Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1. А.Н.Лук өз еңбегінде адамның шығармашылық дамыту мен қалыптастыру, ең алдымен ол шығармашылық ойлауға байланысты дейді. /Лук А. Н. Психология творчества. Москва: Наука, 1928. 284 – 23 б/. Ол шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде:

2. Көркемөнер мен шығармашылыққа анағұрлым жақынырақ келетіні – педагогика, психология, тарих, әлеуметтану, этнография және т. б. ғылымдар. / Дюрер А. Дневники, письма, трактаты т 1. Москва: Искуство 1657, 86 – 89/

3. «Қазақ мактептері мен мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде имандылық эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы» /1990/ сияқты қолданбалы өнер сабақтарында балаларға ұлттық өнер туындыларының мазмұны арқыла халық мәдениетінің бай мұрасын игеруді көздеген құжаттар дүниеге келді және бұлар басшылыққа алынып отыр. (қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелерінде имандылық эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы. – Алматы. – 1990 – 52б.

• 
  Білімгерлердің теориялық білімін жетілдіріп, дамытуға;
  
• 
  Әртүрлі нобайда сурет салуға;
  
• 
  Көру, қабылдау, бейнелі ойлауды жетілдіруге;
  
• 
  шығармашылық қабілетін дамытуға;
  
• 
  заттардың сипаттық ерекшеліктерін еркін қабылдауға;
  
• 
  болмысты тұтас аңғаруға;
  
• 
  сурет салу жабдықтарын қолдана білуге;
  
• 
  сурет салатын графит карандаштарды : - (6т, 5т, 4т, 3т, 2т, т, тм, м, 2м, 3м, 6м) пайдалана білуге үйрету;
  
• 
  Сурет салынатын қағазды планшетке керіп бекіту үшін сызба (архитектура) кнопкасын қолдана білуге;
  
• 
  Суреттегі керексіз сызықтарды өшіру үшін қолданылатын өшіргіштерді тиімді пайдалануға;
  
• 
  Сурет салғанда қолды дұрыс ұстау тәсілін;
  
• 
  Сурет салуда көмір таяқшаларын пайдалануға;
  
• 
  Сызықтар мен штрих жүргізу тәсілін;
  
• 
  Сурет салу композициясының алғашқы тәсілдері;
  
• 
  Суреттің шекараларын анықтауға үйрету;
  
• 
  Сурет салуда неден бастап, қалай істеу керек деген күрделі мәселелер түсіндіріледі. [7]
  

Білімгерлердің болашақ сурет жөніндегі негізгі ой қалыптасқаннан кейін сурет салушы шығарманың жоспарын жасайды. Бұл жоспар бәрі үйлесімді, қисынды, әбден дұрыс болып шыққанша сан рет түзетіліп, толықтырылып, өзгертіліп отырады. Жоспарды жетілдіру үстінде толып жатқан эскиздер жасауға тура келеді.

Алдын – ала орындалатын жұмыстарды жоспарлау яғни суретті үйлестіру тәсілі (компановка) білімділік пен шеберлікті қажет етеді. Компановканың түпкі мақсаты – бейненің жеке бөліктерін біріктіріп, олардың біртұтас болып шығуына негіз қалайды. Сурет салудың басты міндеттері:

• 
  Суреті салынатын нәрселерді кеңістікте өзара орналасуын дұрыс белгілеу;
  
• 
  Қағаз ортасын кесіп өтетін вертикаль (тік), горизонталь (көлденең) сызықтар (координаталар, осьтер) жүргізу;
  
• 
  Бұл сызықтар (симетриялы осьтерінен басқалары) нәрселердің (заттардың) көлбеу бұрыштарын анықтау үшін пайдаланып, соңынан өшіріліп тастау ескеріледі;
  
• 
  Визирлеу әдісі кезінде сурет салушы қолын алға созып, қарындашты көзінің деңгейінде ұстап отырып, қашықтықта тұрған объектінің биіктігін анықтап, оны басқа заттардың көлемдерімен салыстыруға мүмкіндік береді;
  
• 
  Нәрсе бөліктерінің прапорцияларын визирлеу арқылы тексеру, суреті салмай тұрып емес, салынып біткенен кейін істеледі;
  
• 
  Сурет салғанда заттың өзіне тән ерекшеліктерін, оның прапорцияларын: биіктігінің көлденеңіне, бір бөлігінің екінші бөлігіне шама қатынасын анықтап алу қажет;
  
• 
  Сурет саларда алдымен кескіннің қағаз бетіне дұрыс орналасуын, оның белгілі бір жағдайда тым көп ашық орын қалмауын ойластырып алады;
  
• 
  Сурет салып ұдайы жаттығу арқылы көзбен мөлшерлеу күшті дамыған болса визирлеп өлшеуге қарағанда, көзбен мөлшерлеу дәлірек болып шығады;
  
• 
  Бейнеленетін объектінің жарық және көлеңке жақтарын анықтау қажет;
  
• 
  Адамның жеке суретін салуға машықтанады;
  
• 
  Сурет пәні бойынша «Бейнелеу өнері» мамандығына баулудың алғы шарттары түсіндіріліп, үйретіледі.
  

1. Натюрморт туралы түсінік беру;

2. Натюрморт ретінде салатын затты дайындау;

3. Натюрморт кескінін айқындау (алыс – жақынын, жарық пен көлеңке жағын айқындау);

4. Натюрморттың композициялық кескінін қағазға түсіру;

5. Натюрморттың түсін, түрін айқындау;

6. Натюрмортқа лайықты бояуларды таңдау;

7. Натюрморт салатын заттарды алдын – ала даярлау (кист, бояу, планшет, плакат, қағаз, қалам т.б.);

8. Натюрморт кескінін айқындай отырып, суретін салуға кірісу.

Натюрморт салу үшін «Сурет салу және бояумен жұмыс істеу әдістері» туралы әдістемелік құралды (Б. Әлмұхамбетов, Ж. Балкенов, - Алматы «Мектеп» 1987) басшылыққа ала отырып, сурет салу жабдықтары, сурет салудың техникасын білуді, сурет салу композициясының алғашқы тәсілдерін меңгеруді, эскиз және нобайын қағазға түсіруді, натюрмортқа лайықты әртүрлі заттар мен адамның суретін салуды, акварель мен майлы бояулы живопись арқылы түрлі материалдармен жұмыс жасауға арналған қағаздарды таңдау білу мақсатында «Натюрморт салу және бояумен жұмыс істеу әдістері» тақырыбындағы әдістемелік көмекші құралға Б. Әлмұхамбетов пен Ж. Балкеновтың «Сурет салу және бояумен жұмыс істеу әдістері» (А, 1987ж) қосымша ендіріледі. Білімгерлерді мамандыққа үйрету үшін – көмекші құрал бойынша А.С. Щипановтың «Әуеқой жас суретшілері мен мүсіншілерге» (А, 1981) деген еңбегіндегі натюрморт жайлы суреттерімен И.С. Болатинаның натюрморт проблемасы жайындағы пікірлері де қосымша берілді.

Мектепте сурет көрмесін ұйымдастыру ойластырылуда. Мектеп мұражайына оқушылардың салған суреттерін жинақтап, суретті альбом жасау жоспарларын, іске асырылуда.

«Суретшілер» үйірмесінің мүшелерін мектеп ішін безендіру жұмысына қамту арқылы көптеген жұмыстар іске асырылды.

1. Мектеп залын безендіру ісіне көмектесу ұйымдастырылды;

2. Әдістемелік оқу бөлмесін жабдықтау іске асырылып келеді;

3. Мектеп мұражайына қажетті суреттер даярлануда;

4. Ұстаздардың көрнекті құралдарын салуға көмектер берілді;

5. Олимпиада жүлдегерлерін даярлау мақсатында сурет өнеріне баулу міндеттері іске асырылды.
Пайдаланған әдебиеттер:

1. Ростовцев Н.Н. «Академиялық сурет» Москва; 1984.

2. Кузин В.С. «Рисунок» М; Агар 1997.

3. Луковенко Б.А. «Рисунок пером» М; 2000

4. Болатбаев Қ. Бейнелеу өнері. Жұмыс дәптері – Алматы: Атамұра, 2002 32б.
Аннотация. В данной статье рассматривается выставка рисунков в школе.

Annotation. This article discusses an exhibition of drawings at school

К 32

374/377(574)

БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕНІҢ МАҚСАТЫ – ҮЙРЕТУ
Керімбеков С.М., Ахметова А.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Қазақ мектептерінде оқушыларға білім мен тәрбие беру ісі өте күрделі. Кеңестік оқыту жүйесінің озық жетістіктерін тиімді пайдалану арқылы қазақ мектептерінде оқыту жүйесін жан – жақты дамыту – басты мақсат.

Мектеп өмірі – күнделікті сабақтардан басталады. Сабақ арқылы ұстаз көрінеді. Ұстаз білімі, парасаты, мәдениеті мен тіл – шәкірттердің жан – жақты білімді болуына әсері тиеді.

Күнделікті сабақ – жоспарлауды қажет етеді. Сабақ арқылы оқушыларға білім мен тәрбиенің жаңа үрдістерін үйрету – тақырыптар бойынша жаңарып, өзгеріп, дамып отырылады.

Сабақта сұрақ қою жүйесі арқылы білім мен тәрбиені дамыта отырып, оқушылардың ойлау қабілетін оятады, талабын талантпен ұштатырады, білімнің жан – жақты қырымен таныстырады, тәрбиенің көзін ашып, бұлақтың таза білім суынан сусындатып, өнердің биік шыңына шығарады. Шәкірттің ойлы болуы – ұстаз біліміне орай іске асырылады. Сабақ барысында – халқымыздың өткен өмірі, тарихы, ұлттық дәстүрі мен әдет – ғұрып, салты, тілі, мәдениеті, діні, ділі, шешендік өнері мен халқымыздың жас ұрпақтарға өсиет етіп қалдырып кеткен ырым – тыйым сөздері мен мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, мысал, аңыз, ертегі, жыр, дастан, эссе жанырындағы ой түйіндері мен толғау, терме, баталары – ұлттық өнеріміздің бастамасы болуға тиіс. Сабақ барысында оқулық материалынан тыс қосымша түсіндіруді қажет ететін ұлттық өнеріміздің сан түрлі қырларын түсіндіру, үйрету ісі – үнемі іске асырылуға тиіс.

Мектепте білім мен тәрбиенің басты мақсаты – үйрету. Үйрету арқылы мектеп оқушылары мен жоғары оқу орны білімгерлерінің білім сапасы мен ұлттық тәрбиесін дамытуға болады. Ол үшін мектептің оқу жүйесін ұлттық дәстүрімізге орай қайта құруды қажет етеді. Мектебі жоқ көне заманғы ата – бабаларымыздың салып берген даңғыл жолынан адаспай, ұлтымыздың тілі мен мәдениетін, шешендік өнерін, ырым – тыйым сөздерін, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарын оқушылар бойына да, ойына да біртіндеп сіңіре берген тиімді. Мұндай әдіс – тәсілдерді жан – жақты іске асыру үшін мектепке білімді әдіскер мен парасатты басшы керек. Бсшылық – мектеп жұмысын күшейтеді, ұжымды нығайтады.

Мектеп – білім мен тәрбие ордасы. Мектеп арқылы – талатты да, тәрбиелі оқушылар өмірге жолдама алады. Қазіргі мектеп – білім мен ұлттық тәрбиенің қайнар көзі. Мектеп – ұлттық санамыздың ордасы. Мектеп тарихы – мұражайдан басталады. Әрбір мектептің жас ұрпақтарға тәрбие көрсететін ұлттық мұражайы болуы тиіс.

Мұражай – мектептің ұлттық тарихы. Онда мектеп түлектерінің жинаған заттары, халқымыздың көне заманғы ескеткіш мұралары, қолжазбалары мен мектеп жайлы деректері болуға тиіс. Сабақта мұражай материалдарын тиімді пайдалана отырып, оқушылардың ойын дамытуға болады, санамыздан шығатын түрлі сөздерді қайта жаңғыртып отыруға мүмкіндік береді. Әрбір сыныптар арқылы жинақтап, қолдан жасаған альбомдар мұражайда сақталынса, мектеп бітірген түлектердің асыл мұрасына айналар еді. Мектептерде білім мен тәрбие беру ісі – жылдан – жылға күрделеніп келеді. Жаңа технологиялық оқу үрдісі – оқушылардың ой – санасын дамытуды тереңдете түседі. Мектеп саласында жаңа технологиялық әдістер мен амалдарды пайдалану кезінде ұлттық дәстүрімізді, әдет – ғұрып, салтымызды, тілімізді, дінімізді, ділімізді, мәдениетімізді өркендету – басты мақсат болуға тиіс. Ырым – тыйым сөздер, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, терме, бата, толғау, жыр, дастан, аңыз, ертегі мен көне заманғы эссе туындыларын жаңа технологиялық әдіс- амалдар арқылы оқушылар бойына қалыптастыру – назардан тыс қалмауға тиіс.

Қазіргі басты мақсат – мкетеп оқушылары мен жоғары оқу орындарының білімгерлеріне ұлттық мәдениетіміз бен тілімізді үйрету болып табылады. Жаңа технологияның да басты мақсаты – оқушылар мен білімгерлерге ұлттық дәстүрімізді, тілімізді, дінімізді, ділімізді, мәдениетіміз бен әдебиетімізді жан – жақты үйрету.

Мектептерде ұлттық дәстүрімізге орай ырым – тыйым сөздер мен мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, терме, бата, толғау, жыр дастан, аңыз, ертегі мен эссе туындыларын оқулық материалдарына орайластыра отырып, қосымша материалдар ретінде қолдануға жаңа технологиянаң маңызы зор. Қазақ халқының ұлттық өнері мен мәдениетін түсіндіру – көп ізденісті қажет етеді. Қазіргі оқулықтарда ұлттық өнер мен тіл дамытуға байланысты шешендік сөздер, ырым – тыйым сөздер мен мақал – мәтелдер, жұмбақтар аз қамтылған. Соңғы жылдары оқулықтарға байланысты қосымша оқулық – хрестоматиялары қысқара бастады. Бұл жағдай милиондаған шәкірттер мен ұстаздардың өзбетінше ізденіп, оқуын қажет етеді. Оқулық - хрестоматиялар- да әрбір сыныптардағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай келетін шешендік сөздер, ырым – тыйым сөздер, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, бата, терме, толғау ертегі, аңыз, дастан, жыр үзінділерімен эссе туындылары жоқтың қасы.

Қазіргі мектеп – үш сатылы оқу жүйесі арқылы оқшылар білімін дамытып келеді.

1. 
   Бірінші саты (төменгі буын, I-IV сынып)
   
2. 
   Екінші саты (ортаңғы буын, V-VIII сынып)
   
3. 
   Үшінші саты(жоғарғы буын, IX-XI сынып)
   

Мектеп оқушыларынан бұрын, ұстаздар білімін тереңдетіп, ұлттық дәстүрге орай әдебиетпен мәдениетті, шешендік өнерді, тілімізді, дінімізді, ділімізді, оқушыларға таныту – халқымыздың жас ұрпақтарға өсиет етіп қалдырған асыл мұрасын жан – жақты үйретуден басталады.

Үйрету – білімінің бастамасы. Үйрету арқылы жастарға білімен тәрбие беріледі. Білім мен тәрбиенің қайнар көзі – мектеп. Мектеп арқылы оқушыларға жан – жақты білім мен өнегелі тәрбие беру ісі күрделі. Мектепте ұлттық әдет – ғұрып, салт – дәстүрімізді, дінімізді, ділімізді, тіліміз бен мәдениетімізді үйретудің алғы шарттары мыналар:

• 
  Ата – бабамыздың жас ұрпақтарға қалдырған ырым – тыйым сөздерін үйрету;
  
• 
  Мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, терме, бата, тұрмыс – салт өлеңдерін үйрету
  
• 
  Шешендік өнерге баулу арқылы сөз өнерін үйрету;
  
• 
  Ақындық өнер;
  
• 
  Ұлттық өнер саласындағы би, домбыра, қобыз тартуға үйрету;
  
• 
  Шығармашылыққа баулу арқылы өлең, әңгіме, аңыз, эссе, мақала, баяндама жазуға үйрету;
  
• 
  Кітапхана арқылы көркем әдебиет оқуға үйрету мен ғылымға бейімдеу;
  

Оқушылар бойында ұлттық мінеді қалыптастыру арқылы өнер саласындағы талап пен талантын шыңдап, өнердің биік шыңына шығару – ұстаздың асыл да, абзал міндеттеріне жатады.

1.Қ.Тасболатов. Әдебиет сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін аттыру жолдары. Алматы, «Мектеп», 1974, 80б.

2.«Ел ертеңі бүгінгі мектепте» көмекші құрал, Керімбеков М., Саду Д. Қалтаева М., Керімбеков С. 2012 ж.

3.«Мектеп – интернет тәрбиелерінің білім мен тәрбие берудегі әдістері» Тараз.қ 2011 ж. Керімбеков М., Ақжолова Қ.

4.«Арнайы мектеп – интернет оқушылары мен жүргізілетін коррекциялық жұмыс ерекшеліктері» Тараз қ. 2011ж. Ақжолова Қ., Керімбеков М.
Аннотация. В статье рассматривается воспитание и знания учеников в казахских школах.

Annotation. The article deals with education and knowledge of students in Kazakh schools.

УДК 32-051

Қ 56
МҰСТАФА ШОҚАЙ: ӨМІР ЖОЛЫ МЕН БАСПАСӨЗ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
Қожимбетова Р.Қ.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Мұстафа Шоқай дүниеге келген түста, яғни ХIX ғасырдың соңғы ширегі Түркістан тарихының ең қараңғы кезеңдерінің бірі еді. Бұл кезеңде патшалық Ресей Түркістанды жаулап алуын толық аяқтаған. Бұдан кейін Петербург өкіметі бұл жерлердегі билігін нығайтуға күш жұмсап жатты. Сонымен қатар Түркістанның кең даласын мүмкіндігінше жан-жақты қанау шараларын жүргізді. Ресейдің ішкі аймақтарындағы жері жоқ орыс мұжықтарының Түркістанға жаппай көшулерін тездетті. Түркістандағы жергілікті орыс билеушілері де осы саясатқа сай билік жүргізді. Меншікті жер мен мал-мүлікке ие болуға әбден құнығып алған орыс келімсектерінің Түркістанның жергілікті қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік және түрікмен секілді халықтарының жерлерін иемденуіне тосқауыл болмады.

Халық жер дауына байланысты жүгініп барған орыс сот орындарынан көбіне оңды нәтиже ала алмады. Өйткені халық жергілікті дәрежеде орыс тілі мен заңдарын білмеуші еді. Осындай қилы заманда дүниеге келген Мұстафа жастайынан білімге құштар болып, алғашқы білімін анасы Бақтыдан алды. Бақты ұлының сауатын бес жасар кезінде ашты. Бұдан кейін Мұстафа ауыл балаларымен бірге ауылдағы түрік имамынан дәріс алды. Бұл дәрістер Исламның негіздерін қамтыған діни сабақтар еді. Мұстафа ауыл балаларымен салыстырғанда осы дәрістерді және Құранды үнемі үздік оқыды.

Мұстафа діни біліммен қатар Мұстафа музыкадан да сабақ алды. Бес жасында домбыра тартып, ән салатын еді. Мұнда да оның алғашқы мұғалімдері – отбасы мүшелері болды. 

Мұстафа Шоқай ауыл имамынан алған діни білімін аяқтап, мектеп жасына келгенде Түркістанда ол бара алатын төрт түрлі мектеп бар еді. Олар: ескі әдістегі медреселер, жаңа әдістегі жадит мектептері, жергілікті халық пен орыс балалары білім алатын аралас мектептер және орыс мектептері еді. Бұлардың ішінде соңғы екі мектеп орыс өкіметінің демеуімен сапалы білім бере білді. Осыған байланысты әкесі Шоқай Мұстафаны аралас мектепке беруді қалады. Бірақ бұған екі әйелі мен ауыл имамы қарсы болды. Оған қарамастан Шоқай би ұлын жергілікті халық пен орыс балалары бірге оқитын аралас мектепке беруде табандылық танытты.

Мұстафаның орысша білім алуына қарсы шыққандар баламыз ұлттық және діни ерекшеліктерінен көз жазып, орыстанып кете ме деп алаңдады. Тіпті діннен безіп, шоқынып кете ме деп қорықты. Бірақ Шоқай би ондай қорқынышқа бой алдырмады. Өз перзентінің орыс мектебінен білім алса да азамат болып шығып, өз халқына қызмет ететініне нық сенді. Бірақ Шоқайлар тұратын маңайда аралас мектеп жоқ еді. Мұндай мектеп Ташкент, Ақмешіт секілді орталықтарда ғана бар болатын. Ал Шоқайдың ауылы болса Ташкент темір жолы бойында, Сарышығанақ станциясына бес шақырымдай жерде орналасқан еді. Шоқай би баласын үйіне жақын Ақмешіттегі мектепке жіберуді ұйғарды. 

Әкесі Шоқай Мұстафаны жеті жасқа толғанда оқуға тіркеу үшін Ақмешітке алып барды. Сонымен бала Мұстафа тұңғыш рет үлкен қаланы көрді. Қаланың у-шуы мен адамдардың көптігі алғашқыда оны шошытты. Екінші жақтан өмірде бірінші рет көріп тұрған таңсық шаһар тірлігіне таңырқай қарады. Әсіресе, сөрелері әр түрлі заттарға лық толы дүкендерді аң-таң болып тамашалады. Әкесі осы дүкендерде сауда жасап жатқанда, алғаш рет ақшаны көрді. Орыс тілін тұңғыш рет осында естіді. Орысша сөздерді еш түсінбегендіктен, орыс тілін ешқашан меңгере алмайтынына алаңдады. 

Шоқан би оны Ақмешіттегі бір орыс мектебіне тіркеді. Мұстафа мектепте жатып оқитын болды. Бірақ мектепте сабақтың басталуына әлі бірнеше ай бар болғандықтан, Шоқай баласымен ауылға қайтты. Мектепте сабақ басталған күні Мұстафа Ақмешітке қайтып келмекші еді. Бірақ ойлағандай болмады. Сабақ басталуына аз уақыт қалғанда Мұстафа қаракешек ауруына шалдығып, үш апта бойы төсек тартып жатып қалды. Ал сауыққан кезінде сабақ басталып кеткен еді, отбасы да аурудан жаңа тұрған Мұстафаны ұзаққа жіберуге қимады. Алайда Шоқай би оны орыс мектебінде оқыту туралы райынан қайтпады. Осы себепті оны Сарышығанақ станциясы маңайындағы орыс балалары баратын мектепке берді. 

Мұстафаның бастауыш мектепте өткен күндері туралы ешқандай мәлімет жоқ. Тек оның бұл мектепті 1902 жылы бітірді. Мұстафа Шоқай би ұлының орта мектеп пен лицей білімін де орыс мектептерінде жалғастыруын қалады. Ол кезде жақсы білім алудың алғышарты да осы еді. Ондай мектеп тек Ташкентте бар еді. Ол кезде Петербург өкіметінің Түркістанда орыс тілін білетін жергілікті кадрларға сұранысы күннен-күнге күшейіп келе жатты. Сол себепті орыс мектептеріне жергілікті оқушылар да қабылданатын. Сонымен қатар жыл сайын жаңа мектептер де ашылуда еді. 

Мұндай мектептердің бірі Ташкент гимназиясы еді. Әкесі Шоқай баласын осы оқу орнына берді. Мұстафа әкесінің өзін оқыту жолындағы табанды шешімінің орынсыз емес екенін дәлелдеді. Ол гимназияны үздік бітіріп, мектеп үздігі атағына ие болды. 

Диплом беру рәсімінде Мұстафа өмірінде ұмытпайтындай үлкен бір әділетсіздікке ұшырады. Ташкент гимназиясында оқуды ең үздік бітірген оқушыға алтын, екіншіге күміс медаль беру дәстүрі қалыптасқан еді. Сол жылғы диплом беру рәсімінде мектептің ең үздік оқушысы ретінде Мұстафаға алтын медаль берілуге тиіс. Бірақ бұл жағдай Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторы А.В.Самсоновқа ұнамады. Самсонов түркістандық бір оқушының орыстардан жоғары тұруын көтере алмады. Мектеп директоры Граменицкийдің қарсылығына қарамастан, алтын медальды Мұстафаға емес, екінші үздік оқушы Запреметовке тапсыруға нұсқау берді. Самсоновтың бұл шешімі сол дәуірдегі патшалық Ресей генерал-губернаторларының жергілікті халықты қаншалықты төмен санайтындықтарының айқын бір көрінісі еді. Самсонов жабайы және мәдениетсіз қоғам ретінде бағалаған халықтан шыққан жас жеткеншектің орыс оқушыларынан озық тұруына төзе алмады. 

Мұстафа марапаттау рәсімінде өзіне берілген күміс медальды алмады. Осыған орай Запреметов те лайықты емес екенін айтып, өзіне берілген алтын медальдан бас тартты. Сөйтіп диплом рәсімі Мұстафаға мына ащы шындықты үйретті: әкімдер мен халықтың дүниетанымы бір-бірінен өзгеше. Әкімдер саясаттың ырқына беріліп нәсілшіл және империалист пиғылда болса да, қарапайым халықтар саясаттан аулақ бір-бірлеріне адал және мейірімді бола біледі. Сол себепті Мұстафаның өмір бойы жиі қайталаған сөзінің бірі мынау болды: «Жаман ұлттар жоқ, жаман адамдар бар. Мейірімді мемлекеттер жоқ, мейірімді адамдар бар».  Ташкентте лицейде оқып жүргенде Шоқай қоғамның құқықтық және мәдени өміріне қатысты көп нәрсені жақыннан бақылады. Оның рухани салада өсіп-кемелденуіне башқұрттан шыққан атақты фольклорист ғалым Әбубәкір Диваев көп әсер етті.

Мұстафа Шоқай студент кезінен-ақ баспасөздің қоғамның саяси және мәдени өміріне тигізер ықпалы мол, пәрмені күшті екендігін байқаған еді. Сол себепті ол кейінгі кезеңдерде баспасөз тірлігінен қол үзбеген. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Түркістанда атқарған қауырт саяси жұмыстары кезінде де мақала жазуға уақыт бөлді. Ол Ташкентте Ұлттық орталықтың төрағалығымен қатар «Бірлік туы» газетін басқарып жүрді.

Ташкентте 1917 жылдың маусымында шыға бастаған «Бірлік туы» газеті Шоқайдың алғашқы газет басқару тәжірибесі болып табылады. Газет Ташкентте тұратын қазақтар құрған «Ықтият одағының» баспасөз органы еді. Аптасына бір рет шығып тұрған газеттің баспасөз саясаты – Түркістан халқының ынтымақтастығын қамтамасыз ете отырып, саяси таным-түсінігін толықтыру, осылайша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына дайындалу еді. Газет осы орайда Бөкейхановтың жетекшілігіндегі «Алашорда» қозғалысының баспасөз органы «Қазақ» газетімен үйлесімді әрекет етті. «Алаш» қозғалысына қарсылардың бірі – Сәкен Сейфуллин Түркістандағы қазақ зиялыларының Ташкенттегі «Бірлік туы» газеті арқылы «Алаш» қозғалысына қолдау көрсетіп, кеңес өкіметінің саясатын сынағандықтарын айтады. 

Шоқай Ташкенттен кеткеннен кейін газетті басқаруды Қожанов мойнына алды. 1918 жылдың орта шеніне дейін отыз шақты саны жарық көрген газет Түркістан большевиктер қолына өткен соң жабылды. 

Большевиктер Түркістанға өз биліктерін орнатқаннан кейін Тбилиси мен Бакуге барып уақытша тұрақтағанда баспасөзге мақала жазумен қатар журналдар да шығарды.

1919 жылдың сәуір айында Тбилисиге келіп, 1921 жылы ақпан айының ортасына дейін осы жерде тұрған Мұстафа Шоқай осы мерзім ішінде орыс тілінде «На рубеже» және «Шафак» атымен түрік тілінде екі газет шығарды. Бірақ бұл екі газеттің де өмірлері қысқа болды. Шоқай бұл газеттерді Тбилисиде болған күндерінің соңғы алты айында шығара бастаған еді. Ол бұдан бұрын Тбилисиде шығып тұрған дағыстандық Ахмет Салиховтың «Вольный горец» және «Борьба» газеттеріне мақала жазуын жалғастырды.  Сонымен қатар, «Шафак» газетінде түріктердің армяндарды қырып салғаны туралы өзінің тұжырымдарын қорытып, мақалалар да жазды. Әсіресе, Тбилисиде белең алған әсіре сілтеушіліктерге қарсы түрік жағы берген мәліметтер арқылы жауап беруге тырысты. 

«Шафак» пен «На рубеже» газеттерінің жұмыстары большевиктердің Кавказды жаулап алуынан кейін тоқтап қалды. Алты-ақ саны жарық көрген «На рубеже» Грузия өкіметінің материалдық көмегі арқылы шығып тұрды. Түрік тілінде шыққан «Шафак» Тбилисидегі түрік қоғамының жәрдемімен жарияланды. Шоқай «На рубеже» газеті арқылы Грузия өкіметі кеңес билігінің қарсы ұлт-азаттық күресін қолдаса, «Шафак» газеті арқылы Анатольяда Мұстафа Кемалдың жетекшілігінде одақтас мемлекеттерге қарсы жүргізіліп жатқан ұлт-азаттық күреске қолдау көрсетті. Бұл мәселеде ұлт-азаттық күштерінің Тбилисидегі өкілі Қазым «Дирик» пашамен жақын қарым-қатынаста болды. Қазым пашадан Анадолыдағы күрес туралы алған мағлұматтарын «Анатолья хаттары» деген атпен жариялады. Бұл мақалалар оқырмандар арасында үлкен қызығушылық туғызды.

Содан ағылшындардың қол астындағы Стамбулға өтіп, бірнеше апта «Таймс» газетіне мақалалар беріп тұрды. Шоқай 1921 жылдың жазында Парижге барғаннан кейін Түркістанның саяси және экономикалық жағдайы туралы мақала жазуды жалғастырды. Шоқайдың мақалалары орыс, түрік, француз және ағылшын тілдерінде әр түрлі газет-журналдарда жарияланды. Шоқай орыс тілідегі мақалаларын, бұдан бұрын жан-жақты айтылып өткеніндей, босқын орыс лидерлері Кренскийдің «Діни» газеті мен Милюковтың «Последние новости» газеттерінде жариялады. Француз тіліндегі мақалаларының басым көпшілігі «Прометей» журналында, содан кейін «Ориен е Оксидан» журналында жарық көріп тұрды. Ағылшын тіліндегі мақалалары болса, «Азиятик Ревью» секілді журналдарда орын алды. Осылайша Шоқай әр түрлі журналдарда мақалалары үнемі басылып тұрған қаламгер болды.

Шетелдердегі өмірінің соңғы аялдамасы – Париж қаласында Мұстафа Шоқайдың саяси шығармашылық тәжірибесінің шырқау шегіне жеткені байқалады. Оның мақалалары орыс, француз, түрік және ағылшын тілдерінде шығатын әр түрлі газет-журналдарда басылды. Сондай-ақ, екі журналдың жарыққа шығуына жетекшілік етті.

Мұстафа Шоқайдың студенттік жылдарынын бастап баспасөз саласында жинақтаған тәжірибесінің бір жемісі мақала жазу әдетін II дүниежүзілік соғыстың ең қызып тұрған күндерінің өзінде де тастамады. Мұстафа Шоқай өз өмірінің ең қасіретті, ауыр күндерін бастан өткерген тұтқын лагерьлеріндегі жұмыстары кезінде де естеліктері мен алған әсерлерін қағазға түсіре білді. Міне, тап осы кезеңде, немістерге Түркістанның мәдени және философиялық қырын таныстыру үшін «Түркістан» атты мақала жазды. Бірақ Шоқай бұл мақалаларын басып үлгерместен қайтыс болды. Осы қолжазба мақала оның соңғы мақалалары болды.

1.Қойгелдиев М. “Алаш қозғалысы”. Алматы. 1995.

2.Қара Ә. Мұстафа Шоқай Өмірі. Күресі. Шығармашылығы. Алматы. 2004.
Аннотация. В данной статье рассматривается биография и служба пресс-секретаря М. Шокая, не дожив своих дней он не распечатал свои статьи

Annotation. This article examines the biography and service press secretary M. Shokai, before reaching his days he did not print your article

УДК 53.44: 21

СПЕЦИФИКА РЫНКА ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УСЛУГ В УСЛОВИЯХ

РЫНОЧНОЙ ЭКОНОМИКИ
Сулейменова Т.

АО НЦПК «Өрлеу» Жамбылской области, г. Тараз
В выступлениях Главы государства Н.А.Назарбаева подчеркивается, что сфера образования должна сформировать основы «умной экономики» путем развития человеческого капитала. Главным критерием успешности реформы образования может выступить то, что любой гражданин, получивший в республике соответствущее образование и квалификацию, может стать востребованным специалистом в любой стране мира. Сфера образовательных услуг является стержнем современной цивилизации, мощнейшим фактором развития человеческого общества, отдельной страны и региона. Сегодня становится очевидным, что будущее за теми государствами и народами, которые смогут превзойти других в освоении новых знаний, научных достижений и их практическом использовании. В этой связи особое значение приобретают проблемы рыночной трансформации образовательной сферы экономики, и в первую очередь проблемы разработки и практического внедрения современных маркетинговых стратегий ее развития.

Зародившись в производственной сфере, маркетинг достаточно длительное время не находил соответствующего применения в сфере образовательных услуг. Однако нацеленность казахстанской экономики на интеграцию в мировою экономическую систему, возрастание конкуренции и коммерциализации сферы образовательных услуг привели к необходимости скорейшего внедрения элементов маркетинга в практическую деятельность образовательных учреждений.

Научно-обоснованный подход к выбору маркетинговых стратегий развития сферы образовательных услуг страны, каждого конкретного региона будет способствовать решению целого ряда важнейших задач, таких как: совершенствование образовательных программ и повышение их нацеленности на решение приоритетных социально-экономических задач; развитие наиболее перспективных форм межрегионального и международного сотрудничества в сфере профессионального образования; повышение эффективности образовательного потенциала и построение эффективной инвестиционной системы, ориентированной на четко определенные приоритеты и способствующей отбору наиболее продуктивных направлений и специальностей при подготовке кадров.

Применения маркетинга в сфере высшего образования будет способствовать улучшению качества и расширению ассортимента образовательных услуг, позволит разнообразнее удовлетворять запросы потребителей, позволяет вузам приспособить к себе основные объективные факторы внешней как макро, - так и микросреды, наиболее полно реализовать основные и предпринимательские цели, обеспечить для себя наиболее эффективную финансовую поддержку.

Маркетинговый подход к управлению деятельностью субъектов рынка встречается с особыми трудностями в сфере образования. Даже в странах с развитой рыночной экономикой образование остается преимущественно объектом внимания и поддержки государства, финансируются государственными органами; потребность в маркетинге здесь до сих пор проходит период становления. Если в развитых странах потребность в маркетинге в сфере образования еще только нарастает, то в Казахстане активно идущая коммерциализация образования поставила проблему маркетинга уже в практическом плане, в том числе перед государственными образовательными учреждениями.

В западной литературе образование рассматривается как инвестиционный проект, когда затраты на получение образования окупаются в дальнейшем более высоким доходом. Т.Шульц пишет: "Полученные в процессе обучения знания представляют собой "капитал", который используется его владельцем в течение всей трудоспособной жизни. Этот капитал, как и всякий другой, приносит прибыль... сумма пожизненных доходов рассматривается как прибыль на капиталовложения, произведенные в образование". Согласно различным расчетам, норма прибыли на вложения в высшее образование в США составляет 8-11% . Еще Адам Смит писал: "Человек, изучивший с затратой большого труда и продолжительного времени какую-либо из профессий, которые требуют чрезвычайной ловкости и искусства, может быть сравнен с ... машиною. Следует ожидать, что труд, которому он обучается, возместит ему, сверх обычной платы за простой труд, все расходы, затраченные на обучение, с обычной, по меньшей мере, прибылью на капитал, равный сумме этих расходов".

В нашей стране (бывшем СССР) образование рассматривалось, прежде всего, (исключая идеологическую направленность его) как средство повышения эффективности функционирования народного хозяйства. Струмилин С.Г. провел анализ рентабельности различных ступеней образовательной школы – от начальной до высшей. Он также предложил расчет экономической эффективности образования в масштабе всего народного хозяйства.

Подробно рассмотрены вопросы взаимосвязи образования и социально-экономического развития, проблемы планирования и финансирования образования, экономической роли образования в развивающихся странах в работе советского ученого Г.Е. Скорова. Проблемы, с которыми сталкивались развивающиеся страны, получившие самостоятельность в 50-70 годах, во многом схожи с нынешними проблемами образования стран СНГ, особенно республик азиатского региона. Среди таких проблем можно отметить следующие:

• нарушение взаимосвязи между системой образования и экономикой, между выпуском квалифицированных специалистов и реальными потребностями общества. Так, Скоров Г.Е. указывает на проблемы образования развивающихся стран (в 60гг.), которые, безусловно, свойственны и системе нашего образования в нынешних условиях: "...полученное образование отчасти не соответствует изменившимся условиям, а отчасти просто низкого качества".

• несоответствие между ограниченными материальными и людскими ресурсами и потребностями системы образования. "Весьма серьезной диспропорцией по своим последствиям для дальнейшего развития образования является разрыв между потребностью в преподавателях, их нынешней численностью и уровнем квалификации...". Конечно, наблюдающаяся схожесть этих проблем не говорит о полном совпадении ситуации в развивающихся странах и в настоящее время у нас. О существенности различий свидетельствуют хотя бы такие факторы, как:

• наблюдающаяся практически полная безграмотность населения развивающихся стран в 60-е годы, и полная грамотность населения у нас;

• оставшаяся от социалистических времен мощная система образования (не полностью разрушенная);

• различные этапы научно-технического, информационного и социального развития цивилизации в рассматриваемые периоды.

Следует отметить также, что советские исследователи изучали проблемы образования (экономики образования в особенности) исключительно с позиции государственных интересов. Все изменения системы образования при этом рассматривались на основе общегосударственных плановых мероприятий. Рыночные явления в области образования, когда появляется, например, неплановый спрос на те или иные образовательные услуги, рассматривались как проявление недостатков образовательной системы. Как уже указывалось выше, западные авторы считают, что основной экономической потребностью людей, получающих образование, является желание получать более высокую оплату за свой труд.

В нынешних условиях становления рыночной экономики в странах СНГ такой подход принимает зачастую более жесткую форму - речь идет скорее не о более высоком доходе, а о самом факте получения работы. Главным потребителем образовательных услуг является личность. Однако полноценная реализация полученных конкретным человеком знаний и умений на благо обществу и, как следствие, себе, возможна только в том случае, если окружающая его экономическая, политическая, бытовая, человеческая обстановка будет способствовать этому. Но поскольку общество состоит из людей, также получивших или получающих образование, то оно (образование) носит общественный характер. Таким образом, в конечном счете, потребителем социально-культурного эффекта образовательных услуг исходя из широты его запросов, формируется и широта ассортимента образовательных услуг. В литературе отмечаются следующие возможные критерии классификации образовательных услуг:

содержание услуг (тематическая направленность, профиль и специализация образования;

глубина, длительность, степень фундаментальности;

степень гуманитаризации и прикладной направленности;

степень ориентации на решение проблем конкретного потребителя.

Панкрухин А.П. рассматривает многослойность образовательных услуг, степень полезности образовательных услуг для различных прямых (личность) и косвенных потребителей (предприятия, социальные слои, общество в целом). Он делает вывод о том, что «чем больше допустимый срок подготовки (оказания образовательных услуг), тем больше должен быть в них удельный вес медленно меняющихся, трудно устаревающих частей образования, т.е. выше должен быть уровень фундаментальности образования». Не требует, - указывает автор, - особых обоснований утверждение, что если для предприятия-потребителя эффект от общекультурной и общенаучной подготовки ограничен, по крайней мере, средним периодом времени, в котором специалист является работником данного предприятия, то для общества в целом и для самой личности специалиста этот эффект проявляется на протяжении всей человеческой жизни.

Отсюда следует, с одной стороны, необходимость максимально осознанного участия в образовании самой личности. И важнейшим здесь является возможность выбора человеком своего пути в образовании, удовлетворения своих образовательных потребностей. С другой стороны, без участия в таких процессах общества (прежде всего в лице государства), сфера образования может достаточно быстро перейти на коммерческие рельсы, когда экономические интересы субъектов образования заслонят общественные интересы. При этом общественно-государственное влияние на процессы образования вовсе не должны отрицать необходимость ориентации учреждений образования на запросы потребителей услуг.

Другие возможные критерии классификации образовательных услуг:

длительность и периодичность оказания услуг;

степень контакта потребителя с преподавателем и мера самостоятельности обучаемого (например, очное, заочное, вечернее, дистанционное обучение, экстернат);

доминирующие технологии (например, школы развивающего обучения, Вальфдорфской педагогики, информационные технологии и т.д.);

ступени образования (от начального образования до высшего, докторантуры и др.);

Но «...определяющим критерием (хотя и работающим в отечественных условиях далеко не всегда) может быть признана степень ориентации на развитие личности обучающегося». По этому критерию А.Панкрухин классифицирует образовательные услуги следующим образом:

• 
  услуги по адаптации кадров (включая их подготовку и особенно переподготовку);
  
• 
  опережающая подготовка, ориентированная на кадровые потребности ближайших лет;
  
• 
  работа по развитию человеческих ресурсов, включая обучение, не связанное напрямую с основной трудовой деятельностью обучающегося, а ориентированное на саморазвитие. Образовательные услуги, связанные с профессиональным выбором потребителя; это может быть рубеж окончания полной средней школы.
  

• 
  приобретение клиентом (школьником, студентом/слушателем) знаний, умений, навыков в принципиально новой сфере (новая продукция);
  
• 
  повышение уже имеющегося потенциала знаний, умений и навыков клиента;
  
• 
  преобразование личности, ее развитие.
  

Несмотря на то, что образовательные услуги направлены личностно, оказание их осуществляется в коллективе, «что, с одной стороны, создает дополнительные возможности повышения эффективности процесса оказания услуг, а с другой — позволяет готовить не только отдельных специалистов, но и целые «команды», способные к более продуктивной совместной работе».

Другой стороной обеспечения качества современного образования является возможность вхождения учреждения образования в мировые информационные ресурсы. Здесь имеется в виду как возможность личностного общения преподавателей и студентов различных стран и учебных заведений, доступ к инновационным педагогическим технологиям, так и постоянный, полномасштабный доступ к компьютерным ресурсам Internet. Эта сторона организации образования также требует больших материальных затрат. Наполняемость групп и информационная обособленность - наиболее узкие места (существуют и другие проблемы) многих учебных заведений, особенно провинциальных. Однако эти факторы непосредственно не видны, а зачастую и неизвестны потребителю. Но именно индивидуализация и дифференциация обучения, вхождение в мировое информационное и научно-педагогическое сообщество - стратегические пути для улучшения качества образования а, следовательно, и для стратегически устойчивого развития учебного заведения. Определение термина «образовательная услуга» связано с сущностью понятий «услуга» и «образование». Ф.Котлер предлагает следующее определение: «Услуга - любое мероприятие или выгода, которые одна сторона может предложить другой и которые в основном неосязаемы и не приводят к завладению чем-либо», но выражаются в полезном эффекте. Согласно классической теории маркетинга, услугам присущ ряд специфических характеристик:

• 
  неосязаемость: услуги невозможно увидеть, попробовать на вкус, услышать или понюхать до момента приобретения;
  
• 
  неотделимость от источника: услуга неотделима от своего источника, ее осуществление возможно только в присутствии производителя;
  
• 
  непостоянство качества: качество услуг колеблется в широких пределах в зависимости от их производителей, а также от времени и места их оказания;
  
• 
  несохраняемость: услугу невозможно хранить для последующей продажи или использования.
  

Наиболее распространенный из них под образовательными услугами понимает «систему знаний, информации, умений и навыков, которые используются в целях удовлетворения многоликих потребностей человека, общества и государства».

Согласно другому подходу услуга образования в процессе потребления трансформируется в рабочую силу, качество которой зависит не только от совокупности потребленных образовательных услуг, но и от количества и качества личного труда, затраченных в процессе потребления этих услуг, личных способностей, степени их реализации и других субъективных факторов. Поэтому в рамках этого подхода следует отличать совокупность знаний, умений, навыков, которая является продуктом совместного труда преподавателя и обучающегося, от образовательных услуг, потребленных обучающимся, которые суть продукт труда преподавателей. Таким образом, «именно образовательные услуги (т.е. совокупность труда преподавателей), а не знания, умения, навыки, как это часто утверждается в литературе, могут рассматриваться как товарная продукция учебного заведения».

Еще более конкретизирует приведенное выше положение А.В.Сагинова, которая, ссылаясь на определение товара в теории маркетинга (все, что может удовлетворить потребность и предлагается рынку с целью приобретения, потребления, использования или привлечения внимания) продуктом любого образовательного учреждения называет образовательную программу, которая разрабатывается им для того, чтобы удовлетворить потребность в образовании, профессиональной подготовке, обучении или переподготовке, т.е. достижении определенного социального эффекта (изменение образовательного или профессионального уровня). Индивидуальные потребители, особенно в Казахстане, склонны систематически недооценивать свою потребность в образовании (а также здравоохранении, культуре и т.д.) в отличие от материальных благ. Однако в настоящее время всё больше людей понимают, что именно образование позволяет им повысить свою ценность на рынке труда и увеличить свой интеллектуальный потенциал, что в свою очередь увеличивает интеллектуальный капитал общества в целом (Рисунок 1).

- наличие достаточного количества вузов, других образовательных учреждений и некоторых организаций, производящих такие же услуги и продукцию, а так же потребителей, заинтересованных в их приобретении и использовании (этим достигаться взаимный выбор и конкуренция субъектов рынка);

- одинаковая доступность всех субъектов рынка к необходимым ресурсам;

- производство услуг и продукции на недостаточно известный рынок, характерный тем, что вузы не всегда точно знают своего потребителя, его местонахождение, численность, потребительские предпочтения и т.д.;

- самостоятельность вузов в осуществлении своей деятельности, включая возможность самим выбирать направления подготовки специалистов, заключать договора, принимать и выполнять заказы, принимать и увольнять работников и т.д.

Ситуация на образовательном рынке во многом определяется рынком труда, результаты функционирования этого рынка проверяются и переоцениваются рынком труда. Рынок образования имеет свои особенности, свои закономерности движения, существует возможность разрыва между требованиями рынка труда и образовательного рынка. Во-первых, во взаимодействии двух рынков действует эффект временного лага вследствие продолжительности высшего образования. Рынок труда предъявляет потребности сегодня, а рынок образования может обеспечить их через определенный срок, причем еще нужно время для адаптации специалиста в практической среде. Во-вторых, рынок труда чаще всего бывает динамичным по структуре. Рынок образования менее поворотлив, он может задерживаться с изменением структуры.

1.Галаган А.И. Проблемы контроля качества высшего образования. Подходы к их решению в ряде зарубежных стран. // Известия МАН ВШ, 2011. №4.

2.Friedman M. Capitalism and Freedom. Chicago, 2005.

3.Мельников Д. Новатор – идущий впереди // Казахстанская правда. – 4 октября. 2008.

4.Самуэльсон П.А., Нордхаус В.Д. Экономика. – М.: БННОМ, 2007. – 800 с.

5.Семенов И.Н., Спиро Дж., Кларин М.В. и др. Сфера образовательных услуг в США. – М., 2008.

General (Task 1): writing a letter in response to a situation – informal, semi-formal, or formal (minimum 150 words). Academic (Task 1): interpreting, describing, or comparing information presented in graphic form - a diagram, bar chart, line graph, pie chart or table (minimum 150 words).

General (Task 2): writing a more personal essay – possible informal style (minimum 250 words). Academic (Task 2): writing an essay on a general academic topic – formal style (minimum 250 words).

In both cases, your score is based on three fundamental criteria:

Content: How well do you r present your arguments, ideas and evidence?

Quality: How effectively are you able to communicate your ideas and thoughts?

Technical Aspects: How correct is your grammar? How rich is your vocabulary? How varied are your sentences?

In the IELTS Academic Task 1, you must be able to identify, understand and describe various types of graphic information. This is considered an important academic skill, because it shows you can intelligently and clearly interpret and describe data presented in charts, tables, graphs and diagrams. If you have written your answer very well, even someone who cannot see the graphic should be able to understand what happened.

To prepare yourself to complete Task 1, follow the next five steps : Learn to recognize and identify different graphic forms, such as line graphs, bar charts, pie charts, etc. Know what key information, comparisons and trends to look out for. Practice using the specific vocabulary required to describe those trends. Learn how to follow a plan to start, complete and finish your answer. At first, do not time yourself. Later, once you've got the hang of it, time yourself and make sure you finish in 20 minutes. Know what NOT to include in your response.

By following the steps above, you will be prepared and confident, no matter what type of question appears in Task 1 of your actual IELTS exam.

STEPS 1 and 2 – IDENTIFY TYPES OF CHARTS, LOOK FOR TRENDS

BAR CHARTS. A bar chart consists of rectangular bars arranged horizontally or vertically from the x or y axis. The length of a bar shows the values it represents. The values are listed on one axis and each bar shows what is being measured on the other axis. Bar charts are useful for comparing data. In studying a bar chart, you may want to look for the following information: Which is the tallest bar? Which is the shortest bar? Have the bars changed over time? How? How do the bars compare to each other?

PIE CHART. A pie charts is a circular chart divided into sectors or pie slices. It presents information in segments of a circle or pie, which together add up to 100%. Ask yourself: Which is the largest segment? Which is the smallest segment? How do the segments compare with each other?

LINE GRAPH. A line graph plots the changes in data over time. Ask yourself: What is the highest level / point? What is the lowest level / point? Is there a point till when the trend was increasing or decreasing? When did the trend change?

TABLES. A table presents information in different categories, making it easy to compare. Look out for the following: What is the highest figure? What is the lowest figure? What is second highest, etc.?

STEP 3 – VOCABULARY OF TRENDS

To get high marks on the Academic Task 1, you must show the examiner that you know how to use a range of vocabulary to describe and interpret visual information. You must be able to use the appropriate verbs, nouns, adjectives and adverbs to provide precise descriptions.

STEP 4 – WRITE YOUR ANSWER ACCORDING TO A PLAN

To be able to complete Task 1 in 20 minutes or less, write your answer according to the following plan:

Write one sentence to introduce the subject and graphic. Write one or two sentences to show the relationship between the data or to comment on the main trend. Write an in-depth description of the information given. Include details from the most important to the least important, depending on time.

Write one sentence to conclude your answer.

STEP 5 - WHAT NOT TO WRITE

Only describe the data. Don not give your interpretation of it. You are not being asked why you think the data in they’ll stick with.

In IELTS Academic Task 1 the following words and phrases will help you describe trends:

Being able to use a rich vocabulary is a major advantage in the IELTS and will certainly help you get a higher score. It will also be beneficial in your academic, personal and professional life.

There are a number of ways in which you can improve your vocabulary. Whichever method you adopt, you'll want to create a vocabulary notebook in which you write down new words and sample sentences. There are two methods: direct and indirect. Your strategy may be direct or indirect. The choice depends on your current vocabulary level. If you need major improvement, you should set up a study schedule which includes a specific time in which you work on learning new words and expressions. You could select one of the many excellent vocabulary enrichment books available today, or one specifically designed for the IELTS, which covers a number of different subject areas. You could work for as little as 10 minutes a day to as much as one hour a day. No matter how much you do, working steadily and daily will produce impressive results.

The second way is to adopt indirect strategies to enrich your vocabulary. This includes reading newspapers, magazines, textbooks, brochures, and fiction or non-fiction books. It includes watching and listening to news broadcasts, interviews, songs, documentaries, movies, audio books, and discussions. Not only should you write down the new words and their meanings, but also use the new words in your own written or oral sentences.

In the IELTS Academic Task 2 - you must write an essay on a general academic topic.

Read the questions very carefully. Often the question will ask you to do three or four different things, aside from the main question. Practice writing tasks within the given time limits. Always recreate the conditions of the exam as closely as possible, when doing any kind of practice exercises.

Plan before you write. Even though you feel under pressure for time, spend the first few minutes planning your writing. Decide what you're going to say and how you'll expand on it. When you know what to write, you can concentrate on how to write it best. Experiment with the great variety of outlining and mind-mapping techniques to help you sketch out a plan quickly.

Write in an organized way. When you've planned in advance, you'll end up with a more organized, logical piece of writing, which will earn you higher marks. There are many ways to be organized – linear, circular, etc. – but in the end the final product must be cohesive.

Stay on topic. You will be penalized if you stray off topic. This is where the initial few minutes of planning can help you a great deal.

Divide your writing into paragraphs. It is confusing to be faced with a block of writing, with no divisions. You wouldn't expect to read a magazine article or book like this. Always divide your writing into paragraphs.

Write clearly. This is not the time or place to experiment with new vocabulary or idioms. Use simple, clear English to get your ideas across in a powerful way.

Write legibly. Though marks are not granted or taken away for poor or messy writing, the examiner should be able to read what you have written without undue difficulty.

Spell correctly. Yes, this does affect your score so avoid careless mistakes. A careless mistake is when you have spelt the same word in various ways in the same piece of writing or when you misspell a word which is already given in the exam topic and all you have to do is copy it correctly. That's not right. Watch for this when you're practicing and resolve to overcome it.

Don't use slang. This is the time to show off the best English you know. Find the correct way to express your thoughts and convey your ideas, without resorting to slang. Be aware that certain expressions, such as "kids" instead of "children" and "guys" or "gals" instead of "men" or "women", also fall into the category of slang and should be avoided.

Don't use contractions in the Academic Writing tasks. In English, contractions are used in informal writing, and the Academic tasks demand formal writing.

Use rich vocabulary. You have learned English for many years and this is the time to use what you know. Stay away from over-used adjectives such as "good" or "bad". Instead, use more dramatic, expressive words, such as excellent, wonderful, superb, or adverse, horrible, terrible, etc. Choose the more precise word over the more general one. This will make your language come alive, in speech or in writing, and earn you higher marks.

Don't write more or less words than you need to. Writing too many will take too much time, and there is a greater possibility of making mistakes. Writing too few is worse – it will cause you to lose marks. In the essay, don't repeat major chunks of the question in your answer. Instead, state what you understand of the questions and what you plan to include in your answer. To sum up all above information you should pay attention to the time which is given for writing modules: task 1- 20 minutes; task 2- 40 minutes. By learning to use useful language, you can add variety and interest to your writing. You will also be able to write more quickly and effectively during exams, when time is limited. Of course, you won't need to use all of the expressions on the IELTS. Ideally, you should be comfortable using at least three or four expressions from each group. We hope these recommendations will make a definite contribution to your success in IELTS exam.
Literature:

1.Rachael Roberts,Joanne Gakonga and Andrew. Preshouse 2004. IELTS Foundation.

2.Vanessa Jakeman, Clare McDowell.Cambridge University press.2000. Cambridge Practice Tests for IELTS.

3.Life in the United Kingdom. Passing the Life in the UK Test. Official Practice Questions and Answers.Published by TSO Ireland. 2009.

4.Life in the United Kingdom: Official Citizenship Test Study Guide, 1^st Edition ,2008,TSO (The Stationary Office).
Аннотация. Біздің білімгерлердің қазіргі уақытта әр түрлі елдің мәдениетімен танысуға көптеген мүмкіндіктері бар, өздерінің тілдерін меңгере отырып және көптің ішінен жүлдегер болып халықаралық шәкіртақымен шет елдерге оқуға болады. Егер сіз халықаралық бағдарламамен және ағылшын тілді елде оқуға қызығушылығыңыз бар болса, онда бірінші қадам сіз IELTS емтиханын өтуңіз тиіс.

Аннотация. Есть много шансов для наших студентов в настоящее время, чтобы познакомиться с культурой разных стран, освоить свои языковые навыки и быть победителем одного из большого числа международных стипендий для изучения за рубежом. Если вы заинтересованы принять участие в международных программах и учиться в англоязычных странах в качестве первого шага вы должны пройти IELTS экзамен.

Б78

82(091)(574);

894.2.342

«ЕҢЛІК - КЕБЕК» ДАСТАНЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ САЛТ - САНА МӘСЕЛЕСІ

ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ
Бөгенбаева Ә.

М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

«Мүлде жаңа жан-жағың

Жақсылығын таңдағын,

Жамандығын алмағын»
ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы әдеби кезеңнің төл перзенті боп табылар Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын түсіну осы кезеңдегі әдеби процесті түсініп игеруге жол ашар ірі қадам. Бұл тұрғыда Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығын зерттеу зәрулігі анық көрініп тұрған нәрсе. Шәкәрім көзі тірісінде әдеби ортада мифтік кейіпкерге айналған тұлға. Бұл ғасыр өз алдына жеке-жеке оқшау, бөлекшелікке ие емес, біртұтас жеке дара оқшаулыққа ие болған ғасыр, Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы осы біртұтас оқшаулықпен біте қайнасқан шығармашылық.

«Құнды сөз құнарлы ойдан шығады, ойы нәрсіздің тілі де нәрсіз» демекші, адамзат санасындағы сан қилы сезімді бейнелі өрнекпен кестелеп сөз арқылы ғана жеткізуге болады. Өйткені көркем сөз – көрікті ойдың көрінісі. Сондай сөз шеберінің бірі – өрелі Шәкәрім Құдайбердіұлы ойының терең иірімдерінен тамаша суретті сөздер өріледі. Оның ақ нөсердей төгілген жыр жолдарында өзіндік өмір өлшемдері, түйінді, тұғырлы таным дүниесі кестелі өрнекпен нақтыланып, даралық сипатқа ие болып тұрады.

Шәкәрімді тануда саясат ықпалынан, уақыт қыспағынан аса алмаған кездер болды. Енді заман өзгерген шақта азат елдің азат ойымен, азат жүрегімен, азат зердесімен Шәкәрімді тануға тиіспіз.

Шәкәрімнің төл туынды ретінде саналатын үш поэмасы бар: «Қалқаман – Мамыр», «Еңлік – Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу». Ақын бұл поэмаларын әсем жырмен өрбітіп әкеткен. Онда махаббат оқиғасымен қоса, иісі тобықтының ардақтылары Әнет баба, Көкенай батыр, атадан жалғыз туса да кейінде ұрпағы өсіп-өніп бір тайпа елдің ұранына айналған Олжабай, бері Кеңгірбай би туралы мынандай өнегелі ойлар айтылады:

Әбділдә Тәжібаев пен Шәмшиябану Сәтбаева: «Еңлік – Кебекті» өзінің атақты драмасына айналдырған, сол арқылы тұңғыш драмашымыз болып танылған ұлы жазушымыз М. Әуезов те Шәкәрім рухына қарыздар екенін ұмытқан емес», – деп бүгінгі жас қауым, бізге ескерте жазды. [1]

Шынымен-ақ, «Еңлік-Кебек» ақынның жаңа белесі, жаңа шыңырауы. Біз енді дүниеге ғашықтық үшін, ынтызарлық үшін ғана туғандай жүректері шұғылалы, ақ ниеттері аппақ, армандары раушан гүліндей таза, көктем көбелегіндей күнәсіз – Еңлік – Кебекпен беттесеміз. Өздері де, өзара сөйлескен сөздері де ағылып тұрған ән, жастар әрбір оқырманның жан сырындай, өз қиялы, өз мұратындай сезіледі. Осындай оймен күрделі тоғысқан ғашықтар енді-енді ғана бірлесіп, өмір сүре бастағанда, бұлар да қыстай қаһарлы, тастай қатты жауыздыққа ұшырайды. Ол қаталдықты біз бірде рушылдық, бірде байшылдық патриархалдық деп атаймыз. Бәрін қосып айтқанда – ол бір қауымның әр кезеңде ілгері басқан басқан қимылына қарсылық, дұшпандық. Ол осы дұшпан топтың, адамдарын даралап көрсете білді. Олардың мінез-құлқын, іс-әрекеттерін, қасқыр қылықтарына дейін суреттеді. Біз әдеттері бұзық, салттары солақай, ойларына жамандық қана ұялаған, ұяттары өшкен, қолдарын адам қанына малғандар портреттерін көрдік. Осы ащы шындықтың бетін ашу арқылы Шәкәрім бізді сондай теріс мінездерден алшақ болғанымызды қалап, өмірлік сабақты өсиет ете білді.

Поэмада халық – ғашықтар тілектесі. Махаббат үшін өлімнен іркілмеген, ерлік шыңына көтерілген екі жас жұрт көзінде аңызға, ән-күйге айналды. Біз, бүгінгі қауым адамдары да, Еңлік пен Кебекке оны жырлаған Шәкәрім ақынға қайран қаламыз.

Баршамызға мәлім әдебиет майталманы Мұхтар Мағауин қазақ реализмін алғаш қалыптастырған Абай Құнанбаев, ал оны өз биігінде жалғастыра білген дарынды шәкірт Шәкәрім Құдайбердиев деп өзінің бағасын бере отырып, «Еңлік-Кебек» поэмасы турасында алғаш қалам тартқан – Абай деп білуге тиіспіз деп төмендегідей дәлел келтіреді:

1892 жылы «Дала уәлаятының газетінде» (№29,31–32, 34–40) жарияланған «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» атты көлемді прозалық шығарма өзінің таным өресі, ой өрнегі тұрғысынан ғана емес, сөз саптау, сөйлем құру, көркемдеу тәсілдері жағынан алып қарағанда да да тек Абайға тән сипат көрсетеді. Кейбір зерттеушілер бұл еңбек тек Шәкәрімге тиесілі деп пайымдайды. Оған дәлелдері де жоқ емес. Алайда әуелде Абайдың өз өлеңдерін шәкірт достарының атына телігенін, «Дала уәлаятында» жарияланған «Жаз» бен «Болыс болдым мінеки» Көкбай атынан шыққанын еске алайық. Оның үстіне 1892 жылы 34 жасқа жаңа келген Шәкәрім өзін «Ұмытылған» санауы қисынсыз. Бұл лақап есімді кейін иеленсе керек. Әңгімені Абай пайдасына шешуге негіз беретін ең басты дәлел оның бүкіл құрылымында, образдар жүйесінде. «Дала уәлаятындағы» «Еңлік – Кебек» кейіпкерлері Шәкәрім жазған «Жолсыз жазадағы» тұлғалардан мүлде басқа, тіпті кереғар. Екі шығарманың да өзегі өмірде болған, нақты оқиға екенін ескерсек, бар ұқсастық осымен шектеледі, авторлық шешімнен, кейіпкер мүсіндеу тәсілі, көркемдеу жүйесінен ешқандай бірлік таппаймыз. «Дала уәлаятындағы» хиқая:... «Қазақ ішінде бәрі де өзгеріп кетті – мінездері де, жер-суы да. Жақсы болды ма, жаман болды ма, ендігі жазғанымыздан көрінер»,–деген сөздермен тамамдалады. Айтылмақ пікір газет бетіне шықпаған. Бірақ Абайдың «Ғақлиясының» ішінде жүр. «Отыз тоғызыншы сөз » деп нақты атауға болады. Түйіп айтқанда, «Қазақтардың есінен кетпей жүрген бір сөз»және сол «Дала уәлаятының газетінде» басылған тағы бір әңгіме–«Ескендір»поэмасының сюжеті нақпа-нақ баяндалатын, кейде тұтас сөз тіркестері қайталанып жататын «Тәкәппар әскербасы турасынан» – екеуі де Абай прозасының үлгілері болып танылады деп 1988 жылы «Жалын» баспасынан шыққан Шәкәрім шығармаларының алғы сөзінде өз ойын келтіре кеткен.[2]

Шығарманың негізгі арқауы махаббат трагедиясы болғанымен, ақын шағын көлемде тарихи ақпарат беріп, Ақтабан шұбырынды күндерін, елдің қырғынға ұшырап азып-тозуын сипаттай келе, қазақтардың қайта күш жиып, жауға қарсы аттанғанын, үлкен жеңістерге жеткенін айтады. Автор сол арқылы Еңлік-Кебек трагедиясына болған әлеуметтік жағдайларды ашу. Сол себепті де, ақын ойрат одағы жойылғаннан соңғы кезеңде шығыс облыстарға ауа көшкен рулардың өзара күресіне арнайы тоқталады. Хандық өкімет құлап, әркім өз басына би болған замандағы бұл қақтығас ел мүддесінен емес, ағайынға тиесілі болған жайлау, қыстауды тартып алу мақсатына туындаған еді. Әрине, тар жерде тек отырып, аштан қырылмадың деп Тобықтыны кінәлау қиын,бірақ кең қонысының бір өңірін қаны қарайып келген ағайынға қимаған Матайды да ақтап алу мүмкін емес. Енді ағайын арасында күрес басталды. Дәл осындай уақытта албырт көңіл, ақ махаббат табыстырған Тобықты жігіті Кебек пен Матай қызы Еңліктің тағдыры қандай болмағы айтпаса да түсінікті.

«Еңлік-Кебек» поэмасында Кебек образы нағыз батырға тән образ десек қателеспейміз. Ол Еңлік үшін басын өлімге де тігеді. Еңлікпен елсіз тауда өмір сүруге бел бууы, Матайлар қоршаған сәтте нағаз ер жігітке тән мінез. Кейбір зерттеушілер осы сәттегі Кебекті Шәкәрім әлсіздеу көрсеткен деседі. Ал біз бұны Шәкәрімнің Кебекті шыншылдықпен бейнелеуі деп түсінеміз.

Батыл Еңлік те сол тұста қазақ қызына бергісіз шешімділік танытып, Кебекке қалайда бірге болуға қолқа салады. Еңліктің бұл әрекетінен біз өрескелдік қылықты емес, керісінше өз бостандығы үшін күрескен үлгі боларлық берік рухты көреміз.

Шәкәрім Құдайбердіұлы бұл поэманы қара өлең үлгісінде жазып, 652 жолға сыйдырған. Бірақ осы шағын ғана көлемге толық романтикалық материалды енгізген.

Жазушының өзі жоқ, шығармалары сайрап тұр. Мінезі, бейнесі, тұрмысы, барша тағдыры шығармаларынан өріп шыға келеді. Шығармалары сөйлеп тұрған жазушыны өлді деуге хақың жоқ. Оны ұғуға көңілдің көзі, зерденің зейілі болса, жетіп жатыр.

Шәкәрім ! Ол – ұлы есіммен жүректің дәл түбін шаншыған, қияға шарқ ұрып самғаған, ел болашағына жаңа бағыт іздеген, әзір таппаған, бірақ қайдан табатынын дәл сезіп болған ел баласы, заман жасы, дүйім жұрттың алысты болжай алған, ілгері сүйреген ойы, қиюы қашып ыдырай бастаған ескі қоғамдағы әділетсіздікке қарсы күресіп, демократияшыл озат ойларды берік тұтынған кесек тұлғалы аса көрнекті жазушы.

Ел мен Жерге ем болған ердің қадір қасиетіне бас имейтін, поэзиядан мақұрым ездер мен ерсі, ессіз мемлекеттік мекеме басшыларының салғырт, салақтығының салдарынан салмақты асылдарымызбен сабақтасып жатқан ақын, батырларымыздың салы суға кетіп, өздеріне тиесілі жер бетіндегі сыбағаларына сына қағылуда. Менің ойымша, қазақ халқының зиялылары қандай бір қиындық кездеспесін, басына қандай бір қауып-қатер төнбесін, зиялы болып қалулары керек. Барлық кезде өзін-өзі ұстап, өзімен еріп келе жатқан іні-қарындастарына, ұл-қыздарына, үлгі өнеге танытып, зиялылыққа тәрбиелеулері тиіс.

­Өсетін елдің, өркен жаятын елдің ұрпағы осы шығармадан ғибрат алар, ұлттық рухы биік жақсылар мен жайсаңдар көбейер деп ойлаймын. Сондықтан да оған бағышталар бүгінгі заманның, болашақтың ескерткіші де қоладан құйыла ма, шомбал жартас, мөлдір бұлақтан өріле ме, бәрібір ең бастысы тектілік-тегіне лайық шын пейіл көңілімен көмкеріліп, өзі медет тұтқан тек таза әуен мен әуезден ғана құрастырылуы шарт.

Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларында айтылған ұшқыр ойлар егеменді еліміздің, қазақ тағылымындағы жас ұрпақтың ойына - ой қосып, жігеріне – жігер қосып, азаматтық рухта тәрбиелейді деп сенемін. Біріміздің көзімізге көрініп қуанышқа кенелтер, біріміздің күпті көңілімізді ойландырып есейтер Қазақстанның келер ғасыры осындай аяулы перзенттері ғибраты мен рухани кеңестігін көріктендіре берері хақ.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1 Дәуітов С. Алматы: Жазушы, 1988.

2 М. Мағауин. Шәкәрім: өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жалын, 1988. – 16-17 бб.
Аннотация. В личной работе поэмы Шакарима "Еңлік-Кебек" сделаны выводы.

Annotation. The independent work deals with original summary given to the shakarim`s poem "Enlik-Kebek"

УДК 796. 037

К 40
ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ПРИГОДНОСТИ

БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ
Ким Ф.Э., Тохтыев А.Ш.

Таразский государственный педагогический институт, г.Тараз
Ключевые слова: учитель, профориентация, про­фотбор, профпригодность, факультет физического воспитания, свойства личности. Одна из важнейших задач в системе непрерывного образования — создание необходимых условий для гармоничного, всестороннего развития личности с уче­том ее мотивов, интересов, потребностей и способностей. Однако полностью реализовать свои возможности можно лишь в том случае, если кроме полученного образования человек выбирает специальность, соответствующую его врожденным и социально обусловленным данным. В силу множества обстоятельств молодые люди иногда затрудняются выбрать единственно правильный путь в сложном мире современных профессий. Это касается и профессии педагога, которая играет огромную социальную роль в любом обществе. Подобные ситуации приводят к значительным моральным и материальным потерям. Молодые специалисты, приступая к реальной работе, испытывают различного рода трудности в ходе адаптации к новым условиям социальной среды [131, поэтому на педагогическом поприще остаются лишь наиболее устойчивые в своих профессиональных намерениях.

Главными причинами такого положения, на наш взгляд, являются несоответствие реальной потребности в кадрах и деятельности по их подготовке, низкий уровень организации профориентационной работы, несо­вершенство теории и практики профессионального отбора.

В педагогической науке пока слабо разработано представление о профессионально-педагогической пригодности к работе учителя. Неоднозначно трактуют данное понятие различные авторы. Например, Р.И.Хмелюк считает, что профессиональная пригодность - „это соответствие индивидуальных качеств, свойств личности требованиям данной профессии". Основными факторами пригодности к педагогической деятельности автор назвал профессиональный интерес, потребность в данной деятельности, наличие знаний, умений и навыков для овладения профессией, индивидуально-психологические качества и некоторые свойства нервной системы. У Т.А.Воробьевой профпригодность представлена способностью успешно выполнять рабочие функции при положительном отношении к труду. С.А.Голованов определяет данный феномен как „соответствие личностных и функциональных качеств и способностей требованиям профессии при выраженной профес­сиональной направленности". Вероятностный харак­тер профпригодности, отражающий не только возможности, но и стремление достичь высот в педагогической деятельности, подчеркивает Н.Е. Ма­жар . Ряд авторов рассматривают профпригодность несколько уже, в рамках соответствия уровня физических качеств и психофизиологических особен­ностей человека профессиональным требованиям. При всем многообразии трактовки профпригодности наиболее объективным, на наш взгляд, является представление о профпригодности как системном свойстве человека, проявляющемся в многообразии особенностей его личности, индивида и индивидуальности, обусловливающих успешность в профессиональой деятельности.

Данное исследование проводилось с целью изучения особенностей профессионально-педагогической пригодности применительно к деятельности учителя физической культуры. Перед нами не ставилось задачи выявить конкретные критерии пригодности, хотя намечено было приблизиться к данным критериям через выявление некоторых специфичных тенденций в проявлении профпригодности.

На основе имеющихся данных о профпригодности мы предположили, что в содержание деятельности учителя физической культуры нужно включить следующие компоненты:

профессионально-педагогическую направленность; общеобразовательную готовность; физическую готовность; индивидуально-психологические особенности личности (свойства темперамента, способности, черты характера). Практическая работа по изучению профессионально-педагогической пригодности проводилась на базе факультета физического воспитания. В исследовании принимали участие 40 студентов выпускного курса. В качестве критерия успешности профессиональной деятельности использовались оценки за педагогическую практику на 3-м и 4-м курсах. Студенты, получившие оценки только „отлично" и "хорошо", попали в первую группу, „более успешных", все остальные студенты — во вторую группу, „менее успешных". Затем проводилось испытание всех участников по 33 показателям, отражающим прогнозируемое содержание профессиональной пригодности. Для этого применялся тест ДДО Е.А. Климова по определению склонностей к различным типам профессий; обобщались независимые характеристики некоторых качеств личности; тип гностической деятельности, чувство профессионального долга и мотивация к профессии определялись по методике, описанной В.Л. Марищуком методикой КОС-1 и методикой КОНГНОСОР оценивались способности; с помощью известного теста Дйзенка оценивались особенности свойств нервной системы. После произведенных измерений и обработки полученных данных все показатели сравнивались между группами испытуемых при 5%-ном уровне значимости.

По уровню успеваемости средний показатель в группе „более успешных" оказался выше, чем во второй группе. Это имеет некоторое значение, хотя успех в профессиональной деятельности не определяется лишь наличием суммы знаний. В физической готов­ности студентов двух групп значимых различий не обнаружено.

Отсутствие последних, вовсе не означает неинформативности данного фактора. Скорее наоборот, обнаруживает стабильность его проявления, которая в группах колеблется на уровне 11-111 спортивного разряда по различным видам спорта. Профессионально-педагогическая направленность определялась по уровню проявления склонностей к различным типам профессий, а также некоторым свойствам личности. По склонностям к типу профессий "человек-человек" различия между группами значимы, а средний показатель в группе „более успешных" студентов выше: 8,83 балла по сравнению с 6,68 балла во второй группе. Кроме того, эти средние по уровню показатели оказались самыми высокими по сравнению со средними в проявлении склонностей к остальным четырем типам профессий. Достоверными оказались различия между группами в проявлении склонностей к профессиям типа „человек-художественный образ" с преимуществом в группе „более успешных" студентов (5,72 и 1,54 балла в группе „менее успешных"). В проявлении склонностей к профессиям типа "человек-природа" и „человек-знаковая система" между группами достоверных различий не выявлено. Замечено, что к типу профессий „человек-знаковая система" в группах проявилось отрицательное отношение: -2,14 балла и -2,06 балла. Зато достоверными были различия в группах по склонностям к профессиям типа „человек-техника" с более высокими средними показателями в группе „менее успешных": 6,14 балла по сравнению с 1,28 балла во второй группе.

Таким образом, в группе „более успешных" студентов проявилось преимущество показателей по склонностям к профессии типа „человек-человек" и „человек - художественный образ". Это говорит о преобладании предрасположенности к труду с людьми, о доминирующем художественном восприятии мира и мышления, свойственном деятелям искусства. В то же время обнаружено безразличное отношение студентов к знаковым системам, к абстрактному мышлению, особенно к деятельности, связанной с техникой.

Кроме склонностей в профессиональной направленности студентов определялось эмоциональное, волевое и познавательное отношение к ее важнейшим объектам. Если по качествам „любовь к детям" и "интерес к физической культуре" достоверных различий не установлено, то таковые обнаружены по „интересу к работе с детьми" и „интересу к педагогической деятельности в сфере физической культуры". В первых двух случаях проявляется односторонность интереса, которая не обеспечивает в полной мере на­правленности на педагогический труд в области физической культуры. Можно любить детей, но не интересоваться ими как объектом профессиональной деятельности. Интерес только к физической культуре, особенно к спорту, к достижениям в этой области так­же односторонен. Этим подтверждается мнение о необходимом наличии двух объектов профессионального интереса учителя физической культуры - это дети и физическая культура, которые являются своеобразным системообразующим симбиозом его профессиональ­но-педагогической направленности . Студенты, получившие более высокие оценки за педагогическую практику, как показали исследования, активнее участвуют в общественной работе, глубже и сознательнее овладевают знаниями, у них сильнее чувство профес­сионального долга и мотивации к профессии.

В настоящем исследовании сделана попытка выявить некоторые черты характера, типичные для учителя физической культуры. В результате анализа выявлено 10 качеств. Такие качества, как патриотизм", интернационализм", педагогический оптимизм "правдивость", самокритичность" и "справедливость", не дали значимых различий в группах. Поскольку средние по перечисленным качествам в группе „более успешных" несколько выше, чем у „менее успешных", можно утверждать, что данные качества для личности учителя также значимы, но в меньшей степени, чем некоторые другие. Выразительнее в группе „более ус­пешных" студентов выглядели качества, характеризующие отношение к делу: „ответственность, „принципиальность", „трудолюбие". Эти же студенты имели более выраженный „гуманизм".

Уровень коммуникативных, конструктивных и гностических способностей, а также культура речи оказались выше в сильнейшей группе при значимых различиях между показателями групп. Уровень организаторских способностей, не обнаружив достоверных раз­личий, также был выше в сильнейшей группе. Особое внимание привлекает исследование особенностей темперамента обследуемых. По уровню экстраверсии, интроверсии и нейротизма достоверных различий не найдено. Однако, если средние показатели интроверсии и нейротизма в группах совпали (интроверсия - 7,7; нейротизм - 7,1), то средние показатели экстраверсии в группе „более успешных" оказались равными 9,5, а в группе „менее успешных" -8, 9 балла.

Таким образом, предположение о содержании профпригодности во многом оправдалось. Подтверждена значимость гуманистического оттенка профессионально-педагогической направленности в формировании профессионального мастерства учителя (И.А.Зязюн, 1989). Специфика направленности заключается в интересе к педагогической деятельности в сфере физической культуры. Необходимыми составляющими являются определенные уровни общеобразовательной и физической готовности. Важную роль играют педагогические способности, некоторые черты характера и свойства темперамента. Полученные данные послужат дальнейшему изучению теории и совершенствованию практики профориентации и профессионального отбора молодежи на педагогическую профессию.
Литература:

1.Голованов С.А. Автореферат диссертации Киев, 1987.

2.Ильин Е.П. Психология физического воспитания. Учебное пособие для студентов педагогических институтов по спец. № 2114 „Физическое воспитание". - М.: Просвещение, 1987, с. 49.

3.Климов Е.А. Как выбрать профессию: Книга для учащихся. М., 1984, с. 145-147.

4.Мажар Н. Е. Диссертация М., 1987.

5.Народное хозяйство СССР в 1985 г.: Стат. ежегодн./ЦСУ СССР. - М.: Финансы и статистика, 1986, с. 511-513.

6.Основы педагогического мастерства: Учебное пособие для педагогических спец. высш. учебн. заведений /И.А. Зязюн, И.Ф. Кривонос, Н.Н. Тарасевич и др.; Под ред И.А. Зязюна. - М.: Просвещение, 1989, с. 10-12.

7. Платонов К.К.Структура и развитие личности М.: Наука, 1986,с. 199-205.

8.Профессиональная ориентация учащихся: Учебное пособие для студентов педагогических институтов по спец. № 2120 „Общетехнические дисциплины и труд" /А. Д. Сазонов, В.Д. Симоненко, B.C.Аванесов, Б.И.Бухалов; Под ред. А.Д.Сазонова. - М.: Просвещение, 1988.
9. Чернышенко Т.Н. Автореферат дис. Л., 1989.
Аннотация. Кәсіби ғылымда дене шынықтыру пәні мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қабілеті төмен бағаланған. Бірақ шын мәнісінде біздің пікіріміз мүлдем керісінше. Ол адамның жалпы тұлға ретінде қалыптасуына үлкен үлесін қосады. Бұл зерттеу дене шынықтыру пәні мұғалімінің кәсіби-педагогикалық өзгешеліктерін анықтау мақсатында жасалған. Бұл зерттеуде нақты кәсіби сапалығын анықтауға мақсат қойылмаған. Бірақ оның кейбір кәсіби-маман сапалық деңгейі анықталған болатын.

Annotation. In the professional science poorly developed understanding of professional and pedagogical suitability to work the teacher of physical culture. With all the variety of interpretations of proficiency in the most objective , in our view , is the idea of ​​fitness as a system property rights, is the diversity of characteristics of his personality, and personality of the individual that determine success in their professional activities. This study was conducted to examine the features of professional and pedagogical suitability in relation to the activities of the teacher of physical culture. Before us does not attempt to identify specific eligibility criteria. Although scheduled to have about the criteria by identifying some specific trends in the manifestation of professional competence.
М11