ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

39
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
қағидаты – баланы қайтару туралы шешімнің шұғыл 
жүзеге асырылуға тиіс екенін білдірмейді. Сот 
талқылауларында баланың басым мүдделері ұдайы ба-
сты назарда ұсталады (БҚК-нің 3-бабында баланың 
басым мүдделері бірінші кезекті факторлардың 
бірі ретінде (бірегей емес) аталған. Баланың ба-
сым мүдделері баланың жеке даму перспективасын 
қалыптастыруға септігін тигізеді және көптеген 
жағдайларға, атап айтқанда, оның жас шамасы мен 
ересектігіне, ата-аналарының болу-болмауына, оның 
айналасына және өмір тәжірибесіне байланысты бо-
лып келеді. Сол себепті оның басты мүдделері әрбір 
нақты жағдайға қатысты бағалануы тиіс. Басқаша 
айтқанда, судья баланы кері қайтару туралы өтінішті 
қарастыра отырып, баланың кері қайтарылуы тек 
оның мүддесін көздейді деп шешім шығармауы қажет.
•
  Бала өзін қайтаруға қарсы және өзінің пікірі 
ескерілуге тиіс ересек жасқа жеткен. Конвенци-
яда баланың пікірі тыңдалуға тиіс делінген ере-
желер көзделмеген, бірақ БҚК-нің 12-бабында 
баланың өз пікірін айту мүмкіндігі және оның 
назарға алынуға тиіс екені белгіленген. БҚК-де 
(Гаага конвенциясында емес) осыған байланысты 
жас шамасы бойынша шектеулер көзделмеген. 
Бұл, қорыта келгенде, судьяның баланы тыңдай 
отырып, оның жас шамасы мен ересектігі оның 
көзқарастарын назарға алуға болатынына қатысты 
шешімге келуге тиіс екенін білдіреді.  
7.2.3. Қол жеткізу құқығы
Гаага конвенциясында сондай-ақ баланың қол 
жеткізу құқығын тиімді жүзеге асыру жөнінде 
ережелер белгіленген. Басқа елде тұратын бала-
мен байланыс жасау оңайға түспейтіні белгілі. Сіз 
баланың тұрақты тұратын еліне бара аласыз не ол 
сіз тұратын елге келуі мүмкін. 
Әрине, баланың ата-аналарының сапар туралы 
және уағдаластықты тиімді жүзеге асыру шарттары 
туралы келісуі бала үшін басты мүдде болып табы-
латыны сөзсіз. 
Бірақ мұндай уағдаластыққа қол жеткізу мүмкін 
болмаса, ата-аналардың әрқайсысы қол жеткізу 
құқығын тиімді ұйымдастыру және қамтамасыз 
үшін өз елдеріндегі орталық органдарға (келесі 
тармақты қараңыз) жүгінуі мүмкін. 
Егер бала мен ата-аналары арасында қатынас жасау 
үшін бітімге келу мүмкін болмаған жағдайларда, 
орталық орган тікелей немесе делдал арқылы қол 
жеткізу құқығын және оның сақталуын қамтамасыз 
ету мақсатында талқылауды тағайындауы мүмкін. 
Осыған байланысты қауіпсіздік шаралары мен 
кепілдіктер балаға келетін ата-ананың өзінің 
төлқұжатын және жол құжаттарын тапсыруға, 
ақшалай кепіл енгізуге немесе сөз беруге және/
немесе баламен болған барлық уақытта полиция-
да немесе басқа да органда ұдайы есеп беруге тиіс 
екенін білдіретін шарттар болып табылады. Осы 
және басқа да мүмкін шаралар екінші ата-ана та-
рапынан ынтымақтастықты қамтамасыз етуге және 
баланы ұрлауға жол бермеуге мақсатталуға тиіс. 
51
 
7.2.4. орталық органды құру және 
оның рөлі
Гаага конвенциясында Уағдаласушы 
мемлекеттердің орталық орган құруы/тағайындауы 
көзделген. Федералдық мемлекеттер бір орталық 
органды тағайындауы мүмкін (6-бап). Орталық 
органдар балаларды жедел қайтаруды қамтамасыз 
ету үшін бір-бірімен ынтымақтастықта жұмыс жа-
сайды. Атап айтқанда, олар:
•
  ұрланған не заңсыз ұсталған баланың 
орналасқан жерін анықтау үшін;
•
  балаға одан әрі зиян келтіруді болғызбау үшін;
•
  баланың өз еркімен оралуын немесе өзара қолайлы 
шешімдерге қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін;
•
  баланың оралу және қол жеткізу құқығын 
ұйымдастыру және тиімді жүзеге асыруды 
қамтамасыз ету қажеттілігі жағдайында, шара-
лар қабылдау мақсатында сот немесе әкімшілік 
талқылауды бастау үшін;
•
  заңдық көмекті және кеңесті қамтамасыз етіп, 
жәрдемдесу үшін;
•
  баланың қауіпсіз оралуын қамтамасыз етуге 
қажетті шаралар қабылдау үшін тікелей не-
50 ECrtHR қараңыз, 6 желтоқсан, 2007, Момуссо және Вашинг-
тон, Франция (39388/05 and Neulinger and Shuruk v қосымшасы, 
Швейцария 6 шілде, 20910 (41615/07 қосымшасы).
51 Халықаралық жеке құқық бойынша мейлінше толық ақпарат, ба-
лалар бойынша трансшекаралық қатынастардың тиісті практикасы 
жөніндегі жалпы принциптер және басшылық, 2008 ж.

40
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
месе делдал арқылы барлық тиісті шараларды 
қабылдайды. 
Уағдаласушы мемлекеттер орталық органның 
құрылуы және жұмыс істеуі үшін мемлекеттік 
ережелер әзірлеуге тиіс. Мысалы, кейбір ел-
дерде орталық орган талқылауларды бастауға 
бастамашылық жасаса, жекелеген елдерде, 
бұл, ОО-ның мақсаты және ұрланған немесе 
ұсталған баланың орналасқан жерін анықтау үшін 
қолданылатын құралдар болып табылмайды. 
7.2.5. гаага конвенциясын іске 
асыру бойынша кейбір ұсыныстар
Қазақстан Гаага Конвенциясын 2012 жылы 
қарашада ратификациялады және қазіргі 
уақытта (2013 жылғы наурыз) орталық орган-
ды құру (осының алдындағы тармақ) және оның 
қызметтері туралы ережелерді әзірлеу үстінде. 
Әзірге, мұнда, соттардың рөлі мен қызметі ту-
ралы анық баяндалмаған. Бірақ басқа да елдердің 
тәжірибесі бойынша, ОО Қазақстанда ең алдымен 
мүдделі органдар (баланың ата-аналары) арасында 
өзара тиімді келісімдерге қол жеткізуге ұмтылатын 
болады. Бұл тұрғыда, сотқа тек соңғы жағдайда 
жүгіну ұсынылады. ОО қабылдаған шаралар сәтсіз 
болған жағдайда да, сот істі өзара келісім негізінде 
реттеуге тырысатын болады. Төменде келтірілген 
мысал соттың балалардың ұрлануына байланысты 
жағдайларда Гаага Конвенциясының ережелерін 
қолдануды назарға ала отырып қарастыруды және/
немесе қабылдау керек екендігін көрсетеді. 
Отбасы Германияда тұрады. Әкесі –неміс, анасы – 
қазақ. Олардың екі баласы бар; қызы – 7-де, ұлы – 
9-да, екі ата-ана да – қамқоршылар. Балалар Герма-
нияда туған, отбасы туыстарын көру үшін жылына 
бір рет Қазақстанға келеді. 2013 жылғы шілдеде екі 
бала мен анасы әкесінің келісімімен Қазақстанға 
каникулға келеді. 
Бірақ каникулдан кейін анасы (3 апта) Германияға 
бармау туралы шешеді. Әкесі балаларды қайтару тура-
лы өтінішпен бірден Германиядағы орталық органға 
жүгініп, балаларын қайтаруға көмектесуін сұрайды. 
Бұо ОО Қазақстандағы ОО-мен байланысқа 
шығады, бірақ жергілікті ОО-ның балаларды қайтару 
мақсатында олардың анасымен ынтымақтастық орна-
туы сәтсіз аяқталады. 2013 жылы 20 қазанда балалардың 
әкесі Астана қаласының сотына балаларды тез ара-
да Германияға қайтаруды сұрап өтініш береді. Ана-
сы оған қарсы болып, біріншіден, оның Қазақстанда 
қалуына балалардың әкесінің келісім бергенін, 
екіншіден, оның балаларға күш қолданатынын, соның 
салдарынан балалардың Германияға оралуы олардың 
мүдделеріне қайшы келеді деп тұжырымдайды. Ол 
сондай-ақ балаларға бір өзі қамқорлық жасауына 
құқық беруін өтініп, жүгінеді. 
Соттың пікірі / шешімі:
•
 біріншіден, сот балалардың анасының оған 
балалардың әкесінің тұрақты қалуға келісім 
бергені туралы талап-арызын қарауға тиіс, егер 
бұл шындық болса, онда балалар Германияға 
қайтарылмауы мүмкін (13(а)-бап.) Әкесі 
балалардың 3 аптаға каникулда болуына келіскенін 
мәлімдеп, Қазақстанда тұрақты болуына келісім 
бергенін теріске шығарады. Сот әкенің келісімін 
дәлелдеу үшін анадан тиісті құжатты немесе басқа 
да ақпаратты талап етуге тиіс. Егер, соттың пікірі 
бойынша, ол әкенің келісімі туралы жеткілікті 
дәлелдер ұсынса, істің жабылуы мүмкін. 
•
  соттың келесі қадамы балаларды тыңдау туралы 
шешім болуға тиіс, егер мұндай шешім болған 
жағдайда, оны сот жүргізуге тиіс пе немесе са-
рапшы, мысалы, психолог жүргізуге тиіс пе?. 
Сот Гаага Конвенциясында ұрланған баланы 
тыңдау үшін жасына шектеу белгіленбегенін 
және Баланың құқықтары туралы 12-бапта 
баланың жасы шектелместен, өз көзқарастарын 
білдіруге құқығы бар екенін назарға алуға тиіс. 
•
  баланы қайтару туралы анықталғанша, сот ананың 
бір өзі қамқоршылық жасау құқығы туралы 
өтініші жөнінде шешім қабылдамайды (16-бап).
•
  анасы әкенің балаларға күш көрсеткені туралы 
ақпарат ұсынуға тиіс. Әке қандай да болма-
сын, күш көрсеткенін теріске шығарады. Ол, 
сондай-ақ, сотқа балаларға күнделікті күтімді 
өзі де, анасы да жүзеге асыратынын, сондықтан 
екеуі де аптасына 3 күн жұмыс істейтінін 
мәлімдейді. Сотта арыздардың орындылығын 
дәлелдеу қиындық туғызады. Анасының сөзінің 
шындығын растау үшін сот Германияда толық 
тергеу жүргізе алмайды. 
Анасы балаларға күш көрсетілгені туралы 
полицияға немесе басқа да тиісті органдарға 
құжаттарды ұсынады. Сондай-ақ, сот отбасының 
әлеуметтік жағдайы туралы Германияда ОО-ға 
немесе басқа да тиісті органға жүгінуе алады ( 13-
бап, соңғы абзац).
Сондай-ақ, анасының айыптауларында, ба-
лалар оралған жағдайда, күш қолдану немесе 
психологиялық зиян келу қаупі немесе басқа да 
төзгісіз жағдайға ұшырау мүмкіндігі дәлелденуге 
тиіс (13(б)-бап). Бұл, балаларға елеулі қауіп-қатер 
бар екені дәлелденбейінше, олардың қайтарылуға 
тиіс екені тұрғысында, осы еш кідіріссіз қайтару 
туралы қағидаттағы ескертуді түсіндіруде 
қиындық келтіруі мүмкін. 
52
52 Баланы қайтару жөніндегі қаулыны орындау туралы толық 
ақпарат, халықаралық балалар ұрлаудың азаматтық аспектілері 
бойынша Гаага конвенциясына сәйкес тиісті практика жөніндегі 
нұсқаулық, 1980 ж. 25қазан IV-бөлік, Құқық қолдану. Бристол: 
Отбасы құқығы (Jordan Publishing Limited баспасы) 2010 ж.