Сыбайлас жемқорлықҚА Қарсы мәдениет негіздері

ОСНОВЫ АНТИКОРРУПЦИОННОЙ КУЛЬТУРЫ
болуы өмірдің өзекті желісін қалыптастыруы мүмкін. Осыған байланысты, 
ол адамның осы жағдайда дайындығы мен  әрекеті мен іс-қимылының 
нақты  тәсілдерін  айқындайтын    уәждемелі  ұстанымға  тән  қасиеттерді 
тұлға бағыттылығының бірі  ретінде санау жеткіліксіз. Ол іс-қимыл мен 
әрекеттің  және  кез  келген  қызметтің  бағыттаушы.  Ұстаным  орнықты 
түрде  үстем  болуға  тиіс,  көбіне  тұлғааралық  және  тұлғалық-қоғамдық 
қатынастармен байланысты әлеуметтік ұстанымдар осындай болады [8]. 
Сыбайлас жемқорлыққа жатпайтын әрекет, ең алдымен «жеңіл баюдың» 
психологиялық  күтушілігін,  өзекті  қажеттіліктері  мен  уәждерінің 
проекциясын  сыбайлас  жемқор  өзіне  иеленетін  ішкі  бейне  құрылады. 
Осыдан  бастап  өмірлік  салдары  бойынша  аса  қауіпті  және  генез  үшін 
түбегейлі  процесс  –  шынайылықты  бұрмалап  байыптау  басталады: 
сыбайлас  жемқор  өз  әрекеті  үшін  тартымды  саналатын  басты  қайнар 
көзді көре бастайды.
Ұстаным сыбайлас жемқорлық әрекетін жасауға жоғары дайындықты, 
бірақ әлі айқын ниетсіз өзіндік психологиялық доминантқа айналады.
Саналы  психологиялық  әрекет  ретінде  жүзеге  асырылатын 
«керекті  байланыс»  деп  аталатын  сыбайлас  жемқорлар  арасында 
өзара  қатынастар  аса  маңызды  рөл  атқарады.  Олардың  өзара  қарым-
қатынастары  процесінде  қалыптасатын  сыбайлас  жемқорлардың 
нақты  байланыстарының  артында  сыбайлас  жемқордың  күтуінің, 
өзара  мүдделерінің,  жеке  мүдделерінің  күрделі  жүйесін,  тұлға  аралық 
ұстанымнан  көрінетін  әртүрлі  рөлдік  және  мәртебелік  жағдайларды 
көруге болады.  Сыбайлас жемқорлар өзара қатынастарға түсе отырып, 
сыбайлас жемқорлық әрекетін жасайды және көбіне олардың әрекетінің 
нақты мазмұны болады. Бұл құбылыстар бізге бәлкім теріс аударылған 
түрде  көрініс  беріп,  өзін  басқа  жағынан  көрсетеді,  нәтижесінде  өзара 
қатынастар мен өзара іс-қимылдардың сипаты өзгереді.
Ұстанымның дамуы білімді иелену және жүйелеу жолымен, сондай-
ақ  орнықты,  дәйекті  және  мақсатты  сипатта  болатын  ішкі  дайын 
болушылықтың  қалыптасуы  арқылы  қол  жеткізіледі.  Егер  ұстанымдар 
әрекет стратегиясын айқындаса,уәждер әрбір нақты жағдайда тактиканы 
айқындайды. Бұл тұста уәж осы тұлғаға сыбайлас жемқорлық әрекетін 
жасау мүмкіндігін беретін мақсаттар мен бағдарламалардың вербалдануы 
ретінде  көрінеді.  Нақты  уәждеме  әлеуметтік-психологиялық  тұрғыдан 
бастапқы барабар мақсаттың («жеңіл табыс») болуын болжайды.
Адамда қоғам белгілейтін жалпы қағидалар мен әрекет нормаларына 
тәуелді  болу  жоғала  бастайды.  Әрекеттің  сыртқы  ынтадан  босануы 
іске  асады.  Сонымен  бір  мезетте  өзі  үшін  қоғамға  қарсы  әрекет  жасау 
мәнін жоғалтудан көрінетін тұлғаның дербестік деңгейі өсе түседі. Адам, 
оның  қоршаған  ортаға  ұнайтыны-ұнамайтынына  қарамастан  сыбайлас 
жемқорлық  әрекетін  жасауға  барады.  Ұстанымның  бұзылуы,  яғни 
бағыттылықтың жойылуы байқалады. 
Қалыптасқан  әрекет  стилінен  бас  тартуды  қаламайтын  сыбайлас 
жемқор  көбіне  ақталуға  мәжбүр  болады.  Мәселен,  нақты  уәждермен 
қатар қорғаныс уәждемесі пайда болады, яғни бұрынғы тұлғаны шеттетіп, 
бүлдірген  басқа  тұлға  туады.  Сонымен  бір  мезетте  психологиялық 
қолайлылық  сезімін  сақтайтын  қорғаныс  тетігі  іске  қосылады.    Олар 
үшін  теріске  шығару  мен  өтемақы,  сыбайлас  жемқорлық  қылмысы 
84

Глава 2. Антикоррупционная культура: механизмы 
и институты развития
құрбандарының өздері де осындай қылмыстар жасағаны туралы сенім 
сияқты психологиялық қорғаныс түрлері тән болады.
Қорғау  тетіктерінің  пайда  болуы  сыбайлас  жемқордың  әрекеті 
уәждемесінің  сапалы  жағынан  өзгергенін  көрсетеді.  Сандық  қатынас 
жағынан  бұл  К.  Морган  бойынша  «орталық  уәждеме  жағдайының» 
пайда болуынан көрінеді, ол мынадай қасиеттермен сипатталады: 1) ол 
бір рет пайда болса сенсорлық қоздырғыштар тарапынан қолдаусыз әрі 
қарай  созыла  береді;  2)  салдар  тобының  ұлғаюынан  көрінетін  жалпы 
белсенділікпен  ілесе  жүреді;  3)  ұмтылыстардың  кей  түріне  ден  қоюға, 
екінші  түріне  көңіл  бөлмеуге  бейімділік,  бұл  әрекетті  бұзуға  жоғары 
дайындығынан  көрінеді.  Орталық  уәждемелі  жай-күй  негіз  болып 
табылады, онда сыбайлас жемқорлық әрекетке дайын болушылық өркен 
жаяды.  Нәтижесінде  сыбайлас  жемқорлық  әрекеті  жетекші  уәж  болып 
қалыптасады. Оған қоса тұлғаның дербестігі қанат жаяды. Бұл сыбайлас 
жемқордың  «қолайлы»  ортамен  араласуына  ықпал  етіп,  әлеуметтік 
бақылау  мүмкіндігін  азайтады  және  сыбайлас  жемқорлық  әрекетінің 
одан әрі күшеюіне және осы дертпен шалдыға түсуіне ықпал етеді. Егер 
әрекет  нормаларынан  ауытқудың  бастапқы  көріністерінде  тұлғаның 
психологиялық  негізін  бұзбайтын  және  рухани-этностық  құндылыққа 
бастайтын қандай да бір деңгей туралы айтуға болатын болса, одан әрі 
нормадан  жүйелі түрде ауытқу кезінде сыбайлас жемқорлық тән әрекет 
стилі қалыптасады, ол кезде осы ауытқушылық жетекші мағына құраушы 
қажеттілік  ретінде  көрінеді.  Нәтижесінде  сыбайлас  жемқорлық  әрекеті 
басты уәждемелі күшке, өмірдің негізгі мәніне айналады.      
Осы  кезеңде  сыбайлас  жемқорлық  әрекетінің  сипаты  мен  мазмұны 
өзгереді.  Сыбайлас  жемқорлық  әрекеті  эмоционалдық  салада 
оқшауланатын  құбылыс  болып,  зияткерлік  функцияны  да  қамтитын 
тұтастай қолайлы жай-күйге дейін кеңейеді. Нәтижесінде «жеңіл табыс 
табу» мүмкіндігі әрекет стиліне айналады.
Әзірленген  тетікті  егжей-тегжейлі  талдау  өзінің  күрделі  ой-
пайымымен ерекшеленетін сыбайлас жемқор тұлғасы деструктивті тұлға 
екенін ұғынуға мүмкіндік берді, оның әрекеті кез келген мемлекет үшін 
бүлдіргіш  сипатта  болады.  Әр  замандағыдай  сыбайлас  жемқорлықтың 
түпкі мақсаты  бұрынғыдай қала береді, ол – адамның заңсыз жолмен 
алатын жеке пайдасы немесе өзге сыйақы.
Мұндай  тұлға  сана-сезімге  тиісті  таптаурынды  ой  қалыптастыра 
отырып,  сыбайлас  жемқорлықтың  дұрыстығы  мен  перспективалығы 
жөнінде  келешек ұрпаққа нұсқама беруімен қауіпті.
Осылайша,  сыбайлас  жемқорлық  әрекеті  үрдісі  әуелгіде  көңіл-күй, 
қызығушылық,  пікір,  жекелеген  адамның  нұсқамасы  ретінде  көрініп, 
одан соң нақты әрекеттен көрінетін әрекеттер мен іс-қимылға айналады.
Сыбайлас жемқорлық әрекетінің диагностикасы мен профилактикасы 
әдісіне:
–  әлеуметтік-коммуникативтік    процестер  мен  нормсативтік 
құжаттардың психологиялық мониторингі;
–  әртүрлі  жүріс-тұрыс  моделдерінде  субъект-субъекті  қатынастары 
(пара беруші – делдал – пара алушы) профилизациялау;
– алдын алу шараларының мазмұнын түзету және сараптау;
– әлеуметтік нормалар мен таптаурын мәселелерді өзгерту;
85