбиелеуді, 
оқытуды және әлеуметтік бейімделуді қамтамасыз 
ету мақсатында құрылады.
Ерекше режимі бар білім беру ұйымдары де-
генде қылмыстық белгілері бар қоғамға қауіпті 
әрекеттер жасаған, қылмыстық жауапкершіліктен 
босатылған он бір жастан он сегіз жасқа дейінгі 
кәмелетке толмағандарды тәрбиелеуді, оқытуды 
және әлеуметтік бейімделуді қамтамасыз ету 
үшін құрылатын оқыту-тәрбиелеу немесе емдеу-
тәрбиелеу мекемелер меңзеледі (Кәмелетке 
толмағандар арасында құқық бұзушылықтың 
алдын алу туралы Заңның 14-бабының 1 және 
2-тармақтары).
Осы баптың 1-тармағына сәйкес кәмелетке 
толмаған баланы арнайы білім беру ұйымына не-
месе ерекше режимі бар білім беру ұйымына ор-
наластыру туралы арыз беру құқығына қамқоршы 
және қорғаншы органдар немесе өздеріне заң 
бекіткен құзырет шеңберінде ішкі істер органдары 
ие болып табылады. 
Қарастырылып отырған бап кәмелетке 
толмағандарды арнайы білім беру ұйымына 
немесе ерекше ұстау режимі бар білім беру 
ұйымына жіберу туралы істердің қылмыстылығын 
айқындайды. Осылайша, ҚР АІК 308-1-бабының 
1-тармағында көрсетілген істер санатын кәмелетке 
толмағандар істері жөніндегі мамандырылған 
ауданаралық соттардың қарастыруы туралы ереже 
бекітіледі. 
ҚР АІК 30-бабында баяндалғандар негізінде осы 
мамандырылған ауданаралық соттың қарастыратын 
істері санатының тізімі кеңейтілді, оған кәмелетке 
толмағандарды арнайы білім беру ұйымдарына неме-
се ерекше ұстау режимі бар білім беру ұйымдарына 
жіберу туралы істер енгізілген. Осы баптың 
ескертуінде егер тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік 
аумағында кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 
мамандырылған ауданаралық сот құрылмаса, оның 
сотталу ісін аудандық (қалалық) соттың қарастыруға 
құқығы бар екендігі көрсетілген. 
Мұндай істердің аумақтық қылмыстылығы 
баланың тұрғылықты мекенжайы (болуы) бой-
ынша анықталады. Тұрғылықты мекенжайын 
анықтаған кезде 1994 жылғы 27 желтоқсандағы 
Қазақстан Републикасының Азаматтық кодексінің 
16-бабының 1-тармағын (Жалпы бөлігі) (бұдан 
әрі – ҚР АК) басшылыққа алады, оған сәйкес 
тұрғылықты мекенжайы болып азамат тұрақты не-
месе көп уақыт тұрып жатқан елді мекен санала-
ды. Мұның өзінде он төрт жасқа толмаған (жасы 
Кәмелеттік жасқа толмағандарға қатысты қылмыстық істерді қарау
5-тарау.