-жүмыс эритроциттердщ шөгу жылдамдығы

үюға қарсы зат қосылған қан біраз тұрса, ондағы эритроциттер шөге бастайды да, оның бет жағында плазманьщ мелдір қабаты пайда болады. организмнің жағдайына байланысты эритроцитгердің шөгу жылдамдығы ылғида езгеріп отырады. мысалы, кейбір физиологиялық жағдайларда (екі қабат кезеңде), сол сияқты көптеген аурулар кезінде (туберкулез, ревматизм т.б.) •эритроциттердің шегу жылдамдығы кенет артып кетеді.

эритроциттердің шөгу жылдамдығы қанның құрамында болатын кейбір белокты заттардың - фибриноген мен глобулин сандарының артуымен байланысты болады. бүл организмде кездесетін қабыну процестері нәтижесінде клеткалардың көптеп бүзылуымен тығыз байланысты.

ал, эритроциттердің шөгу жылдамдығының ор түрлі болу себептерінің бірі - олардың өзара өр түрлі жылдамдық пен жанасуларына байланысты болады. нәтижесінде үлкен түйірлер пайда болады да, тез шегеді.

қалыпты ортада теріс зарядталған эритроциттер бірін-бірі тебеді. ал, қанда оң зарядталған ірі дисперсиялық белок молекулалары пайда болған кезде эритроциттер өз зарядтарын жоғалтып, бір-бірімен жақындаса бастайды да шөгеді. сонымен, эритроциттердің түрлі аурулар кезінде шегу жылдамдығының артулары глобулиндер фракциясының өсуімен байланысты.

жүмыстың мақсаты: панченков тәсілі бойынша эритроциттердің шөгу жылдамдығын анықтау өдісімен танысу.

жүмысқа кажетті қүрал-жабдықтар: панченков приборы, қан алуға арналған инелер, сағаттың ойық шынысы, пробирка, 5% натрий цитраты ерітіндісі (лимон қышқылы натрий түзы), мақта т.б.
жүмыстын барысы: панченков приборы диаметрі імм болатын каппилярлық пипеткалар орналасқан штатив

пипеткалар қабырғасында үш белгі бар: "к" (қан), "о" жоне "р" (реактив). қан үйымас үшін пипеткаларды 5% натрий іштраты ерітіндісімен жуады. пипетканы "р" белгісіне дейін (50мм) осы ерітіндімен толтырып, сосын сағаттың ойық шынысына немесе пробиркаға қүяды. енді осы пробирканың "к" белгісіне дейін қанға толтырып, оны пробиркадағы ерітіндіге қосады. қан үйып қалмас үшін оны бірнеше қайтара сорып, қайта қүю арқылы ерітінді мен қанды өбден араластырады. қанды екі рет алған жөн болады. сонда қан мен ерітіндінің арақатынасы 1:4 мелшерінде болады. бүл -төжірибенің дөл шығуы үшін қажет. пипетканы "к" белгісіне дейін осы қоспамен толтырып, штативке тігінен бекітеді де, бір сағатқа қалдырады. бір сағат өткеннен кейін эритроциттер төмен шөгеді де, жоғарғы деңгейінде плазма қабаты орналасады. плазма қабатының биіктігі - эритроциттердің шөгу жылдамдығын керсетеді.

қалыпты жағдайда эритроциттердің шөгу жылдамдығы ер адамдарда 1-10 мм/сағ, өйелдерде 2-15 мм/сағ, екі қабат өйолдерде 45 мм/сағ. болады.

жүмысты корытындылау: 1. жүмыстың мазмүнын кешіріп жазу. 2. эритроциггердің шегу жылдамдығын стандартпен салыстыру.
3-жүмыс

қан плазмасынан формалық

элементтердібөлу және фибрин жіпшелерш алу

жүмысқа кажетті қүрал-жабдықтар: пробиркалы центрифуга, пробиркасы бар штатив, центрифугалық пробиркалар салмағын елшейтін қүралдар (весы), келем өлшейтін пипеткалар, оксалатты қан, 0,2% кальций хлориды ерітіндісі.

жүмыстың барысы: қан плазмасын формалық элементтерден бөліп алу үшін центрифуга пробиркасының 2/3 бөліміне дейін оксалатты қан құяды. пробиркаларды елшегіш таразыда теңестіреді де центрифугаға орналастырады. қанды 15-20 минут бойы центрифугалау қажет. одан кейін центрифуганы тоқтатын, пробирканы алып, оның ішіндегісіне назар аударады.

пробиркадағы плазманы пипетка арқылы екі ігробиркаға қүю қажет. әр пробиркаға 0,5 мл. 0,2 % кальций хлоридін қосу керек. бүдан кейін екі пробирканың біреуін штативке орналастырып, жіңішке шыны таяқшамен фибрин жіпшелері пайда болғанша араластырады. пайда болған фибрин жіпшелері жіңішке таяқшаға оралады. фибрин жіпшелерін, пробиркада қалған сыворотканы қарау жөне оны екінші пробиркадағы плазмамен салыстыру.

бір жануардың қанының эритроциті екінші жануардың қанының сары суымен (сыворотка) желімдесіп (склеиваться) қалуы мүмкін. бүл мынадай жағдайда жүреді: бір жануардың қанында агглютиндеуші (жабыстырғыш) заттар - агглютининдер, екінші бір жануарлар қанындағы эритроциттерде (олардың бетінде белок түрінде) жабысқыш заттар - агглютиногендер болады. агглютининдер гшазмада а жөне р, ал, агглютиногендер эритроциттерде а жөне в түрінде кезедеседі.

агглютинация реакциясы (эритроциттердің желімделіп түйіршіктер түзілулері) бір аттас агглютининдер мен агглютиногендерді араластырған кезде жүреді. мысалы, а мен а немесе в мен в өзара түйіскен жағдайда. қан беретін адамды донор, ал қанды қабылдайтын адамды реципиент деп атайды. егер донор қанындағы эритроциттерде реципиент қанындағы агглютининдермен

аттас агглютиногендер болса, мүндай қандарды бір-біріне қүйған кезде агглютинация (желімдесу) болады. бүл процесс гемолиз бен гемотрансфузиондық шок деп аталатын ауыр жағдайға екеп соғады. бір адамның қанын екінші адамға сол уақытта қүюға болады, егер агглютиноген мен агглютинин әр аттас болса ғана. мүндай қандарды өруақытта қолдануға болады. осыған байланысты донор мен реципиент қандары бір группаға жатулары аса қажет.

бір топтағы сыворотканы басқа топтармен араластырмау үшін өр тамшының өз таяқшасы болу керек. сыворотка мен қан тамшысын қызғылт-сары түс пайда болғанша араластырады. агглютинация реакциясы 1-5 мин. ішінде пайда болу керек. агглютинация жүргенде эритроциттер бір-бірімен жабысып түйіртпек пайда болады да тамшы түссізденеді. қан топтарын тамшылардағы агглютинацияның бар немесе жоғымен анықтайды.

егер агглютинация үш тамшыда пайда болмаса, қан бірінші топқа жатады.

егер агглютинация үш тамшыда пайда болса, қан төртінші топқа жатады.

егер агглютинация i жөне iii тамшыда пайда болып, екінші тамшыда пайда болмаса, қан екінші топқа жатады.

егер агглютинация сыворотканың i жене ii тамшысында пайда болып, үшінші тамшысында жоқ болса, ондай қан үшінші топқа жатады.

іжөне агглютиноген қүрамын анықтау. 4. сіздің қаныңызды қай топтағы адамның қанына құюға болады? 5. донор мен реципиенттің айырмашылығы неде?

бақа жүрегі үш камерадан - екі қүлақшадан және бір қарыншадан түрады. қуыс венаның оң жақ жүрекшеге қүяр жерінде вена синусы орналасады. бақа жүрегінің қызметі - синустың жиырылуынан басталып, екі жүрекшенің, одан қарыншаның кезектесіп жиырылуы арқылы езара үйлесімді түрде асырылады да, соңынан босаңсу фазасына үласады.

вена синусында алғашқы, ал күлақшалар мен жүрекшенің арасында екінші автоматтық жүйе орналасқан.

жүректің қалыпты кардиограммасын жазғаннан кейін кимографты тоқтатып, лигатура қоюға кіріседі (42-сурет).

1 - веноздық синусты байлауға арналған бірінші лигатура; 2 -қарыншаларды жүрекшеден бөлуге арналған екінші лигатура; 3 - бірінші және екінші лигатураны байлағаннан кейінгі жүректің көрінісі; 4 - жүрек үшын кесу

ол үшін жүректі аударып синус пен қүлақшалар арасындағы шекара - сызық астынан хирургиялық инемен жіп өткізіп, оңай шешілетіндей етіп, күрмектеп байлайды. осы өдіспен жүрекшелер мен қарынша арасынан екінші лигатураны орналастырады да, кимографты іске қосады. бүл жағдайда жүрекшелер мен қарыншаньщ

жиырылулары тоқтайды да, вена синусы одан өрі жиырыла береді. жазуды жалғастыра отырып, жүрекшелер мен қарынша арасындағы екінші лигатураны байлайды. бірнеше секунд еткеннен кейін жүрек соғысы мүлде сирей бастайды

жансыздандырылған бақаны тақтайша үстіне арқасын жоғары қаратып жатқызып, саусақ аралык жүзу жарғағын тақтайша тссігінің үстіне инемен керіп, тақтайшаны микроскоп століиасына каппиллярлар анық керінетіндей етіп орналастырады. бақаныц терісі кеуіп кетпес үшін үнемі ылғалдап отыру керек. микроскоптың кіші үлкейткіші арқылы артерия мен венаны, үлкен капиллярларды оңай табуға болады - бакд аяғы жарғағының микроскоп тесігінің үстіне орналасуы

енді саусақ жарғағына 1-2 тамшы ацетилхолин ерітіндісін тамызса, қан ағысының өзгергенін байқауға болады. ол жерді рингер ерітіндісімен жуып, адреналинмен өсер етсе, қан ағысының ацетилхолин тамызғаннан басқаша формада өзгеретіндігін керуге болады.

жумысты қорытындылау: 1. жүмыстың мазмүнын кешіріп жазу. 2. қан ағысына ацетилхолин қалай әсер етеді? 3. қан ағысына адреналин қалай әсер етеді?
2. қан айналуын бақаның тілінен бақылау

бақаны тақтайша үстіне қарнымен жатқызып, аяқтарын тақтайшаға байлайды да тілін тақтайша тесігінің үстіне инемен керіп бекітеді. қүрғап кетпес үшін тілді жиі-жиі сулап отыру керек. жоғарыда көрсетілген өдіспен қан тамырларын тауып, ацетилхолин мен адреналинның әсерін бақылау.

2. адреналин мен ацетилхолин қан айналуына қалай өсер етеді.

3. шонданай нервінің қан айналуға өсерін түсіндіру.
7-жүмыс

адамның қан қысымын өлшеу

артерия қысымының мөлшері түрлі факторлык. есерлерге байланысты. солардың ішіндегі негізгі факторлардың бірі - жүрек қызметі мен қан тамырларының тонусы болып есептеледі. артерия қысымы жүрек фазасының циклдарына байланысты ауытқьш отырады. систола кезеңінде ол жоғарылап (систолалық немесе жоғарғы қысым), ал диастола кезеңінде төмендеп (диастолалық немесе төменгі қысым) отырады. систолалық қысым мен диастола қысымдарының айырмашылықтарын пульс қысымы деп атайды. артерия қысымының жоғарылауын гипертония 2,0 ал темендеуін -гипотония деп атайды.

клиникаларда артерия қысымдарын сынапты сфигмоманометр немесе мембраналық тонометрлермен өлшейді. қан қысымын елшеудің екі өдісі белгілі: аускультативті (н.с.коробков) жөне пальпаторлы (ривароччи) әдістер.

артерия қанының қысымын елшеуге арналған сфигмомонометр үш белімнен түрады: білекке орайтын іші қуыс манжеткадан, манжеткаға ауа үрлейтін резина алмүртынан жөне манжетканың ішіндегі қысымды елшейтін прибор-сьшапты немесе пружиналы монометрден. бүлардың бәрі өзара герметикалы түрде жалғасқан.

жүмыстын барысы: тексерілетін адамды орындыққа отырғызады да білегін жалаңаштап, аса қысып тастамай ол жерді манжеткамен байлайды. фонендоскоп арқылы шынтақ қуысындағы артерияны тауып, оның соғуын аныктайды (46-сурет).

енді артериядағы пульс жоғалғанша манжеткаға ауа толтырады. артерия соғуын тыңдай отырып манжеткадағы ауаны арнаулы бүранданың кемегімен біртіндеп шығара бастайды. алғашқы тонустың пайда болуы - жүрек қарыншасы жиырылуының қысымьша сөйкес келеді. манжеткадағы ауаны одан өрі шығарғанда бастапқы кезде тонус біртіндеп күшейгенімен соңынан жоғалып кетеді.

тонустың жоғалу кезеңі - қарыншаның босаңсу қысымына сейкес келеді. 20-40 жастағы сау адамдарда қарыншаның жиырылу қысымы сынап бағанасы бойынша 110-120 мм (систоликальг), босаңсу қысымы 70-80 мм (диастоликалық) болады. екеуінің айырмашылығын пульстық қысым деп атайды да ол 30-40 мм. аралығында болады.

жүмыстың барысы: алдымен қалыпты жағдайдағы 1 мин. жүрек

соғысы жылдамдығын қайта санайды. нөтижесівде жүрек соғысы жылдамдығының азайғанын байқау қиын емес.

бақаның сопақша миы сақталатындай етіп оның жоғарғы жақ сүйегін қайшымен кесіп тастау керек. 10-15 мин. өткеннен кейш қарнын жоғары қаратып, тақтайшаға бекітеді. кеуде қуысын жарып, жүректі жалаңаштайды. бір минутгағы жүрек соғысын санайды. теріге 0,5/о күкірт қышқылына шыланған сорғыш қагазын (5х5мм) қойғаннан кеиш жүрек соғысы қызметі ритмнің өзгерістерін бақылау.

терінің түрлі аяқтарын иненің үшымен тітіркендіре отьфып, оған қайтаратын жүрек реакциясын бақылау.

жүмысты қорытындылау: 1. 2 жөне 3 жүмыстың мазмүнын дөптерге жазу. 2. бүл екі тәжірибенің нөтижесіне түсініктеме беру.

жүрек қызметі нерв жүйесімен катар қанда болатын кейбір затгар арқылы гуморальды түрде реттеліп отырады. жүрекке аса күшті өсер ететін затгардың бірі - адреналин. адреналиннің есер ету әрекеті симпатикалық нерв жүйесішң қызметіне үқсас болып келеда. жүрек қызметі өрекетіне кейбір электролитгер де айтарлықтай әсерлерш тигізе алады егер қандағы калий иондарының саны мөлшерден артып кетсе жүрек қызметін нашарлатады, ал одан өрі көбейсе жүрек диастола фазасында тоқтап қалады. кальций иондары керюшше әсер етеді. ьгер оның концешрациясы кенет кебейіп кетсе жүрек систола кезеңінде тоқтап қалады.

жүрек қызметіне өр түрлі затгардың тигізетін есерлерш баиқау үшш штрауба өдісі бойынша жекеленген жүрек препараты қолданылады. жекеленген жүрек препараты жекеленген жүрек қарыншасынан түрады,

веноздық синус пен жүрекшелер перфузиялық қан айналысынан

ал

шығарылып тасталады.

жумыска кажетгі қүрал-жабдыкгащ хирургиялық аспаптау жиынтығы, кимограф, миограф, штатив, штрауба канюласы, лигатуралар, рингер ерітіндісі, адреналин, 1% сась₂ ерітіндісі, 1% ксь ерітінді , пипеткалар. жүмыс бақамен орындалады.

лигатураның арасындағы жүрекшеде пайда болған аланды тесіп, үшы қарыншаға жететіндей етіп канюла тығады. канюланың үшы қарыншадан шығып кетпес үшін оны сол жерден мықтап

егер канюланың үшы қарыншаға жетсе, жүрек ербір жиырылғанда қарыншадағы қан канюламен жоғары кегеріліп, босаңсығанда төмен түсіп отырады. бүдан кейін канюланы рингер ерітіндісімен толтырады да жүректі канюласымен кесіп алады. ондай жүректі денеден жекеленген жүрек деп атайды (49-сурет). жүректің сырты тез кеуіп кететіндіктен оны рингер ерітіндісімен жиі-жиі сулап отыру керек. жекеленген жүрек қызметін кимограф барабанына жазу үшін оны миографқабекітеді. жазардың алдында жүрек ішіндеп қанды оірнеше қайтара рингер ерітіндісімен жуып, ортадан темен егіп сол ^ер'тіндімен қайта толтырады. жүмысқа екі пипетка қоладанады: біреуі ^канк>ладан рингер ерітіндісін сорып алу, екіншісі - ерітіндіні қүю үшін. бүдан басқа электролиттер мен гармондар қүятын пипетісаларда °^олу қажет.

Ас қорыту жүйесі

ас қорыту сөлін қарын бездері бөледі. қарын сөлін бөлетін бездер негізінен ұш түрлі клеткалардан - негізгі, қосымша жөне жанама клеткалардан түрады.

негізгі клеткалар ас қорыту селінің ферменттерін, қосымша клеткалар мукоидты секрет, ал жанама клеткалар түз қышқылын бөледі.

асқазан сөлінің қүрамында түз кышқылы болатындықтан ол қышқылдық реакцияны көрсетеді. асқазан селінің қүрамына белокты ыдыратушы пепсин мен сүтті ірітуге қатысатын мөйек ферменттері кіреді. адам организмі күніне 2-2,5л. асқазан селін бөледі.

асқазан сөлін нейтралиациялауга кеткен сілтінің мөлшерін біле отырып, оның қыпщьшдығьш есептеп шығаруга болады. 0,ш ыаон ерітівдісінің өрбір миллиметрі 0,00365 г. түз қышқылына сөйкес келеді. 5 мл. қарын сөлінің қүрамына кднша нсі кететінш есептейді. алынган цифрды 20^а көбейту арқылы ондагы кышқылдьщ процентін білуге болады.

қарын селінің қүрамында сүт белогін ірітетін химозин белогі бар. химозин сүт белогіне қышқыл жөне нейтральды ортада өсер етеді.

сабактың мақсаты: қарын сөлінің сүтті үйытуға өсерін бақылау.

жүмыска қажетті күрал-жабдықтар: штатив, пробиркалар, спирт шамы, су моншасы, термометр, қарын селі, кальций карбонаты, 0,5% бикарбонат натрий ерітіндісі, сүт, қызыл лакмус қағазы, стеклограф.

жүмыстын барысы: қарын селінің бір бөлігіне (4-5 мл) кальций карбонатын немесе натрий бикарбонатын қоса отырып, сілтілік реакцияға жеткізу. алынған ерітіндіні сүзгіден еткізеді.

немірленген үш пробирка дайындау. №1 пробиркаға 0,5 мл. қарын сөлін, №2 жөне №3 пробиркаларға кальций карбонатымен өнделген (нейтральданған) қарын сөлін құяды. №3 прбирканы су моншасында қайнатады. барлық пробиркаларға 5-6 мл. сүт қосады да 38-40°с температурада су моншасына орналастырады.

төжірибенің барысын бақылау. №1 пробиркадағы сүт тез іриді, ейткені химозин ферменті қышқыл ортада күшті есер етеді. ал, №2 пробиркадағы сүтте іріген, бірақ химозин ферменті нейтральды ортада өлсіздеу өсер керсетеді. №3 пробиркадағы сүт ірімеген, вйткені ондағы ферменттер қайнату барысында толықтай ыдырап кеткен. тәжірибенің нөтижелерін таблицаға түсіріп, қорытындылаңдар.