Т.Қ. Қойбағарова, Р. А. Ельтинова

 
134 
жақшалардан  құралады.  Өрнектің  есептелу  реті,  арифметикалық 
амалдардың  орындалу  үстемділігімен  және  жақшаларды  қоюмен 
анықталады.  
Күрделі «көп кабатты» формула бір жолда (бір ізді) теріледі, 
сондықтан амалдардың орындалу ретін нұсқау үшін жай жақшаларды 
қою маңызды.  
Мысалы мына формуланы енгізу тзбегін жазайық: 
Шешімі:А2  ұяшығына  енгізіледі:  =  (A1^2  +  B1)^3  /  (3  *  (A5  –
B2) / 4,5) * (A3 – B1) → Enter 
Арифметикалық  амалдардарда  және  өрнектерде,  мәтіндік 
пішімдегі  ұяшықтарға  сілтеме  жасауға  болмайды.  Осыған 
оқушылардың назарын қатал аудару қажет. 
Логикалық өрнектер (логикалық формулалар) – қатынас (<, >, =, 
<=,  >=,  <>)  және  логикалық  («ЖӘНЕ»,  «НЕМЕСЕ»,  «ЕМЕС») 
амалдарының  көмегімен  құрылады.  Логикалық  өрнектің  нәтижесі 
логикалық– «ақиқат»немесе «жалған» шамалары болады. 
Электрондық кестелер үшін логикалық өрнектердің ерекшелігі, 
логикалық амалдар функция сияқты қоланылады: алдымен логикалық 
амалдың  атауы  (орысш.–  И,ИЛИ,  НЕ;  ағылш.  –  AND,  OR,  NOT) 
жазылады,  одан  соң  жай  жақша  ішінде  логикалық  операндалар 
тізбектеледі.  Мысалы,  логикалық  өрнек:  И(A1>0,  A1<1)  мына 
математикалық теңсіздіктер жүйесіне сәйкес келеді: 0Атап  айтқанда,  логикалық  өрнектердің  көмегімен  шарттық 
функцияны  тексеретін  шарттарға  тапсырыс  беріледі.  Excel 
электрондық  процессорда  шарттық  ЕСЛИ  фунциясының  синтаксисі 
мынадай:  
ЕСЛИ (шарт; 1-әрекет; 1-әрекет) 
Егер шарт ақиқат болса, онда 1-әрекет орындалады, әйтпесе  –  
2-әрекет.  Шарттық  функциясы  қабаттасқан  құрылымды  болуы 
мүмкін.  Оны  қолданып  қарапайым  тармақталу  алгоритмдерін  құруға 
болады, мысалы үзілісті функцияны есептеу: 










0
,
1
0
,
0
0
,
1
)
(
x
егер
x
егер
x
егер
x
y
 
Егер х– аргументінің мәні А1 ұяшығында сақталып тұрса, онда 
y(x) – функциясының есептелуі мына өрнек бойынша жүреді: 
)
1
3
(
5
.
4
2
5
3
3
)
1
2
1
(
2
b
a
b
a
b
a
a









 
135 
=ЕСЛИ(A1>0; 0; ЕСЛИ(A1<0; -1; 0)) 
ЭК  адрестеу  тәсілдері.  Электрондық  кестенің  құрылымы  мен 
ЭЕМ  жедел  жадысының  арасындағы  ұқсастыққа,  оқушылардың 
назарын  аударуға  болады.  Екі  жағдайда  да  ақпаратты  сақтау  және 
іздеу үшін адрестеу принципі қолданылады. Айырмасы, жедел сақтау 
құрылғысында  (ЖСҚ)  ең  кіші  адрестелетін  бірлік  –  байт  болса, 
кестеде – клетка (ұяшық) болады. 
Айнымалылардың символдық атаулары, сонымен қатар, кестеде 
олардың адрестері болады. Электрондық процессорда салыстырмалы 
немесе абсолютті адрестеу принциптері (режімдері) қолданылады. 
Ұяшықтардың  салыстырмалы  адрестері  –  кестені  парақтың 
басқа  жеріне  ауыстырғанда  адрестері  автоматты  түрде  өзгеретін 
ұяшықтар (А1,С15,.т.с.с. белгіленеді).  
Демек,  адрестеудің  салыстырмалы  режімінде,  формуланың 
орналасуның  кез  келген  өзгерістері  (блокты  көшіргенде,  орнын 
ауыстырғанда,  бағаналарды  немесе  жолдарды  кірістіргенде  немесе 
жойғанда,  т.с.с.),  жылжытылған  ұяшықтарда  тұрған  формулалардағы 
адрестер жаңа орынға сәйкес автоматты түрде өзгереді.      
Ұяшықтардың  абсолюттік  адрестері  –  беттегі  ұяшықтың 
адрестері  қатаң  бекітілген,  сондықтан  парақтың  басқа  жеріне 
кестені  апарғанда  немесе  формуланы  таратқанда,  ол  ұяшықтағы 
адрестер  өзгермейді.  Жазылуы:  $A1$,  $C$15,  т.с.с.,  яғни  бекіту  үшін  
$ белгісі қолданылады.  
Егер  $  белгісі  кірістірілмесе,  онда  ұяшықтың  адресі 
салыстырмалы,  мысалы  A$5  адресінде  –  А  бағаны  бекітілмеген,  ал  
5-жол  нөмірі  бекітілген,  сондықтан  формуланы  таратқанда  А  бағаны 
өзгереді.  
Ұяшықтағы  формулада  адрестің  абсолюттік  сілтемесін  тез 
қою үшін ұяшықты екі рет шертіп 

 F4 пернесін басу қажет . 
Кестелік процессордың негізгі жұмыс режімдері 
Әзірлік  режімі.  Бұл  режімде  ұяшықты  таңдау  немесе 
ұяшықтардың блогын ерекшелеу орындалады. 
Деректерді  енгізу  режімі.  Ағымды  ұяшыққа  пернетақтадан 
деректерді жекеленген символдармен енгізу орындалады.   
Редакциялау  режімі.  Ұяшықта  тұрған  деректі  толық 
ауыстырмай, тек редакциялау қажеттілігі болғанда ғана қолданылады. 
Бұйрық  беру  режімі.  Бұйрықтарды  мәзірдің  иерархиялық 
жүйесінен  таңдау  және  орындау  режімі.  Бұйрық  орындалған  соң, 
әзірлік режімге қайтарылады. 
Аталған  негізгі  режімдерден  басқа  кестені  бейнелеу  және 
есептеуді басқару  режімдері туралы айтуға болады. 

 
136 
Кестені  бейнелеу  режімі.  Формула  сақталған  ұяшықтарда, 
формула  бойынша  есептелген  нәтиже  немесе  формуланың  өзі 
бейнеленуі  мүмкін.  Біріншісі  мәндерді  бейнелеу  режімі,  екіншісі 
формуланы  бейнелеу  режімі  деп  аталады.  Кестенің  жұмыс  жағдайы 
мәндерді  бейнелеу  режімі  болып  табылады.  Формуланы  бейнелеу 
режімі кестені жасағанда және жөндегенде қолданылуы мүмкін. 
Есептеуді  басқару  режімі.  Кестелік  процессор  формула 
бойынша  есептеулерді,  белгіленген  ретпен  кестені  сканірлеу  арқылы 
орындайды. Осындай сканірлеу А1 ұяшығынан басталады.  
Автоматтандырылған түрде қайта санау режімі – деректерді 
жаңадан әр енгізген сайын барлық кесте қайтадан есептеліп отырады. 
Бұйрықтар  жүйесі.  Кестелік  процессордың  бұйрықтары 
иерархиялық жүйесімен ұйымдастырылған, оның жоғарғы деңгейі бас 
мәзір  болып  табылады.  Сонымен  қатар,  бұйрықтарды  саймандар 
тақтасы,  мәнмәтіндік  мәзір,  «ыстық  пернелер»  арқылы    орындатуға 
болады. Оқушыларды осы әдістердің бәрін қолдануына дағдыландыру 
қажет. 
Кестені  редакциялау  бұйрықтары  –  кестенің  үзінділерімен 
әртүрлі  –  жою,  көшірмелеу,  орнын  ауыстыру,  кірістіру  сияқты  іс-
әрекеттерді  орындауға  мүмкіндік  береді.  Бағаналардарды  немесе 
жолдарды  кірістіру  және  жою  кестенің  басқа  бағаналары  мен 
жолдарын  жылжытады.  Бұл  ретте  кестедегі  салыстырмалы  адрестеу 
автоматты түрде формулалардағы адрестерді өзертеді.  
Пішімдеу  бұйрықтары  –  кестенің  сыртқы  пішінін  өзгертуге 
мүмкіндік береді. Пішім элементтеріне мыналар жатады: 
▪  ұяшықтың  шекараларына  қарағанда  деректерді  туралау 
бағыттары; 
▪  жолдың биіктігі және бағананың ені; 
▪  шрифттің типі, кескіні және өлшемі; 
▪  сандарды 
ұсыну 
пішімі 
(әдеттегі, 
экспоненциалды, 
разрядтылығы); 
▪  кестені сызықтау түрі; 
▪  фонның түсі және т.б. 
Файлдармен жұмыс жасау бұйрықтарына файлды ашу, сақтау, 
жасалған  құжатты  баспаға  шығаруды  ұйымдастыру  сияқты 
стандартты бұйрықтар жиыны кіреді. 
Кестемен деректер қоры  ретінде жұмыс жасау бүйрықтары. 
Электрондық  процессордың  кестеден  деректерді  іздеу  және  таңдау 
қабілеттілігі, күрделі емес деректер қоры ретінде қолдануға мүмкіндік  
береді.  Деректер  қорында  жұмыс  жазбамен  және  өрістермен 
жасалады.  Электрондық  кестелерде  деректер  қоры  ретінде  кестенің