Казахстан – Стандарты и кодексы бухгалтерского учета и аудита
стр. 16
• Активтерді (ОС) құнсыздандыруды мойындауға мүмкіндіктің жоқтығы. КСБУ
құрамында ХҚЕС «Активтерді құнсыздандыру» 36-шы талабының аналогы жоқ, бұл ОС
құнын жоғарылатуға əкеліп соғуы мүмкін. Бүгін экономиканың өркендеу жағдайында,
ХҚЕС 36-шы талабының қағидаларының көптеген секторлар үшін маңызы үлкен болмауы
мүмкін. Алайда, активтерді пайдалану тиімділігі жеткілікті болмаған немесе КСРО
ыдырағаннан бері мүлдем пайдаланылмаған кəсіпорындар үшін ХҚЕС 36-шы талабының
қағидалары əбден орынды болуы ықтимал. Сонымен қатар, экономикалық климат өзгерген
жағдайда, ол қағидалар əсіресе ірі өндірістік компаниялар мен жер телімдеріне құрылыс
салушылар үшін өте елеулі маңызға ие бола алады.
• Қаржылық құралдарды мойындау жəне бағалау. Қазақстанда ХҚЕС «Қаржылық
құралдар: мойындау жəне бағалау» 39-шы талабының аналогы жоқ.
13
Қаржылық құралдар
немесе əділ құн бойынша бағалау ұғымдары КСБУ құрамында жоқ. Инвестицияларды
олардың бір жылдың ішінде жүзеге асырылғанына немесе бір жылдың шеңберінен
шығатынына қарай бағалауға талап ХҚЕС 39-шы талабымен салыстырғанда,
инвестициялардың құнын бұрмалауға əкеліп соғуы мүмкін. Сонымен қатар, қарыздарға
өсімдер есептеу тек банк мекемелерінің ісі болғандықтан, басқа ұйымдарда алынған
барлық қарыздар (мысалы, кəсіпорындардың арасындағы несиелер) өсімсіз болып
табылады. Ондай қарыздар қарызгер мен несиегердің қаржылық есеп-қисаптарында
өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Ондай қарыздарды олардың тарихи құны бойынша
есепке алу да сондай-ақ қарызгердің қаржылық пассивтерін төмендетуге жəне несиегердің
қаржылық активтерін жоғарылатуға əкеліп соғуы мүмкін. Қазақстанда мұндай практика
жаппай сипатта болғандықтан, КСБУ 8 сəйкес қабылданған бағалау принципі қаржылық
есеп-қисаптарды пайдаланушыларды адастыруы мүмкін жəне несиегердің тарапынан
бақылауға қатысты едəуір қауіп туғызады. Сонымен қатар, КСБУ сəйкес жасалған
қаржылық есеп-қисапты тексеру есептеме жасаушылардың бірнеше жағдайда РОСК
мақсатында кешенді сараптама жүргізу барысында алынған ақпарат іс жүзінде ондай
қарыздардың мүдделілік орын алған мəмілелер болғанына қарамастан, сондай өсімсіз
қарыздар туралы ақпаратты ашпайтынын көрсетті (төменнен 70-ші тармақты қараңыз).
• Жұмыскерлерге сыйақыларға резервтерді төмендетуге мүмкіндік. КСБУ арасында
ХҚЕС «Жұмыскерлерге сыйақы» 19-шы стандартына ұқсас стандарт жоқ. Қазақстандық
компаниялардың көпшілігінде белгіленген төлемді зейнетақылық бағдарламалар
болмағанымен, көптеген ірі МК жəне басқа кейбір көпшіліктік мүдделі ұйымдарда ондай
бағдарламалар бар жəне (немесе) жұмыскерлер зейнетке шыққанда өзге бір дүркін
төлемдерді жүзеге асырады немесе өздерінің жұмыскерлеріне басқа ұзақ мерзімді
сыйақылар төлейді. Егер ондай аударымдар есепке алынбаса, бұл көпшіліктік мүдделі
ұйымдардың қаржылық есеп-қисабында пассивтерді жəне шығасыларды төмендетуге алып
келеді. МК жағдайында бұл іс жүзінде мемлекеттің үлкен есепке алынбаған зейнетақылық
міндеттемелер алуы мүмкін екенін білдіреді.
• Құқықтық немесе шартты міндеттемелер орындауға қамтамасыздыққа резервтерді
төмендетуге мүмкіндік. Қазақстанда ХҚЕС «Резервтер, шартты міндеттемелер мен
шартты активтер» 37-ші талабының аналогы жоқ, бірақ шартты міндеттемелер мен
шартты активтер КСБУ «Есептік кезең күнінен кейін орын алатын күтпеген мəн-жайлар
мен оқиғалар» 27-ші стандартында қысқаша аталады. Резервтер мен ілеспе шығасыларды
ХҚЕС 37 сəйкес көрсетуге қатысты айқын талаптардың жоқтығы өнімге кепілдіктерге,
əділетсіз өзара шарттарға, қайта құрылымдауға жəне айыппұлдарға байланысты резервтер
мен шығасыларды немесе қоршаған ортаға нұқсан келген жағдайда, аумақты тазартуға
шығасыларды немесе кейбір негізгі қаражаттар түрлерін іске пайдаланудан шығаруға
шығасыларды төмендетуге əкеліп соғады.
13
КСБУ 8 «Қаржылық құралдарды есепке алу» негізіне ХҚЕС 25 «Инвестицияларды есепке алу» алынған, ол
2001 жылы күшіне кірген ХҚЕС 39 алмастырылды.
Казахстан – Стандарты и кодексы бухгалтерского учета и аудита
стр. 17
• Салықтық міндеттемелерді төмендетуге немесе жоғарылатуға мүмкіндік. Мерзімі
шегерілген салықты есепке алуға қатысты КСБУ 11 «Табысқа салынатын салықтың»
негізіне ХҚЕС 12 «Пайдаға салықтардың» бастапқы нұсқасы алынған, ал сол ХҚЕС үшін
одан соңғы түзетулер онда ескерілмейді. Бастапқы жəне қайта қаралған ХҚЕС 12
нұсқаларында кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелерді/активтерді айқындауға
əртүрлі тəсілдемелер (табыстар мен шығасылар туралы есептемеге сүйенетін тəсілдеме
жəне балансқа сүйенетін тəсілдеме) қолданылады, соның нəтижесінде компанияның
қаржылық есеп-қисабында кейінге қалдырылған салықтар бойынша бөлек позициялар
болуы мүмкін. Атап айтқанда, ХҚЕС 12 бастапқы нұсқасына сəйкес, ұйым активтерін
қайта бағалаған кезде кейінге қалдырылған салықтық міндеттемені мойындауға міндетті
емес, ал ХҚЕС 12 қайта қаралған нұсқасы сондай міндеттемені мойындауды белгілейді.
ХҚЕС 12 бастапқы нұсқасына негізделген ұлттық бухгалтерлік есеп ережелері сақталған
жағдайда, кейінге қалдырылған салықтық міндеттеме өзінің активтерін қайта бағалауды
жүргізген көпшіліктік мүдделі ұйымның қаржылық есеп-қисабында елеулі төмендетіле
алады.
• КСБУ құрамында ХҚЕС 41 «Ауыл шаруашылығы» қағидасына ұқсас бір де бір қағида
жоқ. Ауыл шаруашылық кəсіпорындары тарихи құн бойынша операциядан соң есепке алу
принципін қолданады, демек, өнім сатылғанға дейін табысты есеп-қисапқа кіргізбейді.
Бухгалтерлік кітаптар Қаржы министрлігі əзірлеген Типті бухгалтерлік есеп шоттарының
жоспарына жəне Əдістемелік ұсыныстамаларға сəйкес жүргізіледі, ал ауыл шаруашылығы
қызметіне байланысты көтерілген шығындар алдымен «уақытша өндіріс шотына»
жатқызылады, ал содан кейін егін жинау кезеңінде «дайын өнімнің тауарлық-материалдық
құндылықтары» шотына жəне ауыстырылады. Практикада биологиялық активтердің əрбір
тобына бұрынғы КСРО нормативтеріне негізделген шығындарды жатқызудың арнайы
принциптері қолданылады. Мысалы, сүтті малдың құны есептік кезеңнің ішінде
жұмсалған жалпы шығындар бойынша айқындалады жəне сауын мал мен төлдің арасында
əдеттегі шығындарды бөлу практикасына сəйкес бөлінеді: 90% - сауын мал, 10% - төл.
Осы секторда шамамен халықтың үштен бір бөлігі қамтылғандықтан, маңызды жəне
сенімді бағалау принциптерінің болмауы ресурстарды бөлуде бұрмалауға əкеліп соғуы
мүмкін, өйткені, формула негізінде есепке алудың қазіргі практикасы сектордың
қаржылық жағдайы мен жұмысының қаржылық көрсеткіштері туралы шүбəсіз жəне
объективті көрініс бермейді.
64.
РОСК дайындаған топ бухгалтерлік есеп ережелерін сақтаудағы олқылықтарға талдау
жүргізді, ол кəсіпорындардың көпшілігінің қаржылық есеп-қисаптарының сапасы практикада
заңнамалық негіздерде көрініс тапқан есеп-қисап талаптарынан туындайтын стандарттан көп
артта қалғанын көрсетеді. РОСК дайындау шеңберінде төмендегідей іріктелімнің базасында
стандарттарды сақтаудағы олқылықтарды бағалау жүргізілді:
• ХҚЕС сəйкес жасалуға тиіс қаржылық есеп-қисаптардың аудиторлар растаған 11
жиынтықталымы. РОСК дайындаған топ іріктеменің құрамына кəсіпорындар секторын
білдіретін алты компания мен бес банкті қосты.
14
Аталған бағалаудың нəтижелері төменде
67-ші жəне 70-ші тармақтарда сипатталған.
• КСБУ сəйкес жасалуға тиіс қаржылық есеп-қисаптардың аудиторлар растаған 14
жиынтықталымы жəне аудиторлар растамаған төрт жиынтықталымы. РОСК
дайындаған топ іріктеменің құрамына кəсіпорындар секторын білдіретін 16 компанияны
14
Аудиторы халықаралық аудиторлық желінің мүшесі болып табылатын британдық фирма болған қаржылық
есеп-қисаптардың бір жиынтықталымын қоспағанда, осы іріктеменің барлық қаржылық есептемелерін
халықаралық аудиторлық желілердің құрамына кіретін жергілікті фирмалар тексерді. Он аудиторлық
қорытынды ескерімдерсіз (біреуінде түсінік беруші параграф бар), ал біреуі ескерімдермен болды.
