-жүмыс орталық нерв жүйесшдегі

орталық нерв жүйесіндегі қозудың таралуын иррадиаиия деп атайды. эксперимент жағдайында иррадиацияны жануарларға орталық нерв жүйесінің тежеуші блокаторы болып есептелетін стрихнинді енгізу немесе физикалық күшпен өсер ету арқылы анықтайды.

осы бақаға арқа терісінің астына 0,5 мл. 0,1% стрихнин ерітіндісін жібереді. біраз уақыт өткеннен кейін саусақтың немесе пинцеттің үшын оның денесіне тигізсе, бақада жалпы қүрысу-тырысу (судороги) сияқты қүбылыс пайда болады, бүл - қорғаныс рефлексі емес.

нерв қызметінің негізіне өзінің функционалдық қасиеті бойынша активті жөне өзара қарама-қарсы екі процесс - қозу жөне тежелу жатады. тежелу дегеніміз қозу нәтижесінде пайда болатын жөне екінші бір қозуды өлсіздендіретін немесе толық басып тастайтын өзіндік активті процесс. қозу процесінің орталық нерв жүйесінде пайда болып дамитындығын 1862 ж. эксперимент түрінде алғаш дәлелдеген и.м.сеченов болды. осыған байланысты бүл төжірибе "сеченов төжірибесі" деген атқа ие болды. бүл тәжірибесінде и.м.сеченов аралық миды тітіркендірсе, жүлын арқылы орындалатын рефлекстердің тежелетіндігін керсетті.

бүдан кейін жараны қатқан қан түйіршіктерінен тазартып, тампонмен бірнеше рет қүргатады.

1) 0,25 % күкірт қышқылы ерітіндісі арқылы өрбір 2 минут сайын үш ретген бақаның екі артқы аяғының жауап рефлексін анықтап, орташа көрсеткішін алады. егер жауап рефлексі өте жылдам болса, онда 0,1% күкірт қышқылы ерітіндісін алған дүрыс болады. әрбір тітіркендіргеннен кейін ол жерді сумен жуып отыру кажет.

2) рефлекстер уақытын анықтап болғаннан кейін ми кесіндісін мен қүргатады да, ол жерге өте кішкентай түз кристалын

. жоғарыдағы жолмен рефлекс уақытын анықтайды. жауап рефлексінің бар немесе жоқ екендігіне кез жеткеннен кейін түз

кристалын алып тастап, ол жерді рингер ерітіндісімен бірнеше қайтара жуады. 3-7 минут еткеннен кейін рефлекс уақытын қайталап анықтайды.

төжірибе этаптары

1. сеченов кесіндісінен кейін.

2. туз кристалын қойғаннан кейін.

3. түз кристалын алып тастағаннан кейін.

артқы аяқты тітіркендіргеннен

бастап, оны тартып алғанға дейінгі

рефлекстер уақыты

жүмыстың барысы: бақаның кеуде қуысын ашып, жүрегін жалаңаштап, сыртқы қабықтан босатады. қолқаның қабырғасын тесіп оған канюля (түтікше) кіргізіп қояды. канюляның ішінде рингер ертіндісі болу керек. егер жүрек соққан сайын канюладағы ерітінді қозғалып түрса, онда канюля дүрыс түрғаны. осыдан кейін канюляны қолқаға жіппен байлап бекітеді. жүректің басқа қан тамырларын жіппен байлап, кеседі. осы кезде мүқият болып, жүрек синусын жаралап алмау керек. канюляны штативке орнатып, серфинді жүрекке іліп алып рычаг арқылы кимографпен жалғастырады. кимографты жүргізіп жүрек соғысын оның лентасына жазады. жүрек соғысы бастапқы қалпына келген соң, адреналинді канюляға тамызады, жүрек соғысы тездейді. рингер ерітіндісімен канюляны бір-екі рет шайып тастап, рингер ерітіндісінің үстіне ацетилхолин тамызады. жүрек соғысы баяулайды.

қан алар алдында қолды сабындап жуу керек. қанды сол қолдың төртінші саусағынан алады. ол үшін саусақты спирт пен эфирдің тең келемді қосындысына шыланған мақтамен сүртіп, кептіреді. адам езінен өзі қан алуға болмайды, керісінше, бір студент екінші студенттен алу керек. қан беретін адам сол жақ қырымен столға жанап отырады да, алақанын жоғары қаратып сол қолын стол үстіне қояды. саусақтың үшын екі қырынан қысып үстап, қан еркін шығатындай етіп инемен тереңірек теседі. жүмысқа бірінші тамшы қанды сүртіп тастайды да екінші тамшысын алады.

егер қан көп мөлшерде керек болса (2-змл.) ондай мақсат үшін көбіне жануарларды қолданады. лаборатория жағдайында қан алудың негізгі көзі - егеу қүйрық болып есептеледі. ол үшін егеу қүйрықты эфирдің көмегімен ұйықтатады да, қүйрығынан төмен қаратып үстап, басын үлкен қайшымен кесіп алады. қан үйып қалмас үшін оны 0,5 мл 5% натрий цитраты бар ыдыска ағызады. ондай канды келесі жүмыстарда да пайдалануға болады.
2-жүмыс

қан плазмасы мен түйіршіктері арасындары көлемдік қатынасты анықтау

кейбір жағдайларда адам мен жануарлар организмдерінде физиологиялық немесе патологиялық сусыздануы (қанның суды жоғалту нөтижесінде қоюлануы) немесе керісінше, қанның қүрамындағы судың көбейіп кетуі мүмкін. екі жағдайда да осыған сөйкес қанның белгілі бір көлемінде формалық элементтердің саны не көбейіп, не азаюы мүмкін.

қанньщ қоюлану немесе сүйылу дөрежесін микроцентрифуга өдісімен анықтауға болады.

жүмыстын максаты: центрифуганың қүрылысы мен оның жүмыс істеуінің негізгі принциптерімен танысу. қан түйіршіктері көлемін анықтаудың тәсілдерін үйрену.

жүмысқа қажетгі күрал-жабдыктар: спирт, эфир, микроцентрифуга.

жумыстың барысы: микроцентрифуга қақпағы бар корпустан іүрады (33-сурет). қақпақ астында капиллярды бекітетін қондырғы орналасқан. егер қан қолдан алынатын болса, ол үйып қалмас үшін саусақтан шыққан қан тамшысына 1-2 түйір натрий цитратын орналастырады немесе капиллярды сол түздың ерітіндісімен жуады. капиллярды қанға толтырғаннан кейін калпақ астындағы қондырғыға орналастырады. капиллярға ауа көпіршіктері кірмеу керек. центрифуганың қақпағын мықтап жабады да, қондырғы 7000 об/мин. жылдамдықпен айналатындай етіп 5 мин. бойына тұтқаны минутына 60-70 рет айналдырады. белгілі уақыт өткеннен кейін центрифуганы біртіндеп тоқтатып, қақпағын ашады да капилляр бекітілген қондырғыны алады. қан түйіршіктерінің салмағы ауыр болғандықтан олар капиллярдың екі басына ығысады да, қан плазмасы капиллярдың орта деңгейіне орналасады.

капиллярдағы шкалалар арқылы плазма мен қан түйіршіктері арасындағы литрмен алынған көлемдік қатынасты анықтауға болады. қан көлемінің оның түйіршіктер аумағына қатынасын гематокрит керсеткіші деп атайды. гематокрит керсеткіші ересек адамдарда 0,40-0,45 л/л, жас нөрестелерде 0,50-0,55 л/л, бес жасар балаларда 0,35-0,40 л/л. мөлшерінде болады.
3-жүмыс

қанның үю процесі және оны реттеу

қанның үюы — аса маңызды ферментативті көп фазалы реакция. ^ы арқылы организм травма кезіиде қан кету процесімен күресе ды. қ_ан үюының жылдамдығы үйытушы, үйытуға қарсы жөне

осы жүйелердің өр түрлі компоненттерінің жағдайларын анықтауға мүмкіндік беретін кептеген өдістер белгілі. кейбір әдістер қан үю процесінің жылдамдығын толық қамтуға негізделген. бүл үсынылып отырған әдіс қан үю жылдамдығын 3-5 минут аралығындағы уақытты қамтиды.

2. екі тамшы қанды зат шьшысының үстіне орналастырады да, өрбір 20-30 секунд сайын шыныны қисайтып қан тамшыларының деформациясының өзгеруін бақылайды, қан үйыған кезде шыныны қисайтқанмен қан тамшыларының деформациясы өзгермейді. қанның үю уақытын қан жарадан шыққаннан бастап оның деформациясының түрақталуына дейінгі аралықпен есептейді. қанның үю уақыты 3-8 минут аралығында.

3. қан тамырларында тромбынын пайда болуы. бас миы мен жүлыны бүзылған бақаның ішін жарып, ішек аралық шарбы майын шығарып, тақтайша тесігінің үстіне керіп, инемен бекітеді. тақтайшаны микроскоптың столына орналастырады. кішкене үлкейткіш арқылы вена қан тамырын тауып алады да оның жанына астүзы немесе азот қышқыл күміс түзы түйіршігін қояды. біраздан кейін түз қойған аумақта тромба пайда болады. себебі түз түйіршігі өсер еткен жерге жара түсіп онда тромба пайда болуын туғызады.

қан тамыры қабырғасын аса үшкір хирургиялық пинцетпен қысу арқылы закымдап, тромба пайда болу мүмкіндігін туғызуға болады.

4-жүмыс

қандағы эритроциттер санын анықтау

қан екі белімнен - плазмадан жене қан түйіршіктерінен: эритроциттерден, лейкоциттерден жене тромбоциттерден түрады. формалық элементтер қан келемінің 45%, ал қалған 55% қан плазмасын қүрайды. эритроциттер организмде оттегін тасымалдау функциясын атқарады. олардың қандағы саны организмнің қалыпты жағдайда тіршілік етуінде аса зор маңызы бар.

қандағы эритроциттер саны 1 мм³ миллиондап есептелді. ер адамдарда - 4,5-5 млн; өйелдерде - 4,0-4,5; ауыр жүмыстан кейін - 5,0-5,5, ал биік тау жағдайына бейімделгендер қанында 6,0-7,0 млн. жетеді.

жүмыстың мақсаты: эритроциттерді санауға арналған камераның қүрылысымен, қанды сүйылту жөне ондағы эритроциттерді анықтау төсілдерімен танысу.

жүмысқа кажетті қүрал-жабдықтар: горяевтың есептеу камерасы, эритроциттерді араластьфатын қүрал, микроскоп, жабынды әйнек, ине, 2% хлорлы натрий ерітіндісі, дистилденген су, сішрт, эфир, йод, мақта.

жүмыстың барысы: 1. қанды сүйылту. меланжердің 0.5 белгісіне дейін ауызбен сору арқылы қанмен толтырады. алғашқы тамшы қавды сүртіп тастап, екіншісін алу керек. меланжер капшілярьшың үшын 2% тұз қышқылы натрий ерітіндісіне батырып, оның "101" белгісі түрған деңгейге дейін осы ерітіндімен толтырады. меланжерді горюонталь бағытга үстап, резина түтікті суырып алады да, оның екі үшын екі саусақпен қысып 4-5 минут шайқап, араластырады .
2. горяев камерасын жүмысқа дайындау. горяев камерасын өбден тазартқаннан кейін микроскоп орындығына орналастырып, ортаңғы алаңның үстіндегі торды табады. одан кейін камераны микроскоптан алып, торды жабынды өйнекпен жабады. нөтижесінде тордың екі жақ бүйірінде ашық алаң пайда болады. бүл алаң камерадағы торды қанмен толтыру үшін қажет. енді камераны қайтадан микроскопқа бекітеді. меланжердегі сүйықты араластырғаннан кейін, оның бір тамшысын камера бүйіріндегі ашық алаңға тамызады. ортаңғы алаң екі шеткі алаңнан 0,1 мм аласа болғандықтан сүйық торлы аймаққа капиллярлық тартылыс күші бойынша тегіс жайылады (35-сурет).
3. эритроциттерді санау. камераны зарядтағаннан кейін эритроциттер толық отыру үшін 3-5 мин тосады. эритроциттер орналасқан торды алдымен микроскоптың кіші үлкейткішімен қарап, одан кейін үлкен көрсеткішімен (ок.7", 06.40 ^х) ауыстырады.

эритроциттерді санау тор диогналы бойынша 80 кіші квадратшадан тұратын 5 үлкен квадрат арқылы жүргізеді.

ол үшін диагонал үшындағы үлкен квадраттың сол жақ бүрышындағы кішкене квадратшаны тауып, оның ішінде, сол жақ және жоғарғы сызықтарында орналасқан эритроциттерді есепке ала отырып оңға қарай жылжиды. квадратшаның төменгі және оң жақ сызықтарында орналасқан эритроциттерді есепке алмайды, оларды кері бағытта жылжығанда санайды. нәтижесінде 80 кіші квадратшаны қүрайтын 5 үлкен квадраттан тапқан эритроциттерді қосып, төмендегі формула бойынша імм ³ қандағы эритроциттер санын табады.

жүмысты қорытындылау: 1. жүмыстың мазмүнын кешіріп жазу. 2. тапқан санды стандартты санмен салыстыру. 3. ксептеу камерасымен жүмыс істеу жөне эритроциттерді есептеп шығару формуласының принциптерін түсіндіру.
5-жүмыс

қандағы гемоглобин мөлшерін анықтау. қанның түсті көрсеткіштерш есептеп шырару

гемоглобин (нв) эритроциттердің қүрамды белігі болып есептеледі. ол - глобин деп аталатын белоктан (96%) жөне белокты емес гем (4%) тобынан түратын хромопротеид түріндегі күрделі оелок. қанның түсі гем тобына байланысты болып келеді. і емоглобиннің негізгі функциясы - оттегін өкпеден тканьдерге, ал көмірқыщқыл газын тканьдерден өкпеге тасымалдау.

гемоглобиннің қүрамына бір атом темір кіреді. осы темір атомы ^моглобиннің оттегі атомымен қосылыс түзуіне мүмкіндік туі ызады. р^бір эритроциттің қүрамында 265-425 млн. гемоглобин молекуласы бар. қанда орташа 14% гемоглобин болады. әйелдерде - 12,1-13,8%, ерлерде - 13,3-15,6% гемоглобин бар.

жұмыстың мақсаты: қандағы гемоглобин мөлшерін анықтау, қанның түсті көрсеткішін жөне бір эритроциттегі гемоглобиннің молекула санын есептеп шығару төсілдерімен танысу.

жүмысқа кажетті курал-жабдықтар: гемометр, стерилизацияланған ине, 0,ш түз қышқылы ерітіндісі, сорғыш қағаз, мақта, спирт, эфир, йод, дистилденген су. жүмыс адамдармен немесе күні бүрын дайындалған жануарлар қанымен жүргізіледі.

жүмыстың барысы: 1) гемоглобинді анықтау үшін қандағы гемоглобинді түз қышқылының көмегімен түз қышқылы гематинге айналдырады да, оның түсін стандартты ерітінді түсімен салыстырады. ол үшін арнаулы аппарат - сали гемометры деп аталатын аспап қолданылады
гемометр үш пробиркадан тұратын штатив. ортанғы пробирканың қабыргасында шкалалық белгілері бар жөне іші бос болады. екі шеткі пробиркаға стандартты гематин хлориді ерітіндісі қүйылған жөне гемометр штативіне бекітіледі де, салыстыру эталоны ретінде қолданылады.

ортаңғы бос пробиркаға "0" белгісі деңгейіне дейін пипеткамен 0,ш туз қышқылы ерітіндісін қүяды. арнаулы пипеткамен 0,02 мл

қанды үрлеу арқылы осы пробиркадағы қышқылдың астына амызады. қан үйып қалмас үшін жүмысты тез орындау керек.

пробирканың ішіндегі қоспаны бірден таяқшамен араластырмай, алдьшен саусақ түяғы арқылы оның түбін тықылдатып, сосын шыны таякшамен араластыру керек. қан мен қышқыл толық араласқаннан кейін пробирканы гемометр штативьшдағы өз орнына орналастьфады. реакция аяғына дейін жүру үшін 10-12 минут күту керек. осы уақыт аралығында эритроциттер толық бүзылып болады да, ондағы гемоглобиндер қышқылмен әрекеттесіп, қоңыр түсті түз қышқылды гематинге айналады. түз қышқылды гематиндық ерітіндінің түсі стандарттық ерітіндінің түсімен бірдей болғанша пробиркаға дистилденген су қосып, әр тамшы суды қосқан сайын ерітіндіні шыны таяқшамен араластырып отыру керек. пробиркадағы ерітінділер түстері бірдей болғаннан кейін су қосуды тоқтатады. енді гематин мен гемоглобиннің проценттік мөлшері стандартты және төжірибеге арналған-пробиркалардағы қанда бірдей мөлшерде болады.

гемоглобин санын пробиркадағы сүйықтық деңгейімен анықтайды. сүйық деңгейінің көрсеткіші (сүйық менискісі) гемоглобиннің грамм-проценттік мелшерін көрсетеді (г %).

гемоглобинді қанның бір литріндегі грамм санымен де корсетуге болады (г/л). ол үшін грамм-процентпен алынған гемоглобин ашын 10 цифрына көбейтсе болғаны.

2) қанның түсгі керсеткішін есептеп шығару. қандағы гемоглобш мен эритроциттер санының өзара қатынасын қанньщ түсті көрсеткіші деп атайды. қанның түсті көрсеткіші - эритроцигтердің гемоглобинмен қаныққандығын керсетеді. қалыпты жағдайда імм³ қанда 5 млн эритроцит болып, ол гемоглобинмен 100% қаныққан болса, ондай қанның түсті керсеткіші 0,9-1,1 аралығында болады. қанның түсті көрсеткішін г/л алынган гемоглобин санын өздерің тапқан эритроцитгер санының алғашқы үш цифрына бөліп, шыққан нөтижені 5-ке көбейту арқылы анықтаута болады.

6 -жүмыс

қандағы лейкоциттер санын анықтау

жүмыстың максаты: 1 мм ³ қандағы лекоциттер санын анықтау тесілімен танысу.

жүмысқа қажетті қүрал-жабдықтар: горяевтың санау камерасы, жабынды әйнек, лейкоциттерді араластыруға арналған қүрал (меланжер), ине, микроскоп, стақандар, дистилденген су, сірке қышқылы, резина алмүрты, спирт, мақта, йод.

жүмыстың барысы: лейкоцштерді санау принципі эритроцит-терді анықтаумен үқсас. лейкоциттер санының аздығына байланьюты оларды анықтауға арналган меланжер көлемді болып келеді де қан 10 немесе 20 есе сүйытылады. лейкоцитті анықтауға арналған меланжерде 101 санының орнына 11 белгісі қойылған, бүл ампула көлемінің капилляр көлеміне қарағанда 10 есе артық екендігін көрсетеді. мүның өзі саусақтан қан алған кезде меланжерді горизонталь бағытта үстауға ьщғайлы болады. бүдан соң меланжер капиллярының 0,5 белгісіне дейін қанмен, 11 саны түрған деңгейді сірке қышқылымен толтырады да шайқау арқылы қан мен қышқылды өбден араластырады.

эритроцитті анықтаған өдіспен санау камерасын осы ерітіндімен толтырады. лейкоциттерді 400 кіші квадратшадан түратын 25 үлкен квадрат бойынша анықтайды. лейкоциттерді санау микроскоптың кіші үлкейткіштері арқылы жүргізіледі.

1 мм³ қандағы лейкоциттер саны мына формула бойынша анықталады:

х=-

400

20--сүйылту коэффиценті.

400 — кіші квадратшалар саны.

в--25 үлкен квадраттағы лейкоциттер саны.

2. жұғынды бекіту. ол үшін жүғындысы бар шыныны спирті бар немесе никифиров қосындысына орналастырады. егер бір мезгілде бірнеше жүғындыны бекіту керек болса, онда жүғындыларын сыртқа қаратып, шыныларды екіден жүптау арқылы орналастырады. 5 минуттан кейін шыныларды пинцеттің көмегімен ерітіндіден шығарып алады да кебу үшін сорғыш қағаздың үстіне орналастырады, бекіткіш сүйықты аузы тығыз жабылатын банкаға қүйып, үзақ мерзімге сақтауға болады.

жүғындыны бояу. препаратты романовский бояуымен еңдейді. бүл - азур - эозин қосындысы. азур - протошіазманы кек, ядроны -қызыл түске бояйды. жүғындыны бояуда 5-6 минут үстайды да дистилденген сумен жуады. одан соң оны судан шығарып алып кептіреді. кептірілген жүғындыны канад бальзамы аркылы жабынды шынымен жабады. препарат қолдануға және үзақ мерзімді сақтаүға дайын.

осы әдіспен бақа қанынан да препарат дайындауға болады.

адам мен бақаның қанын салыстыру барысында эритроциттердегі айырмашылықтарды байқауға болады. эволюция барысывда организмнің оттегіне деген сүранысыньщ артуына сәйкес эритроциттердің пішіні, көлемі жөне қүрылысы өзгеріске үшырап отырады
адам мен бақа қанынан дайындалған қан жүғындысы бар препараттарды микроскоптың үлкен керсеткіші арқылы қарап, эритроциттерді салыстырындар. адам мен баканың эритроциттерін дөптерге сызыңдар. жүғындыдан лейкоциттердің түрлерін -эозинофильдерді, базофильдерді, моноциттер мен лимфоциттерді тауып, дептерге суретін салыңдар.

эритроциттердің келемін анықтау. жаңа туылған балалардың эритроциттерінің көлемі 5,10-11,7 мкм. дұниеге келгеннен кейінгі алғашқы күндері — 7,92-8,26 мкм, ал он күннен кейін 8,14 тен 6,98 мкм дейін кішірейеді. ересек адамдарда ол 7,5 мкм тең. эритроциттердің диаметрлерін окулярмикрометр мен объективмикрометрдің көмегімен анықтайды. бүл жүмысқа мин-8 поляризациялы микроскопты қолданған жақсы нөтиже береді. ол үшін окулярлық шкаланың бөліктерін жөне оның шамасын анықтау қажет.

эритроциттердің протеинді - липидтен түратын қабығы белоктар мен катиондарды өткізбейді, ал аниондар мен суды жақсы өгкізеді. осыған байланысты эритроциттер гипотоникалық ерітінділерде (гипотоникалық ерітінділердің осмостық қысымы эритроциттермен салыстырғанда аз болады) ісінеді. ішке енген су эритроцитті керіп, оның сыртқы қабығының жарылуына әкеп соғады. жарылған эритроциттің ішіндегі гемоглобин сыртқа шығады, мүны гемолиз деп атайды. нәтижесінде қан алқызыл түске боялады.

эритроциттердің осмостық резистенттілігі дегеніміз олардың гипотоникалық ерітінділердің бүлдіруші әсеріне қарсы түра алатын қабілетін айтады.

жүмыстың мақсаты: әр түрлі концентрациялы ерітінділердегі қан эритроциттерінің гемолиз пайда болу шекарасын анықтау.

жүмыстын барысы: терт пробиркаға төмендегі ерітіндіні күяды:

n1 пробиркаға--юмл. 0.9% хлорлы натрий ерітіндісін.

n2 пробиркаға---10 мл. 0.7% ---"----

n3 пробиркаға ---10 мл. 0.5%---"----

n4 пробиркаға ---10 мл. 0.3% ---"----

пробирканың өрқайсысына 0,5 мл. фибриннен тазартылган қан қүйып, шайқап араластырғаннан кейін, штативқа бекітіп, бір сагат мерзімге қалдырады. n1 жөне n2 пробиркаларда гемолиз жүрмейді. эритроциттер пробирканың түбіне шөгеді де ерітіндіні тұссіздендіреді. n3 пробиркада гемолиз жартылай жүреді. бүзылмаған эритроциттер пробирканың түбіне шөгеді. ерітінді қызьш күйінде қалады. n4 пробиркада эритроциттердің бүзылуына байланысты гемолиз толық жүреді де ерітінді алқызыл түске боялады.