Казахстан – Стандарты и кодексы бухгалтерского учета и аудита
стр. 14
қадағалау екені айдан анық. Жоғарыда 17-ші тармақта аталғандай, КАФБ листингілік компаниялардан
алған ақпараты бухгалтерлік есеп стандарттарын сақтау тұрғысынан не өте шала, не мүлдем
тексермей, өзінің сайтында орналастырады.
59.
ХҚЕС (немесе КСБУ) орындалуын анағұрлым тиімді қамтамасыз ету мақсатында, АФН
халықаралық практикада мойындалған бухгалтерлік есеп стандарттарының орындалуын
қамтамасыз ету принциптерін қабылдауға тиіс. Осы баяндамада АФН үшін ықтимал бағдар
ретінде Еуропалық бағалы қағаздарды реттеушілер комитеті шығарған № 1 Стандарт ұсынылады
(«Еуропада қаржылық ақпарат бойынша стандарттардың орындалуын қамтамасыз ету»).
11
№ 1
Стандарт еуропалық бағалы қағаздарды реттеушілер инвесторларды қорғау, қаржылық нарықтардың
сенімділігі мен көлегейсіздігін қамтамасыз ету мақсаттарына жету үшін қажетті деп санайтын
стандарттардың орындалуын қамтамасыз етудің 21 негізқалаушы принципін белгілейді.
12
60.
Атқарылған қыруар жұмысқа қарамастан, бақылау көлемі жəне қарқыны ХҚЕС
принциптерінің негізіндегі стандарттардың орындалауына анағұрлым қатал талаптарды
қанағаттандыруға қабілетті жүйені қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін қосымша күш салу
қажет. Қазақстанда бақылау механизмдерін енгізу бойынша жүзеге асырылып жатқан жұмысты
КЕРЦБ № 1 Стандартының принциптерімен салыстыру төмендегілерді атап өтуге мүмкіндік береді:
• АФН құру қаржы нарығын мемлекеттік реттеудің тəуелсіз жəне тиімді жүйесін құруға
бағытталған саясаттың бір бөлігі болып табылады. Қаржы нарығының бүгінгі көлемін
ескергенде, АФН жеткілікті жалпы қаржыландыру көлеміне ие жəне Агенттікке өзіне
жүктелген функцияларды атқару үшін қажетті ақпаратты алуға өкілеттіктері бар. Алайда
оған ХҚЕС таныс білікті қызметкерлер жетіспейді, бұл ХҚЕС орындалуын қамтамасыз ету
секілді нақты міндетті орындауды өте қиындатады.
• Бағалы қағаздар шығаруға рұқсат алуға ниетті ұйымдардан келіп түсетін қаржылық
ақпараттың барынша мұқият тексерілітінін нақты куəландыратын фактілер бар. Алайда
эмитенттер нарыққа шыққаннан кейін, олар тапсыратын ақпарат сондай мұқият
тексерілмейді.
• Бəлкім, ХҚЕС таныс білікті қызметкерлердің жетіспеушіліген байланысты болар,
листингілік компаниялардың жарияланатын қаржылық есеп-қисаптары ХҚЕС сəйкестікке
мүлдем дерлік тексерілмейді; оның орнына құжаттарды белгіленген мерзімнен кеш
тапсыру секілді əкімшілік мəселелерге көп көңіл бөлінеді. Соның нəтижесінде
инвесторлар өздерінің құқығы бар бүкіл ақпаратты алмайтын, ал АФН жағдайды
орнықтыру үшін ешқандай шаралар қабылдамайтын жағдаят қалыптасты, бұл осы
баяндаманың ІІІ Бөлімінде көрсетілген.
• Листингілік компаниялардың қаржылық есеп-қисап тапсыруына қатысты нормативтік
құжаттарды сақтау туралы ақпарат (жоғарыда 17-ші тармақтағы 2-ші суретті қараңыз)
қазіргі кезеңде шектен тыс көп бұзушылықтар санының орын алып отырғанын көрсетеді.
Бақылаушы инстанцияның негізгі функциясы бүкіл қажетті ақпараттың мағынасы
жағынан дұрыс жəне нарық үшін қол жетерлік болуына шаралар қабылдау болуға тиіс, бұл
қор нарығының тиімділігін арттыруға жəрдемдесетін болады. АФН ең алдымен нарық өзі
алуға құқығы бар ақпаратты алуы үшін түзету шараларын қабылдауға көңіл бөлуге тиіс.
• АФН барлық листингілік компаниялардың нормативтерді сақтауын қамтамасыз ету үшін,
қаржылық ақпаратты зерделеу жүйесін құруға тиіс. Осыны ескергенде, компаниялардың
құжаттарын тіпті ешқандай бұзушылық нышандары жоқ болған жағдайда да, əбден
қалыпты практика болар еді. Алайда, қазір АФН ХҚЕС таныс білікті қызметкерлердің
11
КЕРЦБ 2001 жылғы 6-шы маусымда Еуропалық комиссияның шешімінің негізінде құрылды. Жалпы
алғанда, КЕРЦБ рөлі бағалы қағаздарды реттеушілердің əрекеттерін анағұрлым тиімді үйлестіруді
қамтамасыз ету, Еуропалық комиссияға кеңестер беру жəне Одаққа мүше мемлекеттерде ЕО заңнамасының
дер кезінде күнделікті орындалуын қамтамасыз ету болып табылады.
12
Бұл принциптердің əрқайсысының анағұрлым толық сипаттамасы осы баяндамаға І Қосымшада берілген.
Казахстан – Стандарты и кодексы бухгалтерского учета и аудита
стр. 15
жетіспеушіліген байланысты, Агенттік нормативтерді сақтамау тəуекелдігі ерекше жоғары
компанияларға назарын шүйліктіретін тəсілдеме жарамды секілді көрінеді. Алғашқы
қадам ретінде ашық қатынаудағы ақпарат пен ХҚЕС арасындағы елеулі алшақтықтарды
жою үшін, ескерімдерге ие аудиторлық қорытындылар бар барлық компанияларды
тексерген дұрыс болар еді.
61.
Аудит стандарттарының орындалуын қамтамасыз ету үшін белсенді шаралар сирек
қабылданатын секілді əсер қалады, өйткені, осы баяндаманың ІІ Бөлімінде аталғандай, АП
шын мəнінде кəсіпқой аудиторлардың қызметін қадағалау органы болып табылмайды.
Заңнамамен белгіленген міндетті аудиттарды бақылауды жəне өз тексерістерін жүргізуді жүзеге
асыруға уəкілетті нақты қадағалау органының немесе органдарының болуын қамтамасыз ету
қажет. Қаржылық есеп-қисаптарды пайдаланушылар олардың құрамындағы ақпаратты маңызды жəне
сенімді, демек, экономикалық шешімдер қабылдау үшін пайдалы деп санауы үшін, қаржылық есеп-
қисаптардың тиісті аудиты қажет. Аудит – бухгалтерлік есеп стандарттарының орындалуын
қамтамасыз етудің маңызды компоненті жəне егер ол тиімсіз болса, онда бұл бəрінен бұрын,
стандарттарды көптеген бұзушылықтарға (əсіресе, реттелмейтін ұйымдардың тарапынан) əкеліп
соғуы мүмкін. Осы баяндаманың ІІІ Бөлімінде егжей-тегжейлі сипатталған стандарттарды сақтаудағы
олқылықтарды талдау осыны растайды.
III.
БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП ЖƏНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП-ҚИСАП СТАНДАРТТАРЫ:
ТЕОРИЯ ЖƏНЕ ПРАКТИКА
62.
Осы
бөлімнің
мақсаты
бухгалтерлік
есеп
жəне
қаржылық
есеп-қисап
стандарттарындағы олқылықтарды жəне сол стандарттарды сақтаудағы олқылықтарды
талдау болып табылады. Стандарттардағы олқылықтарды талдаудың негізі КСБУ
сəйкес
жасалатын қаржылық есеп-қисаптардың сенімділігіне теріс ықпалын тигізуі мүмкін елеулі
айырмашылықтарды анықтау мақсатында, Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары (КСБУ) мен
ХҚЕС салғастыру болып табылады (төменнен 63-ші тармақты қараңыз). Стандарттарды сақтаудағы
олқылықтарды талдау процессінде негізінен Қазақстанда бухгалтерлік стандарттардың орындалуына
мониторинг жəне қамтамасыз ету жүйесіндегі кез келген кемістіктерді анықтау мақсатында, міндетті
жəне ерікті-келісімшарттық (мысалы, несиегер талап еткен) қаржылық есеп-қисаптардың тиісінше
КСБУ жəне ХҚЕС талаптарына қандай дəрежеде жауап беретініне назар аударылады (төменнен 64-ші
тармақты қараңыз).
63.
ХҚЕС жəне КСБУ жалпы алғанда бір біріне сəйкеседі деген жаппай сенімге қарамастан,
олардың арасындағы алшақтықтар едəуір елеулі. КСБУ жəне ХҚЕС значительно отличаются друг
от друга в том, что касается применяемой учетной политики и раскрытия информации. Это
свидетельствует о том, что различия между КСБУ жəне ХҚЕС больше, чем утверждается. В
последующих пунктах освещаются наиболее существенные различия между КСБУ жəне ХҚЕС и их
возможные воздействия на финансовые отчеты организаций публичного интереса:
• КСБУ жəне ХҚЕС негізгі қаражаттардың (ОС) баланстық құнына қатысты бір
бірінен айтарлықтай өзгешеленеді. Қазақстанда КСРО ыдырағаннан (1991 жыл) кейін
бірнеше жыл бойы гиперинфляция болғанына қарамастан, КСБУ құрамында ХҚЕС
«Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есеп-қисапи» 29-шы талабына ұқсас ақшалай
емес активтер мен пассивтердің құнын түзету талабы жоқ. Компаниялар ОС қайта
бағалауды Қазақстан Республикасының Статистика жəне талдау жөніндегі мемлекеттік
комитеті белгілеген «негізгі қорлардың құнын ұлғайту коэффициентін» пайдаланып
жүргізеді. Ондай тəсілдеме түрлі ұйымдар мен негізгі қорлар үшін əртүрлі нақты салдарға
ие болса да (мысалы, қорларды сатып алу күніне байланысты), КСБУ бойынша ОС
баланстық құны ХҚЕС салыстырғанда, əсіресе, ірі өндірістік компанияларда, əдетте
жоғары болады. Бұл проблеманы құнсыздандыруға сынаманың жоқтығы қиындатады, ол
туралы сөз төменде болады.
