Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
асбұршақ
3
Аршылған асб-қ
99
246
127
298
0,46
0,16
3,30
4
Қонақ жүгері
93
453
150
353
0,33
0,13
4,88
5
Арпа жармасы
83
672
80
390
0,50
0,21
1,80
6
Жасымақ
59
424
120
366
0,44
0,20
1,30
7
Қара бидай
35
245
47
158
0,18
0,08
0,67
8
Кәдімгі нан
62
325
114
368
0,37
0,10
4,94
9
Ұн наны
19
97
13
68
0,11
0,03
0,98
10
Макарон
19
123
16
87
0,17
0,04
1,21
11
Кебек
150
1260
448
950
0,75
0,26
10,50
12
Жүгері
34
340
104
301
0,38
0,14
2,10
13
Тары жармасы
27
211
83
233
0,42
0,04
1,55
Кестеде көрініп тұрғандай, біздің халықтың күнделікті тұтынатын азық-түлігі ( күріш,
тары,макарон , өңделген жарма , ақ ұн) олардан пісірілген нан тағамдарында қажетті заттардың
аздығынан, кестенің соңында қалған.
Мысалы, Кәдімгі нанда кальций 62 мг ғана болса, кебекте 150 мг, яғни 3 есе көп. Калий ұнда
325 мг болса, кебекте 1260 мг, демек, 10 есе көп. Сол сияқты магний ұнда 114 мг , кебекте 448 мг, яғни
5 есе көп. Сондай- ақ басқа да биологиялық белсенді элементтердің кебекте көп екені , ал
өнеркәсіптік жолмен дайындалған ақ ұнымызда, жармаларымызда адам ағзасының барлық мүшелерін
физиологиялық жағынан азда болса қанағаттандыру үшін қажетті дәрумендер мен
микроэлементтердің аз екені көрініп тұр.
Біздің кейбір мамандарымыздың кебекте ешнәрсе жоқ екені қашаннан белгілі деуі үлкен қателік.
Шетел ғалымдарынң дәлелдеуі бойынша, жүрек- қан тамырлары, қан қысымы кеселдерінің алдын
алу үшін күніне 30 грамм кебек жеу керек екен. Ол үшін 2-3 ас қасық кебекті ыдысқа салып, оған
қайнаған су құйып 10-15 минут бұқтырып, содан кейін сүзіп, күнделікті пайдаланатын ботқаға қосып
жеген дұрыс/5/. Сол сияқты қол ашытқымен 10-20 кебек қосып , нан пісіріп жесең дәмі өзгеріп сала
береді. Пайдасынан зияны қөп макарон, вермишель, ақталған күріштен гөрі кебек қосып, кеспе
жасаған дұрыс. Бұл әрі арзан, әрі денсаулыққа пайдалы.
Егер күнделікті тұтынатын тағамдарымызда витаминдер мен минералдар жетіспесе, адам ағзасында
зат алмасу нашарлайды, нәтижесінде дене мүшелерінің өсіп дамуына кері әсерін тигізеді. Мысалы,
микроэлементтер калий, магний, кобальт жүректің жұмысын жақсартып, қан қысымын
төмендетеді. Кальций нанда жетіспесе, сүйектің нашар жетілуі, темір жетіспеуі – кемтар баланың
дүниеге келуіне, мырыштың аздығы бала бойының қысқалығына, жүйке жүйесінің дамуына кері
әсер етеді. №2 кестеге назар аударсақ../5/
Бидай, асбұршақ құрамындағы микроэлементер
№ 2кесте
Р/с
Микроэлемент-тер
құрамы мг
%
Қара бидай
Бидай
Асбұршақ
Астық
Кәдімгі
нан
Астық
1 сорт ұн
батоны
Аршыл-
мағаны
1
Темір
5,38
3,60
5,415
1,86
9,40
2
Йод
0,009
0,005
0,0078
0,0036
0,005
3
Кобальт
0,007
-
0,0055
0,0016
0,0131
4
Марганец
2,77
1,76
3,76
0,86
1,75
5
Мыс
0,46
0,26
0,47
0,174
0,75
6
Молибден
0,018
0,008
0,0236
0,00136
0,0842
7
Селен
0,0258
-
0,0291
-
0,0131
8
Фтор
0,067
0,035
0,070
0,0023
-
9
Хром
0,007
0,005
0,0055
0,0031
0,009
10
Цирконий
-
-
0,0245
-
0,0112
296
Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
Бидай ұнынан жасалған мақтаулы батонымызда темір 3 есе, йод 2 есе, кобальт 3 есе, марганец 5 есе,
мыс 2,5 есе, молибден 23 есе, фтор 3 есе, хром 1,5 есе, цирконий 3,5 есе азайған. Халқымыздың
қасіреті болған қаназдықтың болуына басты себеп: бидай дәнінде темір 5,4 мг болса, ұнда – 1,86
мг, йод дәнінде 0,0078 болса, ұнда 0,0038 ғаға қалған, аса қауіпті ісікті болдырмайтын селен ұнда
мүлдем жоқ. Ауыл тұрғындарының күнделікті тамағында ақ нанды көп пайдаланатынын ескерсек,
болашақ ұрпақтың денсаулығын ойлаудың өзі қорқынышты. Қазіргі таңдағы 18 жасқа толған
азаматтарымыздың Отан алдындағы борышын өтеуге жарамай жатқаны яғни біреуінің бойы қысқа,
екіншісінің салмағы жетпейді, үшіншісінің денсаулығы жарамайтындығы бізді ойлантуы тиіс.
Ғылыми зерттеулерде дәрумендердің ағзада әрқайсысы өз алдына бөлек қызмет көрсете
алмайтындығын тек бір-бірімен тізбекті байланыстағана әсер ететінін дәлелдеген. Ағзада «В»
витамині жеткілікті болғанымен «С» витамині жетіспесе оның пайдалы әсерін төмен-детеді, «Р»
витамині «С» витаминінің әсерін күшейтеді, магнийсіз -кальций сіңбейді. Олай болса көп
пайдаланатын астық дақылдары мен жармаларды сіңіру үшін биокатализаторлар-ферменттер,
белсенді элементтер, витаминдер қажет-ақ. Олар жеткіліксіз болса, қант пен крахмалдан алған бос
қуаттың пайдасы аз. Дұрыс тамақтана білмеудің салдарынан қазіргі таңда ұлтымыздың негізгі бөлігі
биологиялық аштықта өмір сүріп жатыр.
Ұлттық тағамдар – ұлт денсаулығының кепілі
Ол кезде ана мен бала өлімі сирек еді. Қаназдық (анемия) деген мүлдем жоқтын. Тіпті Ұлы Отан
соғысы жылдарында да ондай ауру болмаған (әжемнің айтқандарынан).
Өткен ғасырдың 60-шы жылдарына дейін ауыл тұрғындары бидайды қол диірменге тартып ірі ұнын
тамаққа пайдаланып келгені белгілі. Тарихи деректерге сүйенсек, қазақ халқының дастархан
мәзірінде сөк, талқан, қымыз, қымыран, ашыған көже, шұбат, айран, сүзбе, құрт, боза ата –
бабаларымыздың сүйікті асы болатын. Бүгінде бұл тағамдардың бірі сирек көрінсе, көбісі
қойылмайды да. Қазақ халқының тағамдары негізінен ашытылып дайындалған. Ал ашытылған
көжелерімізде ферменттер көп болады да астық тез қорытылып, оңай сіңірілуін қамтамасыз етеді.
Ашытылған тағам құрамында пайдалы заттардың мол екенін ескерсек, түрлі дәннен ашытылып
жасалған көже мен ашытпаның, сондай-ақ талқанның қаншалықты пайдалы екенін айтудың өзі
артық.. Ферменттері көп ашытылған тағамдар мен ашытпалардың, ана сүтінің көбеюіне де әсері зор
екенін қазірде көзі-қарақты қарияларымыздан жиі естиміз. Ашытылған тағамды ішкендердің
бүйрегінде тас, тұз болмайды. Ата-бабаларымызда бүйрек, бауыр, өт, несеп жолдары, қатерлі ісік,
қаназдық кеселдерінің сирек кездесуі де ұлттық тағамдарымыздың пайдасы болған.
Бүгінгі медицинада әлсіреген бала мен анаға өндірілген бидай өскінін ботқаға қосып береді. Бидай,
тары дәндерінен ашытып істеген тағамдардың асқазанның жоғарғы қышқылдығын қалпына
келтіретін, ауру туғызатын микроағзаларды жоятын, қаназдықты емдейтін, несеп жолдарын
тазартатын қасиеттері көптеген ғылыми әдебиеттерде жазылып жүр.
Төп – тарының шикі, піскен сөгінен, талқанынан, күріштен әзірленетін дәмді тағам. Қазанға су
құйылып, тұз салынып пісіріледі де үстіне шыжық, май қосып әкелінеді.
Бөртпе – күріштен, піскен сөктен сүтке қайнатып, дайын болған соң ортасына май салып әкеледі.
Быламық – ұннан, тал-қаннан, бидай жармасынан жасалатын тағам. Ұнды, жарманы қазанға аздап
қуырып алып, қойдың шыжғырылған іш майын қосып, үстіне су құйып, үздіксіз араластырып
жасайды. Көбінесе қарттарға, сәбиге береді.
Ботқа – дәнді дақылды суға қайнатып жасайды. Олар: күріш, бидай, жүгері, қарақұмық, лобия, тары,
ноқат т.б. Бір немесе бірнеше дән түрлерінің қою қайнатпасынан әзірлейді.
Құрткөже – суық суға ұн қосып араластырып, басқа ыдыста қайнаған суға тұз, күріш салып, екі
сұйықты араластырып қайнатады, оған езілген құртты құяды. Ыстықтай ыдысқа құйып, үстіне сары
май салып ішеді.
Боза- бидай мен тарыны өндіріп, тарыдан ботқа жасап, ескі бозамен ашытып жасайды
Сүт көже – сүтке сөк немесе күріш қосып қайнатып жасайды.
Ашыған көже – құрамында су, ұн, тұз, сүт бар сусын. Жылдың төрт мезгілінде де жасап ішуге
болады.Әсіресе,күн ыстықта шөлдеп үйге келгенде, салқын ашыған көже ішсең, шөлің басылады.
297
Достарыңызбен бөлісу: |
